Όταν στα τέλη του περασμένου Αυγούστου ανακοινώθηκε ότι η Κατερίνα Ευαγγελάτου είναι η νέα καλλιτεχνική διευθύντρια του Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου οι λέξεις κορωνοϊός, πανδημία, lockdown μας ήταν άγνωστες.
Το κύριο αίσθημα ήταν η αναμονή για το τι θα ετοίμαζε η σκηνοθέτρια που βρέθηκε στο τιμόνι του πιο σημαντικού φεστιβάλ της χώρας ενώ ταυτόχρονα ετοίμαζε την επαναλειτουργία του Αμφί-Θεάτρου για την παράσταση Άμλετ και σε δεύτερο χρόνο θα σκηνοθετούσε το Ριγκολέτο στο πλαίσιο του ΦΑ.
Δέκα μήνες μετά όλα έχουν ανατραπεί. Η covid-19 άλλαξε (και) τα πολιτιστικά δεδομένα παγκοσμίως. Οι εξελίξεις από τον Μάρτιο και μετά ήταν καταιγιστικές. Και φυσικά το Φεστιβάλ δεν έμεινε ανεπηρέαστο. Δύο ανακοινώσεις προγραμμάτων μετά (του αρχικού προγραμματισμού που κατέρρευσε, και του τελικού που αποτελεί τα έργα του Φεστιβάλ Υποσύνολο/Fragment) η Κατερίνα Ευαγγελάτου μας υποδέχεται στο γραφείο της.
Και είναι έτοιμη να πει όλα όσα έγιναν και όλα όσα ακόμη την προβληματίζουν. Άλλωστε όπως λέει «Αυτά τα πράγματα, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να είναι καθαρά».
Όταν ανέλαβα την καλλιτεχνική διεύθυνση του Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου, πέρσι τον Αύγουστο, τα συναισθήματα ήταν ανάμεικτα. Από την μια ενθουσιασμός και από την άλλη αγωνία απέναντι σε μια τόσο μεγάλη ευθύνη. Ήμουν άλλωστε σε μια περίπλοκη φάση καθώς προετοιμαζόμουν για τον Άμλετ και είχα αναλάβει το Ριγκολέτο. Είχα κάνει τα πλάνα μου ότι θα έχω αυτά τα δύο έργα, ένα για το χειμώνα κι ένα για το καλοκαίρι. Ήρθε η έκπληξη της πρότασης για το ΦΑ και ανέτρεψε το σκηνικό.
Στη δεύτερη φάση της προετοιμασίας μπήκαν στο πλάι οι φόβοι και οι δισταγμοί και επικράτησε η διάθεση να φτιάξουμε μια γερή ομάδα. Φούντωσε ο ενθουσιασμός που φέρνει η επαφή με καινούριο κόσμο, από την Ελλάδα, από το εξωτερικό. Παράλληλα, άρχισε να διαφαίνεται η πολυπλοκότητα του να διοικείς έναν τέτοιο οργανισμό στο πλαίσιο του Δημοσίου. Πράγματα που τα οσμιζόμουν αλλά σίγουρα μου αποκαλύφθηκαν αλλιώς, αφού πλέον τα ζούσα από μέσα. Υπήρξαν εκείνη την περίοδο πολλά ταξίδια και πολλές επαφές με καλλιτέχνες παράλληλα με τις πρόβες για τον Άμλετ, που ως γεγονός από μόνο του ήταν ιδιαίτερα απαιτητικό συναισθηματικά αφού η επιστροφή στο Αμφι-Θέατρο ήταν κι αυτή ένα κεφάλαιο από μόνη της.
Η προετοιμασία εντάθηκε και ήταν μια πολύ πλούσια συναισθηματικά και πνευματικά φάση. Φτάσαμε στην αποκρυστάλλωση του τελικού προγράμματος και των κατευθύνσεών του για φέτος. Έγιναν ταξίδια εργασίας για το ΦΑ και υπήρξαν πολλές επαφές με οργανισμούς του εξωτερικού για διερεύνηση μελλοντικών συνεργασιών. Παράλληλα άνθισε ο Άμλετ, είχε τέτοια απήχηση που μας προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση.
