Ο Ιωάννης Μπαζιώτης διδάσκει ορυκτολογία-γεωλογία στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πρόσφατα ήταν ο επικεφαλής ομάδας επιστημόνων που ανίχνευσαν για πρώτη φορά στον μετεωρίτη Château-Renard σημαντικά ορυκτά, τα λεγόμενα «πολύμορφα υψηλών πιέσεων». Πριν λίγους μήνες είχε επιστρέψει από την Ανταρκτική όπου συμμετείχε, ως ο πρώτος Έλληνας επιστήμονας, στην αποστολή της NASA για τη συλλογή μετεωριτών στην πιο δύσκολη περιοχή του πλανήτη. Τώρα προσπαθεί μαζί με άλλους ακαδημαϊκούς να συγκροτήσει την Πλανητική Εταιρεία που στόχο θα έχει την έρευνα του διαστήματος ενώ έχει βάλει ως στόχο να φέρει στην Ελλάδα, για έκθεση, τον μετεωρίτη Seres, τον μοναδικό επιβεβαιωμένο μετεωρίτη που έχει πέσει επί ελληνικού εδάφους. Κάνει και άλλα πολλά: διαλέξεις, έρευνα, διδασκαλία. Είναι να απορείς πώς κατάφερε να βρει χρόνο για μια διεξοδική συζήτηση για την απίθανη εμπειρία της Ανταρκτικής, την αγάπη για το διάστημα και τη γεωλογία και την πιθανότητα οι άνθρωποι να εξαφανιστούν όπως και οι δεινόσαυροι, δηλαδή εξ αιτίας ενός μετεωρίτη.
«Ήμουν στην Ανταρκτική 2,5 μήνες. Στον πάγο ήμασταν επί έξι εβδομάδες».
Πώς ξεκίνησε η ενασχόληση σας με τη γεωλογία; Από μια εκδρομή στην Πάρνηθα, εκεί γύρω στα 12-13, που έπαθα το πρώτο κόλλημα με το ύπαιθρο. Σπούδασα στο Γεωλογικό Αθηνών και κατόπιν προχώρησα στο Πολυτεχνείο για διδακτορικό ενώ πλέον έχω και τρία post docs.
Τι μαθαίνουμε μελετώντας τα μεταμορφωμένα πετρώματα; Την ιστορία των πετρωμάτων αυτών τα τελευταία πολλά εκατομμύρια χρόνια και έτσι μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες για το πού έφτασαν οι πιέσεις και οι θερμοκρασίες στο εσωτερικό της Γης. Τα μεταμορφωμένα έχουν κάνει ένα πολύ μακρύ ταξίδι από την επιφάνεια της Γης μέχρι το εσωτερικό της∙ τα συγκεκριμένα πετρώματα έχουν φτάσει σε βάθος 45-50 χλμ και στη συνέχεια με έναν γεωλογικό μηχανισμό επανέρχονται στην επιφάνεια. Το πώς έχει εξελιχθεί στο παρελθόν η περιοχή μας μάς βοηθάει να καταλάβουμε πώς μπορεί να εξελιχθεί και στο μέλλον.
Αυτό σχετίζεται και με το ότι είμαστε σεισμογενής χώρα; Ακριβώς. Για να ανέβει μια περιοχή όπως η Πεντέλη, που έχει μεταμορφωμένα πετρώματα που προέρχονται από μεγάλο βάθος, τον μεγαλύτερο ρόλο τον παίζουν οι σεισμοί. Οι σεισμοί είναι αυτοί που σιγά σιγά σπάνε την συνέχεια των πετρωμάτων και τα επαναφέρουν σταδιακά την επιφάνεια. Μελετώντας λοιπόν τα πετρώματα πάμε πίσω και βαθιά. Υπάρχουν πετρώματα, και στην Ελλάδα, που έχουν φτάσει σε βάθος 150-200 χλμ. και έχουν επανέλθει στην επιφάνεια μέσω τεκτονικών διεργασιών δηλαδή σεισμών. Είναι ένας άλλος κόσμος.
Είναι όμως ο κόσμος μας. Σωστά. Αλλά και ο πρώτος, βασικός κόσμος που μελετάμε όταν πάμε σε οποιοδήποτε άλλο σημείο κοντά στη Γη. Πήγαμε στη Σελήνη. Τι μελέτησαν οι επιστήμονες; Τα πετρώματα. Στις διαστημικές αποστολές που έχουν σταλεί στον Άρη πάλι τα πετρώματα μελετάμε. Είναι η βάση για να πάμε παραπέρα.
