Δεν υπάρχει έμψυχος οργανισμός που δεν έχει νιώσει πόνο. Αιώνες τώρα η ανθρωπότητα πονάει κι ωστόσο, ακόμη ο πόνος ως οντολογική ποιότητα ή ως απλό, απομυθοποιημένο «μέσο» παραμένει αχαρτογράφητος και, για πολλούς, στη σφαίρα του μη συνειδητού. Είναι αναμενόμενο να απωθείται. Παρόλα αυτά, όταν τον φέρνουμε πίσω απ΄το μικροσκόπιο, τι είναι πράγματι; Συνιστά αυτόνομη ποιότητα; Τι είδους; Είναι μετρήσιμη; Πώς τον αντιμετώπισαν ιστορικά οι κοινωνίες; Πόσο τις άλλαξε; Σήμερα γιατί είναι δαιμονοποιημένος; Η γνωστή Βρετανίδα ιστορικός, πανεπιστημιακός και συγγραφέας Joanna Bourke (Τζοάνα Μπερκ), επικεφαλής του διεπιστημονικού προγράμματος «Η ιστορία του πόνου» του Wellcome Trust και του Κολεγίου Birkbeck του Λονδίνου μας δίνει τα «κλειδιά» για σχεδόν όλα τα ερωτήματά μας στο βιβλίο της The Story of Pain: From Prayer to Painkillers (εκδόσεις Oxford University Press) . Βιρτουόζα στην σταχυολόγηση και στη σύνθεση έχει ανατρέξει σε προσεγγίσεις φιλοσόφων (Wittgenstein, Descartes) , στις ποιητικές αναφορές συγγραφέων (Virginia Wοolf) αλλά και στις συγκλονιστικές μαρτυρίες ιατρών και χειρουργών (Rene Leriche).
Την Τρίτη 03/02 θα βρίσκεται στη Στέγη Γραμμάτων Και Τεχνών για να μιλήσει live για την ιστορική, την ψυχολογική, την ιατρική, την καλλιτεχνική και την κοινωνική διάσταση του πόνου. Μια «προθέρμανση » αποτελεί η σύντομη συνομιλία που ακολουθεί.
Τι είναι ο πόνος, κυρία Bourke; Τι είδους φαινόμενο; Όταν πρωτοξεκίνησα να εργάζομαι πάνω στον πόνο, το πρωτεύον πρόβλημα ήταν: τι ακριβώς είναι «αυτό»; Μπορεί να αναφέρεται σε ένα έμφραγμα αλλά και στον απλό πόνο στο στήθος. Μπορούμε να αισθανόμαστε πόνο, όταν το σκέλος που «αισθάνεται» δεν είναι παρόν, ενώ πολλοί άνθρωποι δεν αισθάνονται πόνο, ακόμη και όταν έχουν τραυματιστεί βαριά (σε μάχη ή σε extreme sports). Επίσης, κάποιοι μπορούν να υποφέρουν, χωρίς να έχουν τραύμα, σε χρόνιες καταστάσεις πόνου. Τα λεγόμενα «επιβλαβή ερεθίσματα» μπορεί να διεγείρουν ένα ευρύ φάσμα των συναισθημάτων, συμπεριλαμβανομένης της απελπισίας (όταν βρίσκεσαι πρόσωπο με πρόσωπο με έναν βασανιστή), του φόβου ή του πανικού (όταν συντρίβεσαι μέσα απ’ το παρμπρίζ του αυτοκινήτου), της προσδοκίας ή της έκπληξη (σε επίθεση με μαχαίρι ή σε καρδιακό επεισόδιο), της ανακούφισης (όταν αυτοτραυματίζεσαι), ή της χαράς (στον τοκετό). Θεωρώ ότι είναι χρήσιμο να σκεφτόμαστε τον πόνο επιρρηματικά: περιγράφει τον τρόπο που βιώνουμε μια εμπειρία και όχι την ίδια την εμπειρία. Οι πόνοι είναι μορφές πρόσληψης, δεν είναι ούτε το τραύμα, ούτε η επιβλαβής αιτία. Είναι ο τρόπος που αξιολογούμε την πληγή ή το κίνητρό της. Ο πόνος είναι ένας τρόπος να υπάρχεις ή ένας τρόπος να ονοματίσεις ένα συμβάν. Επομένως, ως ιστορικός, το αληθινό ερώτημα με το οποίο είμαι αντιμέτωπη είναι: «πώς οι άνθρωποι τα έχουν βγάλει πέρα με τον πόνο» και «ποια μορφή ιδεολογικής εργασίας επιτυγχάνουν ενέργειες που επιζητούν τον πόνο».