Τον Μάρτιο άρχισαν τα μεγάλα προβλήματα με το Φεστιβάλ λόγω πανδημίας. Ήταν ακόμη όμως αρχή της κατάστασης και ευελπιστούσαμε ότι ακόμη κι αν δεν αρχίζαμε κανονικά, θα μπορούσαμε να θέσουμε ως αφετηρία την 1η Ιουλίου και να μεταθέσουμε ή να αναβάλουμε κάποια πράγματα, κυρίως συνεργασίες του εξωτερικού. Υπό αυτό το πρίσμα έγινε η ανακοίνωση του προγράμματος τέλη Μαρτίου. Ανακοινώσαμε λοιπόν το πρόγραμμα γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσε να είναι αυτό ακριβώς αλλά, παράλληλα, κρατώντας υψηλά το φρόνημα, την ελπίδα και το πείσμα ότι θα καταφέρουμε αρκετά πράγματα.
«Η Πειραιώς αποκλείστηκε όταν βγήκε η οδηγία των λοιμωξιολόγων ότι απαγορεύεται η χρήση κλειστών χώρων. Πικραθήκαμε πολύ».
Είχαμε κάνει πάρα πολλή δουλειά και θέλαμε να αποδώσουμε σεβασμό και στην ομάδα του Φεστιβάλ, την καλλιτεχνική και την ευρύτερη. Επιπλέον, ήταν μια πράξη ευθύνης που έπρεπε να γίνει γιατί υπάρχει ένα κομμάτι διαχείρισης ενός δημόσιου οργανισμού. Αν εμφανιζόμασταν μετά από δέκα μήνες να δηλώνουμε ότι εμείς θα κάνουμε μόνο αυτό το περιορισμένο πρόγραμμα, θα εγείρονταν εύλογα, διάφορα ερωτήματα για το τι κάναμε τόσο καιρό. Αυτά τα πράγματα, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να είναι καθαρά. Η ανακοίνωση του Μαρτίου έγινε με γνώση ότι δεν θα μπορέσουν να πραγματοποιηθούν όλα όσα είχαμε προετοιμάσει -το δηλώσαμε άλλωστε-, αλλά ταυτοχρόνως και με αισιοδοξία ότι το ΦΑ θα γίνει.
Τον Απρίλιο και τον Μάιο περάσαμε από πάρα πολλές διακυμάνσεις. Σχεδιάσαμε αμέτρητα σενάρια υλοποίησης με όλη την ομάδα. Τους ευχαριστώ ξανά, όπως και τους καλλιτέχνες που ήταν τόσο πρόθυμοι να κάνουν ευέλικτο το πρόγραμμά τους για να μετατεθούν αργότερα οι πρεμιέρες τους. Είχαμε κάνει τρία-τέσσερα διαφορετικά σενάρια, αλλά όλο αυτό ήταν ιδιαίτερα πολύπλοκο γιατί γινόντουσαν συνεννοήσεις και με σχήματα διεθνή, το καθένα με τις ιδιαιτερότητές του και τις δεσμεύσεις που είχε ή που πίστευε ότι θα είχε για τον Σεπτέμβριο. Έπρεπε λοιπόν όλοι να συντονιστούν για να υπάρξει προγραμματισμός.
Τελευταίο σενάριο που φαινοταν αρκετά πιθανό, ήταν ότι θα λειτουργούσε η Πειραιώς από 20, περίπου, Αυγούστου μέχρι 10 Οκτωβρίου και τα ανοικτά μας θέατρα με κάποια χρονική μετατόπιση. Σχετικά με την Πειραιώς, τα είχαμε βάλει όλα κάτω και χωρούσαν εκτός από μια ξένη παραγωγή που κανονικά θα έκανε πρεμιέρα το διάστημα που τελικά ξέσπασε η πανδημία οπότε αναγκαστικά θα πήγαινε το 2021. Η Πειραιώς αποκλείστηκε όταν βγήκε η οδηγία των λοιμωξιολόγων ότι απαγορεύεται η χρήση κλειστών χώρων. Πικραθήκαμε πολύ. Οι οδηγίες μπορεί να αλλάζουν βέβαια ανά 15 ημέρες, αλλά πρέπει να γίνει κατανοητό ότι ένας οργανισμός όπως ένα διεθνές φεστιβάλ δεν μπορεί να αναπροσαρμόζει το πρόγραμμά του ανά 15 ημέρες. Και οι παραγωγοί και οι καλλιτεχνικές ομάδες θέλουν τον χρόνο τους για να προσαρμοστούν, δεν είναι η παράσταση μια κόπια ταινίας που τη βάζουμε στη μηχανή και παίζει. Θα ήταν ανεύθυνο και επικίνδυνο να στήνονται πράγματα στο πόδι, δε θα μπορούσαμε να μπούμε σε αυτή τη λογική. Γι’αυτό και τα υπόλοιπα διεθνή φεστιβάλ ματαιώθηκαν.
