Ένας λόφος χαρτιών καλύπτει το γραφείο του καθηγητή, αρχαιολόγου, διευθυντή Νίκου Σταμπολίδη, πλάι στο παράθυρο που βλέπει στον κήπο του μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Ανάμεσα στα χαρτιά μια φωτογραφική μηχανή Cannon, ένα αλλόκοτο, παλιό, ταλαιπωρημένο κινητό τηλέφωνο «της αρχαιολογίας» λέει γελώντας, ένα πράσινο μήλο, αποκόμματα. Τον Σεπτέμβριο συμπλήρωσε 18 χρόνια διευθυντής στο μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, όντας καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης από το 1984. Σκάβει στην Ελεύθερνα από το 1985 και έχει τελειώσει και το μουσείο στον αρχαιολογικό χώρο, μεσούσης της κρίσης. Πρόκειται για ένα μοναδικό «τοπίο», με ένα μουσείο 2.000 τ.μ και τον περιβάλλοντα χώρο που εκτείνεται σε 13 στρέμματα.
Τον παρακολουθώ καθώς μιλάμε, κυρίως τα χέρια του. Χέρια αρχαιολόγου του λέω «χέρια που γράφουν» μου απαντά. Στο μικρό δάχτυλο του αριστερού χεριού, κάτι λαμπυρίζει. Είναι λεπτό, τόσο λεπτό, χρυσό δαχτυλίδι, σχεδόν δεν φαίνεται. «Μου το χάρισε η μάνα μου, όταν τέλειωσα το σχολείο. Δεν το έχω βγάλει ποτέ», μου λέει. «Να κοιτάξτε, φαίνεται η γραμμή που έχει αφήσει στο δάχτυλό μου στο πέρασμα του χρόνου.» «Κι αυτό;» Τον ρωτάω δείχνοντας ένα σχετικά φαρδύ ασημένιο δαχτυλίδι με γράμματα χαραγμένα. Το βγάζει γελώντας. Μου δείχνει τα μπαλώματα στη βάση του. «Κοιτάξτε, δυο φορές το έχω επιδιορθώσει επειδή είχε ανοίξει με το πέρασμα του χρόνου. Είναι ενθύμιο του 1992 από μια εκδρομή που έκανε με μια υπέροχη ομάδα φοιτητών μου στην Αίγυπτο. Αυτό το δαχτυλίδι είναι από τη Μονή της Αγίας Αικατερίνης». Μου λέει πως ποτέ δεν ήθελε να φέρει πάνω του πράγματα – όμως «αυτά τα δαχτυλίδια είναι σημάδια ανθρώπων που αγαπήσατε» του λέω και μου χαμογελάει. «Ξέρετε, ρολόι φόρεσα για πρώτη φορά όταν έγινα πρόεδρος του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης». Φοράει ένα υπέροχο, ένα συλλεκτικόLip, στο δεξί του χέρι.
«Τι είναι πολιτισμός;» τον ρωτάω. «Στη λέξη πολιτισμός αναγνωρίζω όχι μόνο το πολιτιστικό κομμάτι ή το τεχνολογικό του ανθρώπου, αλλά και αυτό που λέμε κουλτούρα, culture» απαντά χωρίς δεύτερη σκέψη. «Ως δάσκαλος θα σας πω ότι πολιτισμός είναι μόνο ο πολιτισμός της αξιοκρατίας. Σε όλους τους τομείς: αρχαιολογία, τέχνες, πολιτική. Όταν οι επαΐοντες, όπως έλεγε ο Σωκράτης, μπορούν να βρίσκονται στην κορυφή τότε τίποτα δεν πάει λάθος.
Άρα τώρα πάνε σχεδόν όλα λάθος. Ξέρετε, πιστεύω στους ανθρώπους γι’ αυτό σπούδασα αρχαιολογία. Αν δεν είχα κάνει αρχαιολογία, δηλαδή το φάσμα της ζωής του ανθρώπου στο χθες, θα είχα σπουδάσει ιατρική. Ακολούθησα όμως τη συμβουλή της μάνας. Όλοι στην οικογένεια είχαν άποψη για το τι πρέπει να γίνω.
Μεγάλη οικογένεια; Πολλές απόψεις; Μεγάλη οικογένεια. Αν μετρήσω τα αδέλφια της μητέρας και του πατέρα μου και τα ξαδέλφια μου είναι πάνω από 200 άνθρωποι. Είναι ένα μεγάλο χωριό. Άλλοι ήθελαν να γίνω δικηγόρος, άλλοι γιατρός, άλλοι αξιωματικός.