Ο πόνος είναι μια οντολογική ποιότητα; Παρόλο που συχνά αναφερόμαστε στον πόνο με οντολογικούς όρους (ο πόνος γίνεται ένα υποκείμενο που επιτίθεται, όπως μια φωτιά που καίει, ένα σκυλί που δαγκώνει, ένα μαχαίρι που καρφώνει) δεν υπάρχει υποκείμενο αυτόνομο ως πόνος αλλά η συνθήκη του πόνου, κάτι που αφορά κάθε κομμάτι της επίγειας εμπειρίας μας.
Μπορεί ο πόνος, ή μάλλον, η συνθήκη «βρίσκομαι σε κατάσταση πόνου» να γίνει δημιουργική; Ο πόνος συχνά γίνεται στις ζωές μας μια δημιουργική δύναμη. Πάντα εκπλήσσομαι από το δημιουργικό, γεμάτο φαντασία, τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αναφέρονται σε αυτόν. Ακόμη και τα παιδιά έχουν μια τρομερά πλούσια και γεμάτη μεταφορές γλώσσα μιλώντας για τον πόνο. Μπορούν να πουν « γίνεται πόλεμος μέσα στο στομάχι μου» ή ο πόνος «χιονίζει, χτυπάει ασταμάτητα, έχει αστείους ήχους, χειροκροτάει σαν κύμβαλα ή κάνει σαν το κουνούπι στο αυτί μου». Ο πόνος μπορεί να είναι δημιουργικός και ενθαρρύνοντας τους ανθρώπους να επιβεβαιώσουν εκ νέου μια κοινωνία ή μια κοινότητα. Όσοι γίνονται μάρτυρες του πόνου αγαπημένων προσώπου τους δεν απομακρύνονται αλλά έρχονται πλησιέστερα σ’ αυτό. Ο πόνος εκθέτει τις εύθραυστες σχέσεις μας με τους υπόλοιπους, λειτουργώντας κι ως υπενθύμιση της ανάγκης μας για τους άλλους.
Ένας κόσμος χωρίς πόνο θα ήταν επίσης ένας κόσμος χωρίς συμπόνια, χωρίς επικοινωνία και χωρίς αγάπη.
Αναφερθήκατε στις παιδικές μεταφορές για τον πόνο. Ωστόσο, αναρωτιέμαι αν μπορεί πραγματικά η γλώσσα να αποδώσει με ακρίβεια το μέγεθος και τη φύση ενός πόνου. Ο πόνος αναμφίβολα κάνει τον άνθρωπο να αποσύρεται αποζητώντας την σιωπή και τη μοναξιά. Νομίζω ότι μπορούμε να μάθουμε πολλά από τις λέξεις –ειδικά από τις μεταφορές και τις αναλογίες- που οι άνθρωποι χρησιμοποιούν προσπαθώντας να επικοινωνήσουν τον πόνο τους. Προσέχοντας το λεκτικό όργανο μπορούμε να προσεγγίσουμε περισσότερο το πώς οι άνθρωποι νιώθουν πραγματικά. Φυσικά είναι διαφορετικό όταν κάποιος μιλώντας για τον πόνο του και τον περιγράφει σαν δαίμονα που φυτρώνει στα σπλάχνα του αντί για φάλαινα που πλατσουρίζει μέσα σε ένα στομάχι. Επειδή ο πόνος επίσης επηρεάζεται από ένα ευρύ φάσμα παραγόντων – όχι μόνο τη φυσιολογία, αλλά και τις καιρικές συνθήκες, τις οικογενειακές σχέσεις, ή ακόμα και το χρώμα του παλτού του ιατρού !- πρέπει επιστήσουμε την προσοχή μας όχι μόνο στη δήλωση «πονάει, ΕΔΩ» (δηλαδή, στη θέση του πόνου), αλλά και στην περιγραφή της ζωής του ατόμου που πονά.
Πιστεύετε ότι η ιστορία της ανθρωπότητας θα ήταν διαφορετική αν δεν υπήρχε καθόλου ή αν είχε εξαλειφθεί ο πόνος; Ένας κόσμος χωρίς πόνο θα ήταν επίσης ένας κόσμος χωρίς συμπόνια, χωρίς επικοινωνία και χωρίς αγάπη.
Στο βιβλίο επισημαίνετε ότι ο πόνος μπορεί να αποξενώσει ανθρώπους, τον πάσχοντα από τον ίδιο τον εαυτό του και να διχάσει πολιτισμούς. Ειδικά το τελευταίο πώς το εννοείτε; Σε όλους τους πολιτισμούς και σε όλες τις ιστορικές περιόδους οι άνθρωποι ανέπτυσσαν «φυσικές ιεραρχίες», γεγονός που εξοβέλιζε κάποιους από αυτό που σημαίνει «είμαι εξολοκλήρου ανθρώπινος»».