Με τους μετεωρίτες πώς ασχοληθήκατε; Το έναυσμα δόθηκε το 2012 όταν πήγα στην Αμερική για ένα από τα τρία post-doc που έχω κάνει. Επιβλέποντάς μου ήταν ο Larry Taylor, μια από τις μεγαλύτερες μορφές στον χώρο της πετρολογίας. Αυτός με μύησε στην επιστήμη των μετεωριτών, και η ομάδας μας δημοσίευσε την πρώτη επιστημονική μελέτη για τον σημαντικότερο μετεωρίτη που έχει πέσει στη Γη με προέλευση τον Άρη. Μελετώντας τα ορυκτά παίρνουμε πολύτιμες πληροφορίες για το πώς συγκρούονται οι αστεροειδείς στο διάστημα.
Όλα αυτά συνδέονται με τη Γη ή μένουν στην διερεύνηση του διαστήματος; Η Γη ανήκει στο διάστημα, βρίσκεται σε ένα ευρύτερο σύστημα και όπως ακριβώς οι αστεροειδείς συγκρούονται με τον Άρη ή με τη Σελήνη, έτσι στο παρελθόν έχουν συγκρουστεί κι εδώ και εννοείται ότι θα γίνει και στο μέλλον. Είναι μια συνεχής διαδικασία κι εμείς την μελετάμε.
Η σκηνή του Ιωάννη Μπαζιώτη στην Ανταρκτική, με την ελληνική σημαία.
Στην Ελλάδα ποιος είναι ο μεγαλύτερος μετεωρίτης που έχει πέσει; Ο μεγαλύτερος και ο μόνος επιβεβαιωμένος μετεωρίτης είναι ο Seres, που έπεσε στις Σέρρες το 1818. Προσπαθώ εδώ και καιρό να τον φέρω στην Ελλάδα, με αφορμή τα 200 χρόνια από την πτώση του, δυστυχώς ακόμη δεν τα έχω καταφέρει αλλά είμαι αισιόδοξος για το φθινόπωρο. Βρίσκεται στο Μουσείο της Βιέννης και έχει βάρος 4, 6 κιλά.
Ξέρουμε από ποιον πλανήτη προέρχεται; Δεν προέρχεται από πλανήτη αλλά από έναν αστεροειδή με ηλικία 4,56 δισεκατομμύρια χρόνια που καταστράφηκε και πλέον τα διάφορα κομμάτια του πέφτουν στη Γη. Μια μεγάλη πρόσκρουση έλαβε χώρα πριν από περίπου 470 εκατομμύρια χρόνια. Αυτό σημαίνει ότι έγινε η πρόσκρουση στο διάστημα, τα κομμάτια μπήκαν σε τροχιά -κυρίως μπαίνουν σε τροχιά στη ζώνη των αστεροειδών μεταξύ Άρη και Δία. Κάποιες φορές τα κομμάτια ξεφεύγουν από αυτή την τροχιά και έρχονται πιο εσωτερικά δηλαδή προς τη γειτονιά μας. Εάν η δική μας τροχιά συγκρουστεί με τη δική του τότε πέφτει στη Γη ως μετεωρίτης. Είναι χαρακτηριστικό πως κάθε μέρα στη Γη προστίθενται 100 τόνοι υλικού. Επειδή έχουμε την προστασία της ατμόσφαιρας η κλασική τύχη ενός υλικού που μπαίνει στην ατμόσφαιρα είναι να καεί. Το 90-95% της μάζας του υλικού καίγεται ενώ το υπόλειμμα φτάνει στην επιφάνεια και συνήθως πέφτει στις θάλασσες που καλύπτουν το 70% της Γης.
«Στην Ανταρκτική ο μετεωρίτης είναι σαν τη μύγα μέσα στο γάλα. Έχεις ένα λευκό τοπίο και ένα μαύρο πέτρωμα.»
Ο μεγαλύτερος μετεωρίτης που έχει πέσει ποτέ στη Γη ποιος είναι; Ο μετεωρίτης Χόμπα βάρους 60 τόνων που βρίσκεται στη Ναμίμπια. Εκτιμάται ότι έπεσε πριν από περίπου 80.000 χρόνια. Έχουν σίγουρα υπάρξει αστεροειδείς στο παρελθόν οι οποίοι έχουν επιδράσει σε παγκόσμιο επίπεδο. Το πιο κλασικό παράδειγμα είναι η επίδραση που είχε η πτώση ενός μεγάλου αστεροειδούς 65 εκατομμύρια χρόνια πριν που συνδέεται με την εξαφάνιση των δεινοσαύρων και όχι μόνο αφού το 85% της ζώσας ύλης στον πλανήτη εξαφανίστηκε εκείνη την περίοδο. Ήταν μια από τις μαζικές εξαφανίσεις που έχουν λάβει τα τελευταία 600 εκατομμύρια χρόνια καθώς έχουν γίνει κι άλλες στο παρελθόν.