Όποια παράσταση πραγματοποιηθεί τελικά, ήταν εξ αρχής σχεδιασμένη και εγκεκριμένη για τον χώρο που θα γίνει. Υπάρχει μια διαφανής αντιμετώπιση, ισότιμη προς όλους. Ακούστηκαν ή γράφτηκαν διάφορα σχόλια για τι θα μπορούσαμε να έχουμε κάνει. Για παράδειγμα να κάνουμε νέες αναθέσεις σε καλλιτέχνες. Εμείς διατηρήσαμε όσα ήταν δυνατόν να διατηρηθούν , δεν προβήκαμε σε νέες αναθέσεις αλλάζοντας πρόγραμμα. Με ποιο σκεπτικό και ποια χρήματα να το κάναμε αυτό; Έχοντας απωλέσει το 80% των δημιουργιών μας λόγω της πανδημίας, πώς θα μπορούσαμε να παρακάμψουμε τους συνεργάτες μας, των οποίων οι δουλειές δεν μπορουσαν να πραγματοποιηθούν, απευθυνόμενοι σε άλλους σε μια τέτοια στιγμή; Όσο για το πρόγραμμα στους αρχαιολογικούς χώρους, δυστυχώς, ενώ το ζητήσαμε, δεν μας δόθηκε η δυνατότητα να συμμετάσχουμε από το Υπουργείο, το οποίο έκρινε ότι το Φεστιβάλ, έχοντας τη διαχείριση των τριών εμβληματικών μνημείων (Επιδαύρου, Ηρωδείου, μικρής Επιδαύρου) αλλά και τη διαχείριση της κρίσης που επέφερε η πανδημία στον αρχικό προγραμματισμό μας, δεν είχε λόγο να εμπλακεί τη δεδομένη στιγμή σε αυτή τη δράση. Ευελπιστούμε ότι στην επόμενη φάση του εγχειρήματος, το ΦΑΕ θα έχει ισχυρή παρουσία. Είναι γνωστό άλλωστε το προσωπικό μου πάθος για παραστάσεις σε αρχαιολογικούς χώρους, από το 2015 που έκανα τον ΡΗΣΟ στο Λύκειο του Αριστοτέλη, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών-παράσταση που παίχτηκε -κατ’εξαίρεση για τους αρχαιολόγους-για ενάμιση μήνα αδιάκοπα!
«Οι οδηγίες μπορεί να αλλάζουν βέβαια ανά 15 ημέρες, αλλά πρέπει να γίνει κατανοητό ότι ένας οργανισμός όπως ένα διεθνές φεστιβάλ δεν μπορεί να αναπροσαρμόζει το πρόγραμμά του ανά 15 ημέρες».
Ως ΦΑΕ χάνουμε περίπου 2-2.5 εκατομμύρια από εισιτήρια και παραχωρήσεις. Επιπλέον, υπολογίζουμε ότι θα είμαστε μείον περίπου 1,7 εκατομμύρια από τα καζίνο Πάρνηθας και Κέρκυρας. Ο τακτικός μας προϋπολογισμός προέρχεται εν μέρει από το υπουργείο Πολιτισμού και εν μέρει από τα καζίνο. Σε πρόσφατη συνάντηση εργασίας η υπουργός, εξέφρασε την θετική πρόθεση να αναπληρώσει ένα κομμάτι αυτής της χασούρας λόγω πανδημίας, με μια έκτακτη επιχορήγηση. Ελπίζουμε να γίνει πραγματικότητα γιατί μόνο έτσι θα μπορέσουμε να κάνουμε το διευρυμένο πρόγραμμα του 2021, που τόσο επιθυμούμε, και να συμπεριλάβουμε πολλούς ακόμα καλλιτέχνες.
Όσες παραστάσεις είχαν προγραμματιστεί για φέτος μετατίθενται για το καλοκαίρι του 2021, εφόσον το επιθυμούν και οι συντελεστές τους. Θα γίνουν συμβάσεις και θα δοθεί προκαταβολή 30% για να ξέρουν οι άνθρωποι ότι έχουν δουλειά. Είναι μια λύση την οποία κατακτήσαμε με κόπο, για την εξασφάλιση των καλλιτεχνών σε μια συγκυρία χωρίς προηγούμενο. Δεν είναι καθόλου αυτονόητο για έναν Οργανισμό -ειδκά στη φάση αυτή- να προβαίνει μαζικά σε παρόμοιες δεσμέυσεις-ας δούμε τι συμβαίνει γύρω μας. Θα θέλαμε πολύ να μπορούσαμε να καταφέρουμε και κάτι παραπάνω, αλλά είναι έξω από τις αρμοδιότητές μας.