Η μάνα, τι ήθελε; Η μάνα δεν μίλαγε –είχαμε και μια πιο εσωτερική σχέση. Και της λέω, «καλά όλοι έχουν άποψη εσύ δεν έχεις;» «Αφού με ρωτάς θα σου απαντήσω», μου είπε. «Εγώ αγόρι μου θέλω να γίνεις αυτό που θέλεις να γίνεις εσύ. Αλλά με έναν όρο. Θα γίνεις το καλύτερο από αυτό που θέλεις να γίνεις. Θέλεις δάσκαλος; Τότε θα γίνει καθηγητής στο πανεπιστήμιο. Θες γιατρός; Τότε θα γίνεις ο Παπαγεωργίου. Θες χορευτής; Θα γίνεις ο Νουρέγιεφ».
Πόση ελευθερία, αλλά και πόσο βάρος είχε αυτό που σας είπε… Βάρος, βέβαια. Μα αυτό δεν είναι η ελευθερία του ανθρώπου; Η ελευθερία έχει ένα λελογισμένο πλαίσιο μέσα στο οποίο ζεις: Η ελευθερία σου σταματά εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου.
Την στρίμωξαν τη δική σας ελευθερία; Ω, βέβαια. Πάρα πολλές φορές. Και στο πανεπιστήμιο και εδώ. Παντού. Όμως δεν το παίρνω αρνητικά αυτό. Είναι η πίεση που συμβαίνει σε όλο το κοινωνικό γίγνεσθαι. Το κοινωνικό γίγνεσθαι είναι μια πίεση. Δέχθηκα ανταγωνισμό και από ανθρώπους που δεν το περίμενα.
Δηλαδή; Είναι θεμιτό να περιμένεις ένας αξιοκρατικά αντίστοιχος συνάδελφός σου, με τα ίδια προσόντα, όταν υπάρχει μια θέση να την διεκδικήσει για τον εαυτό του. Όμως συχνά αυτό μπορεί να γίνει από άλλους, από αυτούς που θέλουν να σε φρενάρουν. Θέλουν να σε κρύψουν.
Κλασικό σύμπτωμα των Ελλήνων, αυτό. Η ζήλεια για μένα είναι δημιουργικό στοιχείο στο βαθμό που ζηλεύω σημαίνει θέλω να σου μοιάσω και να σε ξεπεράσω. Όχι όμως ο φθόνος. Εχουμε περιγραφές για τον φθόνο από την αρχαιότητα: έχει μεγάλα αυτιά, είναι πράσινος σαν τον εμετό, έχει γλώσσα φιδιού. Τον είχαν προσωποποιήσει από τον πέμπτο αιώνα. Ο φθόνος είναι να μην σε αφήσω να δημιουργήσεις. Να μην σε αφήσω να έχεις δυνατότητες, να σου κόψω τις οδούς. Αλλά περισσότερη δυσκολία, περισσότερο αγώνα έχει η αγάπη απ’ ότι το μίσος. Το μίσος είναι εύκολο. Έχω πει πολλές φορές ότι στα ελληνικά η λέξη «αγαπώ» ξεκινά με α και τελειώνει με ω. Σε καμία άλλη γλώσσα δεν υπάρχει αυτό. Περικλείει όλο το φάσμα της ζωής, από το Α ως το Ω. Άλλο να το λες και άλλο να το πράττεις όμως. Εκεί είναι η μαγκιά.
«Άρα, κάποια στιγμή δεν θα πρέπει να δει η πολιτεία με ένα διαφορετικό μάτι την ανάπτυξη αυτού του ισχυρού εργαλείου που λέγεται «Μουσείο της Ακρόπολης»; Αν νομίζουν ότι είναι ικανοποιημένοι, με γεια τους με χαρά τους. Αν νομίζουν ότι χρειάζεται μια αλλαγή, εγώ είμαι εδώ. »
Πότε αποφασίσατε να γίνετε αρχαιολόγος; Και γιατί; Πάρα πολύ νωρίς γύρω στα 15. Όταν πέρασα από περιοδεύων έγραψα πως θέλω να γίνω «καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο».
Με τόση ακρίβεια; Απολύτως. Έχετε δίκιο όμως που ρωτάτε γιατί έγινα αρχαιολόγος. Ενώ μου άρεσε και η ιατρική – γιατί δεν διαφέρει πολύ από την αρχαιολογία. Οι χειρουργοί κάνουν τομές στο σώμα το ανθρώπου και οι αρχαιολόγοι κάνουν τομές στο σώμα της γης, δηλαδή του ανθρώπινου πολιτισμού. Σε στοιβάδες, σε στρώματα. Ενώ το παρόν είναι φευγαλέο, το μέλλον άδηλο, το μόνο που μπορείς να κάνεις ένδον σκάπτε είναι να δεις την ανθρωπότητα σε όλο της το φάσμα: πως τρώγανε, πως πίνανε, πως κάνανε έρωτα, τι αρχιτεκτονική και τι τέχνες είχαν, πως λειτουργούσαν κοινωνίες και κράτη. Για να γίνεις καλύτερος άνθρωπος στο επίπεδο της ευφυίας, της προόδου, της επιστήμης και κυρίως της αισθητικής. Θυμάμαι έλεγε ο Ανδρόνικος ένα ρητό του Παπανούτσου που χρησιμοποιώ κατά κόρον: Η παράδοση της ψυχής στην αισθητική εποπτεία είναι που σε κάνει καλύτερο άνθρωπο.