Πόσο πιθανόν είναι να πέσει ξανά στη Γη ένας μετεωρίτης τέτοιου μεγέθους; Η στατιστική λέει ότι κάθε χρόνο πέφτει στη Γη ένας μετεωρίτης με διάμετρο τέσσερα μέτρα. Κάθε πέντε χρόνια πέφτει ένας με διάμετρο εφτά μέτρα. Κάθε χίλια χρόνια πέφτει ένας αστεροειδής με διάμετρο 50 μέτρα ενώ ένας μετεωρίτης με διάμετρο ένα χιλιόμετρο πέφτει περίπου κάθε 500.000 χρόνια. Ένας αστεροειδής αντίστοιχος με εκείνον που έπεσε πριν 65 εκατομμύρια χρόνια έχει μια συχνότητα 100 εκατομμύρια χρόνια. Εκείνος που έπεσε στην χερσόνησο Γιουκατάν του Μεξικό είχε διάμετρο δέκα χιλιόμετρα και ο κρατήρας που δημιουργήθηκε είχε διάμετρο 160 χιλιόμετρα. Όταν ο μετεωρίτης έχει διάμετρο πάνω από 2-3 χιλιόμετρα έχει παγκόσμιες επιπτώσεις, άμεσες και έμμεσες.
Ποιες είναι αυτές οι επιπτώσεις; Η πρώτη είναι το τεράστιο ωστικό κύμα. Το 2013 έπεσε ένας αστεροειδής κοντά στη Μόσχα. Το αρχικό σώμα ήταν περίπου 15-20 μέτρα δηλαδή τίποτα. Κι όμως τραυματίστηκαν χίλια άτομα από θραύσματα τζαμιών. Σε έναν μετεωρίτη με διάμετρο 10 χιλιόμετρα το ωστικό κύμα απλώς θα σε εκσφενδονίσει. Η δεύτερη είναι ότι θα δημιουργηθεί ένας τεράστιος κρατήρας. Οτιδήποτε ακουμπήσει ο αστεροειδής στο έδαφος θα λιώσει άρα τετηγμένο υλικό θα πεταχτεί στον ουρανό. Θα δημιουργηθούν άπειρες φωτιές σε ακτίνα πολλών χιλιομέτρων. Ο κονιορτός που θα σηκωθεί στην ατμόσφαιρα της Γης θα την περιβάλλει και σε μερικές μέρες ή και ώρες θα πέσει η θερμοκρασία της Γης έως και 10 βαθμούς. Όταν αυτός πέσει στο έδαφος θα καταστραφεί το μεγαλύτερο ποσοστό των καλλιεργειών και γενικά των φυτών άρα τα φυτοφάγα ζώα δε θα βρίσκουν τροφή ενώ και αυτό εννοείται ότι θα επηρεάσει και τα σαρκοφάγα, η διατροφική αλυσίδα δηλαδή θα σπάσει.
«Στην Ανταρκτική μπορεί σε ακραίες συνθήκες να πιάσει μέχρι και -90◦ C, εμείς πήγαμε καλοκαίρι δηλαδή έφτανε μέχρι -30◦ C, το πολύ μέχρι -40◦ C».
Πώς σας επέλεξαν για την αποστολή της NASA στην Ανταρκτική; Η διαδικασία του να σε επιλέξουν είναι πάρα πολύ δύσκολη. Ξεκίνησε η ετήσια αποστολή το 1976 και μετά από 41 χρόνια, τον Νοέμβρη του 2017 ήμουν ο πρώτος Έλληνας που συμμετείχε. Συνολικά την αποστολή αποτελούν οκτώ άτομα από τα οποία οι δύο είναι ορειβάτες με μόνιμο συμβόλαιο κι άλλος ένας είναι επιστημονικός υπεύθυνος. Μένουν πέντε θέσεις από τις οποίες οι δύο ή τρεις πάνε σε έμπειρους επιστήμονες που έχουν συμμετάσχει ξανά στην αποστολή. Κάθε χρόνο λαμβάνουν τουλάχιστον 200 αιτήσεις και κάθε χρόνο οι παλαιότερες συσσωρεύονται μαζί με τις καινούριες. Εγώ έστελνα από το 2012 και περίμενα, περίμενα και όντως ήρθε η σειρά μου.
Ποιοι είναι οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει κανείς στην αποστολή; Κατ’ αρχάς πάμε να ζήσουμε στην πιο δύσκολη περιοχή του πλανήτη μας, την Ανταρκτική. Είναι η μόνη περιοχή που σε επίπεδο ανέμων και θερμοκρασιακών διακυμάνσεων μπορεί να πλησιάσει τον πλανήτη Άρη. Μπορεί σε ακραίες συνθήκες να πιάσει μέχρι και -90◦ C, εμείς πήγαμε καλοκαίρι δηλαδή έφτανε μέχρι -30◦ C, το πολύ μέχρι -40◦ C. Από εκεί και πέρα εξαιρετικά επικίνδυνες είναι οι ρωγμές στον πάγο, που μπορεί να είναι από μερικά εκατοστά σε πλάτος αλλά να φτάνουν και τα αρκετά μέτρα. Κατά τμήματα το χιόνι είναι παχύ και καλύπτει τον πάγο με τις ρωγμές, συνεπώς δεν τις βλέπεις οπότε είναι ακόμη πιο επικίνδυνο. Αν πέσεις μέσα σε ρωγμή μπορεί και να μη βγεις ποτέ, όπως έγινε πέρσι με έναν κλιματολόγο από άλλη ομάδα.
«Πριν πάμε στον πάγο, παραμένουμε στην κεντρική βάση των Αμερικανών, όπου είναι μια περιοχή με ξενώνες, εστιατόριο, γυμναστήριο, γήπεδο μπάσκετ και εγκαταστάσεις για διάφορες δραστηριότητες.»
Ο καιρός; Αλλάζει πολύ γρήγορα, μέσα σε μία ώρα. Ο άνεμος είναι ένα από τα πιο σημαντικά προβλήματα. Μπορεί να φυσάει για ώρες ή και ημέρες, όπως έγινε και στη δική μας περίπτωση, και να είσαι εγκλωβισμένος μέσα σε μια σκηνή περιμένοντας να κοπάσει ο άνεμος. Ήμασταν για πέντε ημέρες μέσα στη σκηνή και περιμέναμε να πέσει ο άνεμος που έφτανε τα 100 χλμ/ώρα.
Πώς είναι η ψυχολογία όταν είσαι μέσα στη σκηνή στην Ανταρκτική και έξω επικρατούν τόσο ακραίες συνθήκες; Φοβάσαι; Τις πρώτες ημέρες προσπαθείς να είσαι ψύχραιμος και σκέφτεσαι «Ξέρω ότι η σκηνή θεωρητικά αντέχει τα 200 χλμ/ώρα». Όμως όταν ακούς τον δυνατό αέρα, μιλάς και δεν σε ακούει ο διπλανός σου -γιατί είμαστε δύο άτομα σε κάθε σκηνή- τότε δεν μπορείς να μην σου περάσει από το μυαλό «Κι αν γίνει κάτι;».
Να ακούς επί ώρες να τρίζουν τα τέσσερα μεταλλικά πόδια που στηρίζουν τη σκηνή η οποία κουνιέται ολόκληρη και εσύ να προσπαθείς να κοιμηθείς. Αυτό τις πρώτες μέρες, μετά γίνεσαι ένα με την περιοχή. Συνειδητοποιείς ότι ένα βουητό είναι, μαθαίνεις να ζεις με αυτό.
Γιατί είναι πιο εύκολη η συλλογή μετεωριτών στην Ανταρκτική; Η Ανταρκτική είναι η καλύτερη φυσική παγίδα για τους μετεωρίτες. Οι μετεωρίτες πέφτουν σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου με την ίδια πιθανότητα. Η διαφορά είναι ότι εκεί υπάρχει ένας μηχανισμός συγκέντρωσης καθώς η ανατολική Ανταρκτική βρίσκεται σε μεγαλύτερο υψόμετρο από τη δυτική κι αυτό σημαίνει όταν αν πέσει ένας μετεωρίτης στην ανατολική ο πάγος στον οποίο βρίσκεται θα μετακινηθεί από την ανατολή προς τη δύση. Τα βουνά που χωρίζουν την ανατολική σε δυτική αποτελούν φυσική εμπόδια, εκεί σταματάει ο πάγος, διαβρώνεται και οτιδήποτε βρίσκεται εγκλωβισμένο στο εσωτερικό του βγαίνει στην επιφάνεια. Το δεύτερο πλεονέκτημα είναι ότι στην Ανταρκτική ο μετεωρίτης είναι σαν τη μύγα μέσα στο γάλα. Έχεις ένα λευκό τοπίο και ένα μαύρο πέτρωμα.
Πώς τους αναζητάτε; Με τα μάτια. Κινούμαστε είτε με τα πόδια είτε με snowmobile με τις ώρες. Καλύψαμε 900 χλμ πάγου αναζητώντας μετεωρίτες.
Πώς είναι το στάδιο της προετοιμασίας; Επί τρεις ημέρες στο Κλίβελαντ προετοιμαζόμασταν για το πώς θα οδηγούμε στο χιόνι και στον πάγο το snowmobile, το πώς θα στήσουμε τις σκηνές στο camp και πώς στήνεις τον εξοπλισμό μέσα στη σκηνή, πώς μαγειρεύεις, πώς να ντυνόμαστε σωστά με πουπουλένια μπουφάν, ισοθερμικά, αντιανεμικά.
Κι από κρύο; Στο πάνω τμήμα του κορμού μας φορούσαμε πέντε στρώματα ένδυσης. Συνηθίζεις να κινείσαι με αυτά.
«Μπορεί να φυσάει για ώρες ή και ημέρες, όπως έγινε και στη δική μας περίπτωση, και να είσαι εγκλωβισμένος μέσα σε μια σκηνή περιμένοντας να κοπάσει ο άνεμος. Ήμασταν για πέντε ημέρες μέσα στη σκηνή και περιμέναμε να πέσει ο άνεμος που έφτανε τα 100 χλμ/ώρα».
Ποιο ήταν το συνολικό διάστημα παραμονής σας; Ήμουν στην Ανταρκτική 2,5 μήνες. Στον πάγο ήμασταν επί έξι εβδομάδες. Πριν πάμε στον πάγο, παραμένουμε στην κεντρική βάση των Αμερικανών, όπου είναι μια περιοχή με ξενώνες, εστιατόριο, γυμναστήριο, γήπεδο μπάσκετ και εγκαταστάσεις για διάφορες δραστηριότητες.
Η πιο τρομακτική στιγμή που βιώσατε ποια ήταν; Κινούμουν με το snowmobile στον πάγο, πέρασα πάνω από μια ρωγμή, άρχισα να νιώθω το χιόνι να υποχωρεί και ότι κάτι δεν πηγαίνει καθόλου καλά αφού το πίσω τμήμα του snowmobile άρχισε να βυθίζεται μέσα. Γύρισα το κεφάλι μου και το είδα. Πάτησα περισσότερο γκάζι και έφυγα. Ήταν πολύ επικίνδυνο. Όπως πολύ επικίνδυνη ήταν και η πεζοπορία στον πάγο καθώς δεν είμαστε δεμένοι μεταξύ μας αλλά κινούμαστε ανεξάρτητα. Είχαμε ένα ice axe ο καθένας και με αυτό ελέγχαμε τον πάγο πριν κάνουμε το επόμενο βήμα. Η απόσταση μεταξύ μας από άτομο σε άτομο είναι 50 μέτρα ώστε να «σκανάρουμε» μεγαλύτερη επιφάνεια πάγου.
Όπως πήγατε με τη ΝΑSΑ στην Ανταρκτική, θα μπορούσατε να πάτε στο διάστημα για μετεωρίτες; Όχι, αυτό απαιτεί ειδική εκπαίδευση που την έχουν μόνο οι αστροναύτες. Από την Ελλάδα δεν έχει βγει αστροναύτης γιατί δεν υπάρχει ως τώρα κάποια οργανωμένη δομή παρότι ανήκουμε στην Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Διαστήματος. Τώρα οργανώθηκε ο πρώτος Ελληνικός Διαστημικός Οργανισμός και μακάρι να πάει καλά. Προσωπικά, μαζί με καθηγητές από τέσσερα πανεπιστήμια της Ελλάδας έχουμε στα σκαριά την Πλανητική Εταιρεία. Όταν θα είμαστε έτοιμοι θα μπορέσουμε να πούμε περισσότερο για αυτό.
Τώρα τι άλλο ετοιμάζετε; Έχω γράψει ένα βιβλίο για την εμπειρία μου στην αποστολή της Ανταρκτικής και θα εκδοθεί. Μέσα από το βιβλίο θέλω να πω ότι όσο δύσκολος κι αν είναι ένας στόχος που θα θέσεις εάν έχει την υπομονή, την επιμονή και το μεράκι θα καταφέρεις να τον πετύχεις.