Στην Ελλάδα οι καλλιτέχνες αντιμετωπίζονται ως χομπίστες εδώ και δεκαετίες. Αυτό αντανακλά την έλλειψη στρατηγικής πολιτικής με κάποιες φωτεινές εξαιρέσεις που είχαν περάσει από καίριες θέσεις και κατάφεραν να κάνουν πράγματα. Όμως η αλήθεια είναι ότι αν συγκριθούμε με τους Ευρωπαίους και Αμερικανούς συναδέλφους θα καταλάβουμε πόσο πίσω είμαστε στον εργασιακό χάρτη. Έχουμε και εμείς ευθύνη. Και το λέω εν πλήρη γνώση μου, γιατί ως καλλιτέχνης βρέθηκα σε αυτή τη θέση, όχι ως μάνατζερ. Ως καλλιτέχνης σκέφτομαι και όχι μόνο ως διευθύντρια ενός θεσμού. Έχουμε κάνει παραχωρήσεις που μακροπρόθεσμα μας έχουν κάνει κακό. Αλλά και το κομμάτι της ευθύνης της Πολιτείας ξεκινάει από την εκπαίδευση. Έχει ξεκινήσει συζήτηση για μια σειρά από θέματα όπως ποιος μπορεί να παράσχει θεατρική εκπαίδευση, τι σημαίνει επαγγελματίας και μη επαγγελματίας ηθοποιός. Είναι πολλές οι ελλείψεις. Χρειαζόμαστε τον ψύχραιμο συλλογισμό και την κατάθεση συγκεκριμένων προτάσεων. Πάντα τα υπουργεία χρησιμοποιούσαν σε επιτροπές experts του χώρου που μπορούσαν να εξηγήσουν πώς δουλεύει το πράγμα από μέσα. Έτσι νομίζω ότι πρέπει να γίνει και τώρα. Πρέπει να υπάρξει ένας ουσιαστικός διάλογος θεσμοθετημένων οργάνων και ανεξάρτητων φωνών από όλους τους χώρους, που θα μπορέσουν να συζητήσουν με το υπουργείο. Εμείς πρέπει να βοηθήσουμε ώστε να γίνουν κατανοητές οι ιδιαιτερότητες του επαγγέλματός μας. Πρέπει να επιμείνουμε στο ότι είναι επάγγελμα, ασχέτως αν όλοι δεν βιοπορίζονται αποκλειστικά από αυτό, όπως άλλωστε συμβαίνει και με άλλα επαγγέλματα.
Κύριος στόχος μας ήταν να περισώσουμε ό,τι γίνεται από το ΦΑ ώστε όσοι περισσότεροι καλλιτέχνες γίνεται να πραγματοποιήσουν το έργο τους και να μην διακοπεί η παρουσία του θεσμού. Αυτή ήταν μέριμνα της διοίκησης του φεστιβάλ αλλά και προσωπική δική μου.
Δεν είχαμε κανένα λόγο να μη θέλουμε να γίνει φέτος το φεστιβάλ,στην αρχική του μορφή. Παράφρονες είμαστε; Να αποδομήσουμε ό,τι με κόπο και λαχτάρα χτίσαμε ; Ήθελα σαν τρελή να παρουσιάσω το σχεδιασμό που ετοιμάζαμε. Επιθυμούσαμε το πρόγραμμα να λάμψει και να προσφέρει χαρά στους δημιουργούς και στο κοινό. Να κάνουμε ένα δυνατό statement για την πρώτη μας χρονιά. Και να, που μια πανδημία μάς έφερε αντιμέτωπους με το απρόβλεπτο σε μία κλίμακα συντριπτική…
Ακολουθώντας τις οδηγίες των λοιμωξιολόγων, έπρεπε να βρούμε την καλύτερη δυνατή λύση. Γι αυτό και, για τους χώρους που μας επέτρεψαν να ανοιξουμε, έχουμε προβεί σε έναν άνευ προηγουμένου σχεδιασμό, με αποτυπώσεις/αρίθμηση θέσεων στα άνω διαζώματα, πλάνα εισόδου, προσλήψεις επιπλέον προσωπικού για τη διαχείριση του κοινού που θα μπει στα θέατρα. Το ίδιο έχουμε κάνει και για τη διαμόρφωση του χώρου των καμαρινίων, καθώς όσοι καλλιτέχνες και τεχνικοί συμμετέχουν δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να ρισκάρουν την υγεία τους.
Το ένστικτό μου μου λέει ότι ο κόσμος θα έρθει στο Φεστιβάλ, εφόσον όλα συνεχίσουν να πηγαίνουν καλά με την πανδημία. Θα τηρούνται όλα τα υγειονομικά πρωτόκολλα για να είναι ασφαλείς οι θεατές αλλά και οι συντελεστές, από τις δοκιμές τους μέχρι τις παραστάσεις.
Δεν θα αυξήσουμε τις τιμές των εισιτηρίων γιατί καταλαβαίνουμε ότι ο κόσμος περνάει δύσκολα οικονομικά.
«Ελπίζουμε να εξομαλυνθούν τα πράγματα και να οδηγηθούμε σιγά-σιγά σε αυτό που δίνει σε όλους μας χαρά, την Τέχνη, την ελευθερία της, την επαφή με το κοινό μας».
Μέσα Μαρτίου έκλεισαν τα θέατρα και προλάβαμε να κινηματογραφήσουμε την τελευταία παράσταση του Άμλετ. Τότε ξεκίνησε το σοκ της διαχείρισης του κορωνοϊού, τόσο σε καλλιτεχνικό επίπεδο όσο και σε διευθυντικό. Ήταν πολύ δύσκολο αυτό που έγινε στο Αμφι-Θέατρο αφού ήταν μια παραγωγή που άνοιξε και ανακαίνισε έναν χώρο μετά από 10 χρόνια, ειδικά για μια παράσταση. Ήταν μια μεγάλη παραγωγή με πολλούς συνεργάτες που, καλώς εχόντων των πραγμάτων, έπρεπε να παίξει μέχρι τον Μάιο για να «βγει». Αν όλα πάνε καλά θα προσπαθήσουμε να την επαναλάβουμε από τον Οκτώβριο.
Είναι μια ιδιόμορφη συνθήκη όλο αυτό. Αν τον Σεπτέμβριο ξαναμπώ ως σκηνοθέτις σε πρόβες, μάλλον θα ισχύουν οι ίδιες οδηγίες με τώρα. Μάλλον δεν θα μπορούν να υπάρχουν σκηνές με τον Οδυσσέα (Παπασπηλιόπουλο) και την Αμαλία (Νίνου) που φιλιόντουσαν ο ένας πάνω στον άλλον ή με τον Νίκο (Ψαρρά) και την Άννα (Μάσχα) που αντάλλαζαν παθιασμένους εναγκαλισμούς σε όλο σχεδόν το έργο. Όμως τώρα το δίλημμα είναι: ή θα το κάνουμε έτσι ή δε θα το κάνουμε καθόλου. Κι επειδή εδώ μιλάμε για την επιβίωση του κλάδου φυσικά θα το κάνω με αυτό τον τρόπο. Μου αρέσει; Όχι, καθόλου. Το βρίσκω ξενέρωτο; Αφόρητα. Το βρίσκω ντεκαυλέ; Φρικτά. Το βρίσκω κόντρα στη φύση του θεάτρου και γενικότερα της τέχνης; Απολύτως. Με ενδιαφέρει να μπω σε αυτή τη διαδικασία; Μ’ ενδιαφέρει- δεν μ’ενδιαφέρει θα μπω και ίσως προκύψει και κάτι νέο.
Κακά τα ψέματα. Το ΦΑ απασχολεί ως εργοδότης ένα μικρό ποσοστό των ανθρώπων του χώρου, όπως και το Εθνικό θέατρο. Έτσι ήταν πάντα. Κατανοώ και συμπάσχω ως σκηνοθέτις, καθώς υπάρχει αγωνία για το τι θα γίνει τον ερχόμενο χειμώνα. Νιώθουμε όλοι στον αέρα. Θα ήθελα όμως το Φεστιβάλ/Yποσύνολο-Fragment φέτος να αποκτήσει μια πυρηνική διάσταση. Κάνουμε μεν πολύ λιγότερα από αυτά που σχεδιάζαμε και κάποιοι τομείς, όπως ο Χορός, απουσιάζουν εντελώς, ενώ στο αρχικό μας προγραμμα πρωταγωνιστούσαν, όμως δεν πρόκειται για μια καλλιτεχνική επιλογή, αλλά για μια υποχρέωση τήρησης των οδηγιών έκτακτης ανάγκης. Ευελπιστούμε το φετινό Φεστιβάλ να έχει μια συμβολική, συμπυκνωμένη δύναμη,σαν προσευχή που θα μας οδηγήσει σε ένα διευρυμένο Φεστιβάλ το 2021. Ελπίζουμε να εξομαλυνθούν τα πράγματα και να οδηγηθούμε σιγά-σιγά σε αυτό που δίνει σε όλους μας χαρά, την Τέχνη, την ελευθερία της, την επαφή με το κοινό μας.