Πρόσφατα γίνατε μέλος στο ΔΣ του Μουσείου της Ακρόπολης. Με το ΦΕΚ του Αυγούστου. Η αλήθεια είναι ότι εκεί θα ήθελα να κάνω άλλα πράγματα και όχι να είμαι στο ΔΣ, αλλά αυτό ας το σκεφτούν άλλοι.
Εδώ και μήνες ακούγεται, ως φήμη, ως εισήγηση από κάποιους, ότι κάποια στιγμή θα αναλάβετε τη διεύθυνση του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης. Δεν φοβάμαι ούτε τις ερωτήσεις, ούτε τις απαντήσεις. Υπηρέτησα και υπηρετώ πιστά ένα μουσείο μικρό, θεματικό, που δεν αλλάζουν οι συλλογές του, ένα μουσείο με στόχους. Εσείς θα κρίνετε αν το κάνω με επιτυχία ή όχι. Αντίστοιχο, αλλά σε άλλα μεγέθη είναι το Μουσείο της Ακρόπολης. Είναι ένα θεματικό μουσείο, οι συλλογές του δεν ανανεώνονται, είναι αυτές που είναι. Άρα, κάποια στιγμή δεν θα πρέπει να δει η πολιτεία με ένα διαφορετικό μάτι την ανάπτυξη αυτού του ισχυρού εργαλείου που λέγεται «Μουσείο της Ακρόπολης»; Αν νομίζουν ότι είναι ικανοποιημένοι, με γεια τους με χαρά τους. Αν νομίζουν ότι χρειάζεται μια αλλαγή, εγώ είμαι εδώ. Γιατί ξέρετε, ποτέ δεν θέλησα θέσεις. Ξεχωρίζω τους ανθρώπους σε δύο μεγάλες κατηγορίες.
Ποιες είναι αυτές; Οι δημιουργοί, οι τροφοδότες και οι τρεφόμενοι. Θέλω να πιστεύω ότι ανήκω στην πρώτη κατηγορία. Μου αρέσει να δημιουργώ, δεν θέλω να είμαι πρόεδρος συμβουλίων. Πιστεύω πως οι δημιουργοί, οι τροφοδότες, δεν γερνάμε –δεν αναφέρομαι στην έννοια της βιολογικής φθοράς. Είναι σημαντικό που είμαι στο πανεπιστήμιο. Οι γενιές έρχονται και παρέρχονται και εγώ είμαι πάντα μαζί τους. Θα σας πω ένα περιστατικό με την σπουδαία Ντόλλυ Γουλανδρή. Ενας φίλος της, μεγάλος σε ηλικία, μου ζητούσε να της θυμίζω συνεχώς πως πρέπει να πάει σε ένα δείπνο. Της το είπα μια, δυο, τρεις φορές και δεν απάντησε. Ωσπου με ρώτησε την ημέρα του δείπνου τι θα κάναμε εμείς, οι συνεργάτες στο μουσείο. Της είπα ότι είχαμε κανονίσει να πάμε να φάμε και μετά να πάμε σε ένα μπαρ. «Μαζί σας θα έρθω, σιγά μην πάω με τους γέρους» μου είπε. Ηταν μια γυναίκα αρχόντισσα, σπουδαία. Γυναίκα. Αυτό λέει κάτι…
Και επίσης μαρτυρά την κατάργηση της αλαζονείας. Πρέπει να ξέρεις ότι εκεί που είσαι το άπαν είσαι συγχρόνως και το τίποτα. Αυτό είναι μακράν η μεγαλύτερη αλήθεια για τα ανθρώπινα. Ο άνθρωπος δεν είναι κατά τη γνώμη μου ζώο ώστε να μην έχει συνείδηση- αλλά δεν είναι και Θεός. Είναι μια προσπάθεια να τείνει προς το ύψος .
Ένα χρέος έχει κάθε άνθρωπος, να αφηγηθεί μια ιστορία, έγραψε ο Γιώργος Χειμωνάς. Εχετε αφηγηθεί πολλές ιστορίες. Ποιες θα αφηγηθείτε από εδώ και πέρα; Θέλω να συνεχίσω το δρόμο του πολιτισμού, είτε μέσα από την αρχαιολογία, είτε μέσα από τα μουσεία. Πρέπει καθένας το λιθάρι του είτε μικρό, είτε μεγάλο να το βάζει στο χώρο του. Δεν θα δώσω ποτέ στη δημοσιότητα τα ποιήματα που γράφω. Μπορεί να τα βρουν όταν πεθάνω.
