Βγαίνοντας στο δρόμο, μπαίνοντας σε σωφρονιστικά καταστήματα, δημιουργώντας ανεξάρτητες θεραπευτικές μονάδες ανοιχτών και κλειστών προγραμμάτων, εν έτει 1983 και με έδρα του την Θεσσαλονίκη το μεγαλύτερο εγχώριο δίκτυο υπηρεσιών απεξάρτησης και κοινωνικής επανένταξης ξεκίνησε να υποστηρίζει τους χρήστες και τις οικογένειές τους δωρεάν και χωρίς λίστες αναμονής. Η Θεραπευτική Κοινότητα ΙΘΑΚΗ έκανε το πρώτο βήμα για την πλήρη και σταθερή αποχή από τις ουσίες και την ισότιμη επανένταξη του απεξαρτημένου στην κοινωνία και την αγορά εργασίας. Διαγράφοντας πορεία 30 ετών, ο ΚΕΘΕΑ συμμετέχει πλέον στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση των μελλοντικών πολιτικών κατευθύνσεων για το πρόβλημα των ναρκωτικών διεθνώς, τη στιγμή που ο διευθυντής του κέντρου αποθεραπείας της Βορείου Ελλάδας καταρρίπτει κλισέ και μύθους που αναπαράγονται σταθερά από την ελληνική κοινωνία γύρω από την πραγματικότητα των εθισμών.
Ο Φαίδων Καλοτεράκης στέκεται αρωγός στην επίπονη διαδικασία των απεξαρτήσεων από τη δεκαετία του ‘80. Ξεκίνησε ως καθηγητής μουσικής και αγγλικών, στην πορεία έγινε θεραπευτής με την ιδιότητα του ως ψυχολόγος και σήμερα έχει υπ’ ευθύνη του όλες τις μονάδες της Βορείου Ελλάδος. Όταν βρέθηκε στο ΚΕΘΕΑ ΙΘΑΚΗ ο αριθμός των εξαρτημένων ήταν αισθητά μικρότερος ενώ η «πρωταγωνίστρια» ουσία ήταν η ηρωίνη, με τους οπαδούς της να φαίνονται συχνά ιδεολογικά ταγμένοι σε αυτήν, διαμορφώνοντας μια περιθωριακή κουλτούρα που άνθιζε στην πλατεία Εξαρχείων ή στην περιοχή Ντορέ της Θεσσαλονίκης.
«Όταν αποτείνεσαι στον εξαρτημένο δε μπορείς να του πεις “κόφτο” ή “σταμάτα να παίζεις”, αλλά προσπαθείς να τον βοηθήσεις να αγαπήσει την ίδια τη ζωή, να νοηματοδοτήσει εκ νέου την καθημερινότητά του»
Εν έτει 2016, ο ΚΕΘΕΑ καλείται να ανταποκριθεί στις ανάγκες μιας διευρυμένης γκάμας εξαρτήσεων, δημιουργώντας προγράμματα απεξάρτησης από τον τζόγο, από τις βενζοδιαζεπίνες -γνωστές ως ψυχοφάρμακα-, από το αλκοόλ ακόμη και από το ίντερνετ, τον εθισμό που μαστίζει τις μικρότερες ηλικίες παρέα με την χρήση χάσις και αμφεταμινών. «Η κρίση έφερε μαζί της και τα φτηνά ναρκωτικά, το shisha που κατακλύζει το κέντρο της Αθήνας, αφού μπορεί να το φτιάξει ο καθένας με απλές γνώσεις χημείας, και τα φακελάκια spice που προμηθεύονται οι πιτσιρικάδες από ορισμένα περίπτερα της Θεσσαλονίκης. Ταυτόχρονα, βλέπουμε τα προποτζίδικα να ανθίζουν σαν τα μανιτάρια και ανθρώπους να εθίζονται σε χάπια προκειμένου να μη χάνουν τον ύπνο τους όταν τους κατατρέχει η ανεργία και τα χρέη. Στον ΚΕΘΕΑ λοιπόν μας ενδιαφέρει η εξάρτηση σαν συμπεριφορά, το να παίξεις ένα στοίχημα