Ένα παράδειγμα; Τον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ου τοποθετούσαν σε διαφορετικές βαθμίδες τους λευκούς άρρενες Ευρωπαίους από τους μη Ευρωπαίους, τα παιδιά, τους μεροκαματιάρηδες και τα ζώα. Επειδή θεωρούσαν ότι όσοι βρίσκονται στη κατώτερη βαθμίδα της κλίμακας που έχει η ευαισθησία, δεν αισθανόντουσαν πραγματικά, επιτρεπόταν να τους φέρεσαι άσχημα και να μην ανακουφίζονται οι πόνοι τους. Ετσι δικαιολογούσαν την κακοποίηση των σκλάβων, την άθλια συμπεριφορά έναντι των φτωχών και των μειονοτήτων. Προκαταλήψεις που όχι απλώς διχάζουν, αλλά αποδυναμώνουν κιόλας πολιτισμούς
Ποια ιστορική περίοδος παρατηρείται η πλέον αλλόκοτη μαζική αντιμετώπιση του πόνου; Εκτιμώ, σήμερα. Σήμερα έχουμε πραγματικά την πιο παράξενη αντιμετώπιση του πόνου. Εχει γίνει ρουτίνα τους ανθρώπους που πάσχουν από χρόνιους πόνους ( σ’ αυτή την κατηγορία ανήκει το 36-45% των Ευρωπαίων) είτε να τους αγνοούν είτε να τους δίνουν ελλιπή φαρμακευτική αγωγή. Κι ενώ έχουμε τη φαρμακευτική δυνατότητα να εξαλείψουμε τον πόνο, παρόλα αυτά δεν δίνεται καμία βοήθεια σε πολλούς ανθρώπους. Και παρά το γεγονός ότι ιδέες του τύπου « ο πόνος είναι λυτρωτικός» ή «ο πόνος είναι ένας οδηγός για καλύτερη συμπεριφορά» έχουν απορριφθεί από τους περισσότερους, εμείς ακόμα περιμένουμε τους πάσχοντες να ενεργούν με στωϊκότητα.
Ο ψυχολογικός πόνος; Είναι μετρήσιμος; Αποφεύγετε να ασχοληθείτε μαζί του. Κι όμως, θεωρώ σημαντικό να αναγνωρίσουμε τη σημασία του «ψυχολογικού». Είναι συμβατικό στην αγγλική γλώσσα να λέμε «πονάω», αναφερόμενοι σε σωματικό πόνο, και “υποφέρω”, μιλώντας για ψυχολογικό άλγος. Δεν νομίζω ότι είναι χρήσιμη η διάκριση αυτή. Στο βιβλίο, χρησιμοποιώ τους δυο όρους εναλλακτικά. Αυτό είναι σκόπιμο. Θέλω να αμφισβητήσω τη διάκριση μεταξύ του νου και του σώματος. Φυσικά, η καρτεσιανή διάκριση ανάμεσα στο σώμα και το μυαλό ή την ψυχή είναι βαθιά ριζωμένη στον πολιτισμό μας και οι άνθρωποι που βρίσκονται υπό καθεστώς πόνου συνήθως επισημάνουν μια πτυχή του πόνου έναντι κάποιας άλλης (λ.χ. έχω σωματικό πόνο, γιατί κάηκα φτιάχνοντας καφέ ή υποφέρω ψυχολογικά γιατί μάλωσα με τον αγαπημένο μου). Παρ ‘όλα αυτά, ο ψυχικός πόνος σχετίζεται πάντα με τη νευροχημεία του οργανισμού, το μυϊκό και σύστημά του και ούτω καθεξής, όπως αντίστοιχα ο σωματικός πόνος δεν υπάρχει χωρίς ψυχικές συνιστώσες: το έγκαυμά μου με καταθλίβει ή η μελαγχολία μου με κάνει να αδυνατίζω. Για να κατανοήσουμε τον πόνο, πρέπει να καταλάβουμε κάθε πτυχή της ύπαρξης του ατόμου.
Αποτελεί σύμπτωμα του πολιτισμού η ικανότητά μας να υποφέρουμε τον πόνο. Από την άλλη, ειδικά ο σύγχρονος πολιτισμός είναι ο πλέον φοβικός με τον πόνο. Αυτό δεν συνιστά αντίφαση; Οι συμπεριφορές του ύστερου Καπιταλισμού μάς έχουν απογυμνώσει από τις ψυχές, αλλά μας άφησαν με αυτό το εξωτερικό, επιφανειακό περίβλημα, το σώμα μας, στο οποίο έχει πέσει το κέντρο της προσοχής. Ο πόνος μάς θυμίζει ότι είμαστε εύθραυστοι και ότι έχουμε ανάγκη την συμπαράσταση των συνανθρώπων μας.
Στις 3 Φεβρουαρίου 2015, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, θα πραγματοποιηθεί συζήτηση με θέμα «Η Ιστορία του Πόνου» Μικρή Σκηνή. Ώρα : 19.OO. Η είσοδος σε όλες τις εκδηλώσεις του κύκλου ‘Λέξεις & Σκέψεις’ είναι δωρεάν και θα τηρηθεί σειρά προτεραιότητας. Για περισσότερες πληροφορίες, επισκεφθείτε το site της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών.