Πώς είναι να είσαι καλλιτέχνης στην Τουρκία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν; Μπορείς να εκφραστείς ελεύθερα; Υπάρχει προληπτική λογοκρισία; Μέχρι ποιου βαθμού; Είναι η πρώτη φορά, μετά από δεκάδες συνεντεύξεις με Τούρκους πολιτικούς, και δεκάδες ρεπορτάζ για τις τουρκικές εκλογές, την οθωμανική φιέστα μετατροπής της Αγιάς Σοφιάς σε τζαμί και την τουρκική καταρρέουσα οικονομία, που συνομιλώ με μια Τουρκάλα καλλιτέχνιδα. Τη βραβευμένη, με διεθνή παρουσία συγγραφέα, σκηνοθέτιδα και performer Γιεσίμ Οζσόι (Yesim Özsoy), ιδρύτρια του ανεξάρτητου θεάτρου στην Πόλη GalataPerform, αλλά και του φεστιβάλ ανάδειξης νέας δραματουργίας New Text New Theatre Project. ‘Εχει παρουσιάσει, μεταξύ άλλων, δουλειές της στο Maxim Gorki Theatre, στο Edinburg Fringe Festival, στο Grec Festival of Barcelona, στο Wiesbaden Staatstheater. Αυτή τη στιγμή είναι πρόεδρος της Theatre Cooperative, που εκπροσωπεί 72 ιδιωτικές σκηνές στην Κωνσταντινούπολη. Τη μερίδα του λέοντος.
Η παραγωγικότατη Οζσόι βρέθηκε στο Σεράφειο του Δήμου Αθηναίων, για την πολύ ενδιαφέρουσα τριήμερη 2η συνάντηση του Διεθνούς Δικτύου Θεάτρου Ντοκιμαντέρ (ΔΔΘΝ), με θέμα «Mediterranean Stages», διοργάνωση, αφιερωμένη φέτος στις μη δυτικές δραματουργίες, με καλλιτέχνες από την Τουρκία, τη Συρία, την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη και τον Λίβανο (καλλιτεχνική Διευθύντρια είναι η Μάρθα Μπουζιούρη). Στην συζήτηση-κατακλείδα μάς περιέγραψε γλαφυρά πώς, ενώ συμμετείχε με παράστασή της στο Πολιτιστικό Κέντρο της Προύσας, ξαφνικά πληροφορήθηκε ότι βρίσκεται εκτός… προγράμματος.
Καταρχάς, πώς είναι να είσαι καλλιτέχνης στο χώρο του θεάτρου στην Τουρκία σήμερα; Εξαρτάται από το πού βρίσκεσαι και πού εργάζεσαι. Εάν εργάζεσαι σε κρατικά ή δημοτικά θέατρα, έχεις οικονομικές εγγυήσεις αλλά έχεις και λιγότερη ελευθερία. Εάν εργάζεσαι σε ανεξάρτητα θέατρα και κάνεις εμπορικές δουλειές, όπως μιούζικαλ κ.λπ., είσαι εντάξει, αλλά η δουλειά που κάνεις είναι κυρίως ψυχαγωγική. Αν τώρα κάνεις μια με περισσότερο καλλιτεχνικά κριτήρια εργασία για τη σκηνή, έχεις σχετικά περισσότερη ελευθερία, αλλά καθόλου χρήματα.
H Γιεσίμ Οζσόι στην παράσταση ντοκιμαντέρ “House of Hundred”
Στην Κωνσταντινούπολη και στις μεγάλες πόλεις της Τουρκίας είναι καλύτερα; Ναι, αν βρίσκεσαι σε μια απομακρυσμένη πόλη, ας πούμε στην Ανατολική Ανατολία, έχεις να αντιμετωπίσεις ένα παντελώς δυστοπικό περιβάλλον για τις θεατρικές τέχνες. Εγώ εργάζομαι στην Κωνσταντινούπολη, η οποία είναι μάλλον η πολιτιστική πρωτεύουσα της Τουρκίας, παρά το γεγονός ότι πρωτεύουσά μας είναι η Άγκυρα. Αλλά εργάζομαι σε ανεξάρτητα θέατρα και πάντα υπάρχει αναταραχή στον οικονομικό τομέα και επίσης πολλά προβλήματα, από νομικά έως πολιτικά.