δεν σου κάνει κακό μέχρι να αρχίσεις να το αντιμετωπίζεις σαν την αυτοθεραπεία σου. Όσο περίεργο και αν ακούγεται αυτό, ο κόσμος που ζητά τη βοήθειά μας νιώθει πως θεραπεύεται έστω και στιγμιαία με τέτοιου είδους συμπεριφορές από τον έντονο ψυχικό πόνο, από τη μοναξιά και την απόρριψη. Όταν αποτείνεσαι στον εξαρτημένο δε μπορείς να του πεις “κόφτο” ή “σταμάτα να παίζεις”, αλλά προσπαθείς να τον βοηθήσεις να αγαπήσει την ίδια τη ζωή, να νοηματοδοτήσει εκ νέου την καθημερινότητά του με πράγματα που σηματοδοτούν μια υγιή κατάσταση ώστε να μη χρειάζεται κανένα δεκανίκι. Η απεξάρτηση είναι μια χρονοβόρα και επίπονη διαδικασία που σε οδηγεί στην ελευθερία. Μπορεί να μην απελευθερώνονται όλοι όσοι μας επισκέπτονται, σίγουρα όμως ο αριθμός είναι μεγαλύτερος από αυτόν που έχει στο μυαλό της η κοινή γνώμη».
«Ο ΚΕΘΕΑ είναι οργανισμός απεξάρτησης και όχι πολιτικό κόμμα, συνεπώς δεν έχει θέση για την αποποινικοποίηση. Σαν πολίτης ωστόσο θεωρώ πως είναι αδιανόητο να τιμωρείς τον χρήστη βάζοντάς τον σε μια φυλακή»
Καθώς το 2015 έφευγε, 74 άνδρες και γυναίκες από κάθε γωνιά της χώρας επέστρεφαν με νέους ρόλους στην κοινωνία ως εργαζόμενοι, φοιτητές, οικογενειάρχες. Tο πρελούδιο της καινούριας τους ζωής ακούστηκε κατά τη διάρκεια μιας τελετής σε μια αίθουσα που τους παραχωρήθηκε στους απόφοιτους του ΚΕΘΕΑ από την Εθνική Λυρική Σκηνή. Ο διευθυντής της «Ιθάκης» θεωρεί πως η μεγαλύτερη προσφορά του προγράμματος στην ελληνική κοινωνία «είναι η αλλαγή στα μάτια των πολλών, στη συνείδηση του Έλληνα πολίτη σχετικά με τον εξαρτημένο, αυτό που συνήθως αποκαλούν “καμμένο χαρτί”. Πριν από 25 χρόνια υπήρξα θεραπευτής σημερινών μου συναδέλφων που είναι αυτή τη στιγμή αντικειμενικά καλύτεροι από μένα στη δουλειά που κάνουμε στον ΚΕΘΕΑ, ενώ δε λησμονώ το γεγονός πως ο ίδιος μου ο μέντορας -καθηγητής σε πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια- έχει υπάρξει χρήστης ηρωίνης. Παρότι λοιπόν υπάρχει ακόμη προκατάληψη στην αγορά εργασίας απέναντι στους πρώην εξυπηρετούμενούς μας, φροντίζουμε διαρκώς να αποδεικνύουμε στους εργοδότες πόσο αξιόλογοι εργαζόμενοι είναι οι απόφοιτοί μας».
Στο πλαίσιο αυτό εντός του κέντρου αποθεραπείας λειτουργούν παραγωγικές μονάδες και προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με αντικείμενο την κεραμική, την ξυλουργική και τη βιολογική γεωργία ενώ στο εναλλακτικό μεταβατικό σχολείο έχει κανείς την ευκαιρία να ολοκληρώσει τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και να αποκτήσει το απολυτήριο γυμνασίου και λυκείου συμμετέχοντας δίχως κάποιου είδους ειδική μεταχείριση στις πανελλαδικές εξετάσεις.
Για να ενταχθεί κάποιος σε ένα πρόγραμμα αποθεραπείας ακολουθώντας μια ψυχοκοινωνική κατεύθυνση που δεν προβλέπει τη χορήγηση φαρμακευτικών ή λοιπών υποκατάστατων ουσιών για την αντιμετώπιση της εξάρτησης, πρέπει ηθελημένα να ζητήσει βοήθεια δίχως την παρεμβολή κάποιου συγγενικού του προσώπου, ακόμη και αν ο εξαρτημένος είναι ανήλικος. «Είναι ελάχιστες οι περιπτώσεις εκείνων που ξυπνάνε ένα πρωί και συνειδητοποιούν από μόνοι τους πως πήραν τη ζωή τους στραβά. Συνήθως κάποιος επιζητά τη βοήθεια μας μόλις νιώσει απολύτως στριμωγμένος από τον κοινωνικό του περίγυρο, όταν πλησιάσει τον θάνατο, όταν χάσει έναν εξαρτημένο φίλο ενώ πάντα υπάρχουν οι περιπτώσεις εκείνων που ζητούν αυτοβούλως βοήθεια είναι για να αποφύγουν τυχόν νομικές κυρώσεις, έχοντας κατά νου πως εμείς τους χορηγούμε μια βεβαίωση για το ότι παρακολουθούν τα προγράμματά μας και εκείνοι “πέφτουν στα μαλακά”. Παρότι όμως το κίνητρο είναι στις περισσότερες των περιπτώσεων αρνητικό, δικό μας μέλημα είναι να αποκτήσει θετικό πρόσημο η αφορμή που τον οδήγησε σ’ εμάς. Μέχρι να συμβεί αυτό, το πρώτο τετράμηνο δεν είναι λίγοι εκείνοι που αποχωρούν, ωστόσο οι περισσότεροι ξαναγυρνάνε».
Από το 2001 το ειδικό πρόγραμμα για εξαρτημένους γονείς προσφέρει υπηρεσίες σε κηδεμόνες παιδιών προσχολικής και σχολικής ηλικίας δίνοντάς τους τη δυνατότητα ένταξης σε μια θεραπευτική διαδικασία και παρέχοντάς τους υποστήριξη στο θέμα της φύλαξης και της φροντίδας των μικρότερων μελών της οικογένειας. «Δε μπορούμε να αποκλείουμε το γεγονός πως η οικογένεια αποτελεί συχνά μέρος τους προβλήματος του εξαρτημένου. Σε αυτό το σημείο πρέπει να είμαστε προσεκτικοί με στερεότυπα που υπαγορεύουν πως ένα παιδί χωρισμένων γονιών μεγάλωσε σε ένα διαλυμένο σπίτι και είναι φυσικό και επόμενο να οδηγηθεί στις καταχρήσεις. Δυσλειτουργική δεν αποκαλούμε μια οικογένεια εντός της οποίας υπάρχει κάποιο διαζύγιο ή κάποιος χρήστης αλλά εκείνη που έχει εμπειρίες σεξουαλικής κακοποίησης ή ενδοοικογενειακής βίας, σε περιπτώσεις δηλαδή όπου το παιδί λειτουργεί ως ο πιο ευαίσθητος κρίκος αναζητώντας μια διαφυγή. Παλαιότερα, όταν αναλάμβανα θεραπευτικές ομάδες που αφορούσαν οικογένειες και συναντώντας εξαρτημένους που μεγάλωναν σε άρρωστες συνθήκες, όταν ερχόταν η ώρα να γυρίσω σπίτι και να συναντηθώ με τη γυναίκα μου ο μόνος τρόπος για να της εξηγήσω την προβληματικότητα της κατάστασης που αντιμετώπισα ήταν να της αναφέρω πως μου ερχόταν να πω στο παιδί απέναντί μου “στη θέση θα σου μπορεί να είχα πάρει και εγώ”.»
Καθώς όμως υπάρχει πάντα και η άλλη όψη του νομίσματος και σε μια αντίληψη πως η οικογένεια κατακλύζεται συχνά από αισθήματα ενοχής, οργής, πόνου και ανεπάρκειας απέναντι στην εξάρτηση, εντός του ΚΕΘΕΑ ΙΘΑΚΗ λειτουργεί ένα κέντρο που απευθύνεται σε οικογένειες, συγγενείς, συντρόφους και φίλους, ανεξάρτητα από το αν ο εκάστοτε εξαρτημένος βρίσκεται σε κάποιο θεραπευτικό πρόγραμμα. Ποιος είναι τελικά ο ρόλος που παίζει η αγία ελληνική οικογένεια στη διαδικασία της απεξάρτησης; «Είναι αξιοθαύμαστο το φαινόμενο που παρατηρείται όταν οι γονείς, οι ερωτικοί σύντροφοι και τα αδέρφια που ενδιαφέρονται πραγματικά για την κατάσταση του εξαρτημένου και δεν είναι αποστασιοποιήμενοι από αυτήν γίνονται οι καλύτεροι σύμμαχοι τόσο του δικού τους προσώπου όσο και του θεραπευτή του. Η υγιής εμπλοκή της οικογένειας λοιπόν πολλαπλασιάζει την πιθανότητα της απεξάρτησης και για το λόγο αυτό στηρίζουμε οικογένειες παρότι τα παιδιά τους βρίσκονται ακόμη στην πιάτσα. Οι γονείς έρχονται σε εμάς αφενός για να βρουν τις ισορροπίες στη δική τους τη ζωή, αφετέρου για να εκπαιδευτούν κατάλληλα ώστε να “στριμώξουν” αποτελεσματικά τον χρήστη χωρίς όμως να κάνουν και τη δική τους ζωή ρημαδιό εξαιτίας της επιλογής του αυτής. Ξένοι συνάδελφοι που επισκέπτονται κατά διαστήματα τα προγράμματά μας εντυπωσιάζονται όταν βλέπουν την εμπλοκή γονέων, παππούδων και γιαγιάδων στην απεξάρτηση, δεν πιστεύουν στα μάτια τους. Νομίζω λοιπόν πως δε μπορώ να αναφέρω τη σημασία της ελληνικής οικογένειας και της δομής της στη διαδικασία της απεξάρτησης πιο εμφατικά από ότι με αυτό το παράδειγμα».
«Είναι αξιοθαύμαστο το φαινόμενο που παρατηρείται όταν οι γονείς, οι ερωτικοί σύντροφοι και τα αδέρφια που ενδιαφέρονται πραγματικά για την κατάσταση του εξαρτημένου και δεν είναι αποστασιοποιήμενοι από αυτήν γίνονται οι καλύτεροι σύμμαχοι τόσο του δικού τους προσώπου όσο και του θεραπευτή του»
Ο ΚΕΘΕΑ δεν προσπαθεί να να διαλύσει τις «πιάτσες» αλλά να δημιουργήσει μια σχέση εμπιστοσύνης μαζί τους προμηθεύοντας τις με αποστειρωμένες σύριγγες, προφυλακτικά, παρέχοντας τους ιατρική περίθαλψη με κινητές μονάδες που πραγματοποιούν εξορμήσεις ακόμη και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Σύμφωνα με στοιχεία του κέντρου αποθεραπείας, το 42% των εξαρτημένων που υποστηρίζει σήμερα στον δρόμο δηλώνει ότι διαθέτει προσωρινή ή καθόλου στέγη, έναντι του 24,5% το 2010. Παράλληλα και όσον αφορά τις εξαρτημένες γυναίκες στον δρόμο πριν από μια δεκαετία 1 στις 2 δήλωνε ότι εκδιδόταν ενώ σήμερα το αντίστοιχο ποσοστό ανέρχεται στο 84%. Οι κατά πλειοψηφία εξαρτημένες από την ηρωίνη πάσχουν από κάποιο λοιμώδες νόσημα (4 στις 10 έχουν ηπατίτιδα και 3 στις 10 HIV/AIDS) και 4 στις 10 δεν λαμβάνουν κάποια ειδική αγωγή. Οι 3 στις 10 είναι άστεγες, οι μισές είναι μητέρες με τις 6 στις 10 να έχουν απολέσει την επιμέλειά των παιδιών τους. Παρά την αύξηση των αναγκών τα τελευταία χρόνια, η χρηματοδότηση του ΚΕΘΕΑ έχει μειωθεί δραστικά, γεγονός που παρατηρείται έντονα όταν το αισιόδοξο και δυσεύρετο διεθνώς εγχείρημα της αυτόνομης μονάδας απεξάρτησης στις Φυλακές Διαβατών που υπό φυσιολογικές συνθήκες μπορεί να εξυπηρετήσει 84 άτομα απαλλάσσοντας τους από το διπλό στίγμα του φυλακισμένου και του εξαρτημένου, φιλοξενεί φέτος μόλις είκοσι λόγω έλλειψης προσωπικού.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο Φαίδων Καλοτεράκης θεωρεί πως η κουβέντα για την αποποινικοποίηση ως κεντρικό διακύβευμα της συζήτησης γύρω από τις εξαρτήσεις στα κοινοβουλευτικά έδρανα είναι αποπροσανατολιστική. «Ο ΚΕΘΕΑ είναι οργανισμός απεξάρτησης και όχι πολιτικό κόμμα, συνεπώς δεν έχει θέση για την αποποινικοποίηση. Σαν πολίτης ωστόσο θεωρώ πως είναι αδιανόητο να τιμωρείς τον χρήστη βάζοντάς τον σε μια φυλακή. Επιπλέον, σε ουσίες όπως είναι η κάνναβη οφείλουμε να δώσουμε έμφαση στην πρόληψη, δίχως να αμελούμε την παιδαγωγική διάσταση, αφού είναι αποδεδειγμένο πως η επίδραση της είναι καταστροφή για τα εγκεφαλικά κύτταρα ενός ανήλικου. Καθώς όμως πρόκειται για μια ουσία που μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε για φαρμακευτικούς λόγους είτε για την κατασκευή ρούχων, δε γίνεται λοιπόν να ποινικοποιούμε όλες τις εκφάνσεις της αλλά να εξετάζουμε τη σχέση μας με αυτήν. Νιώθω πως πρέπει να αλλάξει η ατζέντα και η εξάρτηση να αντιμετωπίζεται ως ένα ζήτημα δημόσιας υγείας, απαλλαγμένη από κάθε είδους καταστολή».
Ποιο είναι όμως το όραμα του ανθρώπου που διευθύνει το πρώτο θεραπευτικό πρόγραμμα που άνοιξε το δρόμο προς μια απεξάρτηση απαλλαγμένη από τη λογική του εγκλεισμού; «Ο ΚΕΘΕΑ λειτουργεί 120 μονάδες σε όλη την Ελλάδα, οι οποίες όμως δεν αρκούν αν αναλογιστεί κανείς πως ένας άνθρωπος από την Κοζάνη ή την Πτολεμαΐδα πρέπει να ταξιδέψει μέχρι την Θεσσαλονίκη για να έρθει σε επαφή με ένα συμβουλευτικό κέντρο. Το ταξίδι αυτό προϋποθέτει έξοδα, συνεπώς αποκλείεις και καταδικάζεις εκείνον που δε μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτά. Δεν είναι πλέον μόνο πρακτικό, είναι ζήτημα ηθικής να έχεις μονάδες απεξάρτησης σε όλη την επικράτεια -είτε αυτές είναι του ΚΕΘΕΑ είτε έχουν οποιοδήποτε άλλο όνομα- μόνο που σήμερα κάτι τέτοιο μοιάζει με όνειρο θερινής νυχτός».