Πόσες φορές έχουν απαγορευτεί οι παραστάσεις σας και για ποιο λόγο; Συνέβη επειδή επιχειρείτε να ασκήσετε κριτική στην κυβέρνηση; Οι παραστάσεις μου δεν απαγορεύτηκαν απευθείας, αλλά αφαιρέθηκαν από προγράμματα και προγράμματα χρηματοδότησης. Ως καλλιτέχνης είναι αδύνατο να μην κριτικάρεις την κοινωνία και την κυβέρνηση σε χώρες σαν τη δική μας.
Ένα παράδειγμα; Το έργο της Athena Farrokhzad «Morals for Medea» που σκηνοθέτησα πέρσι, εκπαραθυρώθηκε από το Πολιτιστικό Κέντρο της Προύσας.
Απαγορεύτηκε; Δεν απαγορεύτηκε, αλλά κρίθηκε “ακατάλληλο”.
Ο λόγος; Μάλλον επειδή αφορούσε θέματα γυναικεία, ζητήματα ηθικής κ.λπ.
Σκηνή από το «Morals for Medea» που λογοκρίθηκε και εκπαραθυρώθηκε ως “ακατάλληλο” από το Πολιτιστικό Κέντρο της Προύσας.
Υπάρχει κρατική επιτροπή λογοκρισίας; Όχι, στην Τουρκία σήμερα δεν υπάρχει επιτροπή λογοκρισίας, αλλά υπάρχουν επιτροπές που αξιολογούν τη δουλειά σου, όταν κάνεις αίτηση για χρηματοδότηση ή για να ενταχθείς σε ένα πρόγραμμα. Δεν υπάρχουν προφανείς κυρώσεις, αλλά μάλλον μια εσωτερικευμένη αυτολογοκρισία. Αν παίζεις σε εναλλακτικούς περιθωριακούς χώρους είναι εντάξει, αλλά αν παίζεις σε mainstream σκηνές και ασχολείσαι με πολιτικά θέματα ή θέματα σχετικά με τις γυναίκες, τη θρησκεία, την οικογένεια, τον στρατό, αυτό μπορεί να καταστεί προβληματικό.
Ένας σκηνοθέτης, ένας ηθοποιός, μπορεί δηλαδή να βιοποριστεί μόνο δουλεύοντας στις κρατικές σκηνές; Πόσες υπάρχουν και πώς λειτουργούν; Τα εθνικά-κρατικά μας θέατρα έχουν ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά απασχόλησης. Το σύστημα των Δημοτικών και Κρατικών Θεάτρων θεσπίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα. Σκηνοθέτες και ηθοποιοί απασχολούνται σε αυτά τα ιδρύματα, ενώ παράλληλα μπορούν κι εργάζονται ανεξάρτητα, αλλά και στην τηλεόραση και το σινεμά. Πρόσφατα, φυσικά, «ξεφύτρωσε» πάρα πολλή δουλειά στην τουρκική τηλεόραση. Τα κρατικά θέατρα της Κωνσταντινούπολης απασχολούν σχεδόν 300 καλλιτεχνικούς, διοικητικούς και τεχνικούς υπαλλήλους, εκ των οποίων οι περισσότεροι από αυτούς είναι ηθοποιοί, περίπου οι 140.
Πόσα είναι τα ανεξάρτητα θέατρα; Υπάρχουν σχεδόν 500 εγγεγραμμένα ανεξάρτητα θέατρα στην Τουρκία, εκ των οποίων τα περισσότερα βρίσκονται στην Κωνσταντινούπολη, περισσότερα από 100. Ίσως αυτοί οι αριθμοί μπορούν να σας δώσουν μια γενικότερη εικόνα.
To 2018 η κυβέρνηση του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν προέβη σε μια ακόμη συνταγματική μεταρρύθμιση, καταργώντας το νόμο 1934, προκειμένου να μεταβιβάσει όλες τις αρμοδιότητες των κρατικών σκηνών στον πρόεδρο. Διορίζοντας και παύοντας στο εξής απευθείας τους καλλιτεχνικούς διευθυντές. Η αλλαγή συμπεριλαμβάνει και έλεγχο του ρεπερτορίου; Καθώς στην Τουρκία τα πάντα συνδέονται με την Προεδρία της Δημοκρατίας, το 2018, οι νόμοι των Κρατικών θεάτρων και της Κρατικής Όπερας άλλαξαν και συνδέθηκαν με την Προεδρία αντί με το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, όπως συνέβαινε στο παρελθόν. Το ίδιο ακριβώς πρόβλημα υπάρχει και με τα πανεπιστήμιά μας. Το πολιτικό σύστημα, με τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις, άλλαξε και έγινε πιο συγκεντρωτικό κι αυταρχικό. Το Κοινοβούλιο έχει λιγότερες εξουσίες και η νομοθεσία, όπως αναφέρατε, για παράδειγμα, που αφορά στα Εθνικά Θέατρα συνδέεται πλέον απευθείας με την Προεδρία. Ελπίζω να είναι κατανοητά όσα λέω, καθώς δεν είμαι ειδικός στις νομοθεσίες και την πολιτική. Προτιμώ να τις συζητώ, όπως και άλλα θέματα μέσα από την τέχνη μου, το θέατρο.
Οι επεμβάσεις του Τούρκου προέδρου εξάλλου είχαν προκαλέσει την πρόσφατη παρατεταμένη εξέγερση των φοιτητών στο και Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης. Αλήθεια, ποιο είναι το κοινό του θεάτρου στην Τουρκία σήμερα; Διανοούμενοι, άτομα υψηλής μόρφωσης, ανώτερα και μεσαία στρώματα και πλέον και η υψηλή κοινωνία, λόγω της αύξησης μεγάλων παραγωγών.
Πώς έπληξαν η κρίση κι ο πληθωρισμός τη θεατρική σκηνή; Πριν την πανδημία υπήρχε οικονομική κρίση. Με την πανδημία η κρίση στην Τουρκία έγινε οξύτερη. Τώρα το 1 ευρώ είναι 18 τουρκικές λίρες. Το 2013 ήταν περίπου 2 τουρκικές λίρες. Πριν από την πανδημία το χάσμα μεταξύ των πολύ εμπορικών και των καλλιτεχνικών θεάτρων άρχισε να μεγαλώνει και τώρα υπάρχει πραγματικά ένα χαοτικό χάσμα. Όπως ακριβώς είναι και το χάσμα των τάξεων. Οι φτωχοί στην Τουρκία έγιναν φτωχότεροι και οι πλούσιοι έγιναν πλουσιότεροι, ενώ η μεσαία τάξη σχεδόν εξαφανίστηκε και έγινε φτωχότερη. Αυτό έπληξε τα θέατρα φυσικά, όπως έπληξε ολόκληρη τη χώρα και όλους τους τομείς.
Υπάρχει πολιτική εναλλακτική, πέρα από το κυβερνών ΑΚΡ; Η εικόνα που βγαίνει είναι ότι δεν υπάρχει ουσιαστική αντιπολίτευση στην Τουρκία. Το μόνο πράγμα που συζήτησε η μείζονα Αντιπολίτευση οδεύοντας προς τις εκλογές ήταν το θέμα της χιτζάμπ, με αφορμή όσα συμβαίνουν στο Ιράν, ζήτημα που όμως έχει ήδη κλείσει στην Τουρκία; Αντιθέτως, γίνεται διαρκώς αντιπολίτευση. Η Τουρκία είναι διχασμένη, κομμένη στη μέση. Η μία πλευρά είναι πιο ριζοσπαστική και έχει κατά κύριο λόγο ισλαμική προοπτική και η άλλη μισή είναι πιο δημοκρατική και κοσμική, αριστερόστροφη, αλλά όπως είναι στη φύση της, είναι κατακερματισμένη. Περίπου το 20-25% ψηφίζει πάντα το CHP, το οποίο είναι το Ρεπουμπλικανικό Δημοκρατικό Κόμμα που ίδρυσε ο Ατατούρκ. Υπάρχει η ισχυρή κουρδική παρουσία του HDP, του οποίου ο αρχηγός φιμώνεται, κυριολεκτικά, έγκλειστος στη φυλακή. Υπάρχει ένα κόμμα με αρχηγό γυναίκα, το IYI, που ιδρύθηκε πρόσφατα προερχόμενο από το Εθνικιστικό Κοσμικό Κόμμα MHP. Όλα αυτά τα αντιπολιτευτικά κόμματα είναι μοναδικά με τον τρόπο τους και δεν μπορούν να συναινέσουν μεταξύ τους, ενώ οι ψηφοφόροι του AKP είναι ενωμένοι.
Θα ηττηθεί παρόλα αυτά ο Ταγίπ Ερντογάν στις εκλογές του 2023; Οι δημοσκοπήσεις λένε ότι έχασε μεγάλο ποσοστό των ψήφων του λόγω της πολιτικής, της οικονομικής κρίσης και της φτώχειας. Θα δούμε τι θα γίνει. Στην πόλη της Κωνσταντινούπολης το CHP κέρδισε στις τελευταίες εκλογές και συνήθως η Κωνσταντινούπολη είναι μια μικροκοσμική αναπαράσταση της Τουρκίας.
Η παράστασή σας House of Hundred μιλούσε για το έθνος. Είμαι περίεργη για τον τρόπο. Μεγαλώνετε και ζείτε σε μια χώρα όπου το σύγχρονο κράτος δημιουργήθηκε με βάση την έννοια του έθνους, μέσω ισχυρού εθνικισμού. Μέχρι τώρα το προοδευτικό κομμάτι της Τουρκίας θεωρείται παραδόξως ο εθνικισμός του Κεμάλ. Πώς αντιμετωπίζετε μια τόσο σύνθετη και βεβαρημένη λέξη-έννοια για την Τουρκία στη δουλειά σας; Η μετάβαση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στη Δημοκρατία ήταν τραυματική για εμάς. Υπάρχει μεγάλη απώλεια μνήμης, πόνος, μέρη που απουσιάζουν και πολιτισμική ρήξη σε αυτή τη μετάβαση. Προσπαθώ με τη δουλειά μου να κατανοήσω αυτή την αλλαγή και καταστροφή. Πιστεύω ότι ο λόγος για τον οποίο υπάρχει μια άνοδος του νέου Οθωμανισμού με παρερμηνευμένο τρόπο τώρα σχετίζεται με την απώλεια μνήμης της Δημοκρατίας και την αναγκαστική αλλά αναγκαία πράξη του να γίνεις Έθνος. Είναι αρκετά περίπλοκο, όπως αναφέρετε, και συμφωνώ. Προσπαθώ να το καταλάβω αυτό μέσα από την οικογενειακή ιστορία της γιαγιάς μου και ενός γκρεμισμένου αρχοντικού που επέζησε τα πρώτα χρόνια της Δημοκρατίας και μετά εξαφανίστηκε όπως τα υπολείμματα των σχεδόν 500 χρόνων της Αυτοκρατορίας με όλους τους ανθρώπους, ένα φυσικό «μωσαϊκό». Καθώς υπάρχουν τόσα πολλά προβλήματα που κουβαλάμε από αυτή τη μακρά εποχή που ξεφορτωθήκαμε, μέσω της γυναικείας απελευθέρωσης για παράδειγμα, υπήρχαν επίσης λεπτομέρειες και ταυτότητες, κοινωνικές αξίες, εθνότητες, διαφορετικές θρησκείες και άνθρωποι, σπίτια, δομές που χάσαμε στην πορεία.
Τι ετοιμάζετε αυτό τον καιρό; Παίζουμε φέτος ακόμη δυο παραστάσεις, πέρα από τη «Μήδειά» μας. Η πρώτη είναι με το έργο ενός νέου θεατρικού συγγραφέα που σκηνοθέτησα εγώ και το άλλο είναι του Χουάν Γιάγκο (Huan Yago), ενός Καταλανού θεατρικού συγγραφέα που είχαμε προσκαλέσει πέρυσι στο φεστιβάλ μας New Text New Theatre. Φέτος, στο τέλος αυτού του μήνα θα κάνουμε αισίως την 11η διοργάνωση του Φεστιβάλ.