Γιατί δεν θα τα δώσετε; Γιατί δεν θεωρώ ότι είμαι έτοιμος.
Γράφετε συχνά; Γράφετε εδώ και καιρό; Βέβαια. Από μικρός. Εχω γράψει και σε μαθητικά περιοδικά.
«Θα σας πω για τη πρώτη μου ασημένια ρωγμή: Ξέρετε έχω φάει πολύ ξύλο για να πάω στο σχολείο. Δεν φαντάζεστε πόσο ξύλο. Από το σπίτι ως το σχολείο πήγαινα τρώγοντας ξύλο από τη μάνα μου, το θυμούνται όλοι.»
Θα βρω στο γραφείο σας εδώ, ανάμεσα στα χαρτιά, αν ψάξω; Βέβαια. Αν ρωτήσετε τον Γιώργο Τασούλα που ήταν φοιτητής μου όταν πηγαίναμε για τα σφραγίσματα της Δήλου στη δεκαετία του ’80, θα σας πει ότι έγραφα τότε εμπνεόμενος από το κομμάτι του ψηφιδωτού της Δήλου που έχει τα δελφίνια και τους έρωτες. Εγραφα λοιπόν ότι αυτός που έφτιαξε το ψηφιδωτό ήταν από τις ανατολικές ακτές της Εγγύς Ανατολής, της Συροπαλαιστίνης. Εγραφα ότι ήταν παιδάκι ότι πρωτοδιέσχισε μαζί με τον πατέρα του το Αιγαίο. Καθώς βρισκόταν στην κουπαστή, είδε δύο ασημένιες ρωγμές να σκίζουν τη θάλασσα και τότε για πρώτη φορά είδε δελφίνια. Δυο δελφίνια. Τα κράτησε μέσα του και όταν έγινε καλλιτέχνης ήρθε και τα ψηφιοποίησε στο δάπεδο του σπιτιού στη Δήλο.
Ποιες είναι οι δικές σας πρώτες ασημένιες ρωγμές; Δεν είναι αυτό που φαντάζεστε… Θα σας πω για τη πρώτη μου ασημένια ρωγμή: Ξέρετε έχω φάει πολύ ξύλο για να πάω στο σχολείο. Δεν φαντάζεστε πόσο ξύλο. Από το σπίτι ως το σχολείο πήγαινα τρώγοντας ξύλο από τη μάνα μου, το θυμούνται όλοι. Η δασκάλα μου, η Μαρία Δασκαλάκη είπε στη μάνα μου να με αφήσει στην αυλή. «Θα μπει μόνος του. Μην τον πιέζετε, δεν είναι παιδί που θα πιεστεί» της είπε. Οντως, άρχισα να κάνω παρέες και έβλεπα ότι χάνονταν οι φίλοι μου για κάμποση ώρα. Τους ακολούθησα, άνοιξα την πόρτα για να δω τι κάνουν και σιγά σιγά άρχισα να μπαίνω και εγώ στην τάξη. Ημουν πέντε χρονών.
Και η δεύτερη ασημένια ρωγμή; Ήταν στο ίδιο σχολείο, στα Χανιά, κοντά στη Δημοτική Αγορά. Είχε μια μεγάλη σκάλα το σχολείο. Καθόταν εκεί ένα μεγάλο κορίτσι που είχε διανοητικά προβλήματα και πήγαινε ακόμα στην τρίτη τάξη. Τα μεγαλύτερα παιδιά την κλείδωναν ψηλά στη σκάλα και την χτυπούσαν. Οι μικρότεροι, πηγαίναμε στο σκάμμα της γυμναστικής, παίρναμε άμμο και χαλίκια και τα πετάγαμε από τα κράσπεδα της σκάλας πάνω στα κεφάλια των μεγάλων αγοριών για να την αφήσουν ήσυχη. Αυτές είναι οι δικές μου ασημένιες ρωγμές κυρία Ανέστη.
Ποιες λέξεις χρησιμοποιείτε πιο συχνά Φράση είναι, όχι λέξη. Ποτέ μη λες ποτέ και οπωσδήποτε μην πεις οπωσδήποτε.
Το θυμάμαι! Μας το είχατε πει στη συνέντευξη για την Αμφίπολη. Το έκανα και τίτλο στο κείμενό που είχα γράψει τότε. Μη μου τη θυμίζετε την Αμφίπολη! Διότι πραγματικά μερικές φορές απορώ πως είναι δυνατόν να έχεις ένα τέτοιο μνημείο και να μην το διαβάζεις.
Εσείς τι έχετε διαβάσει στο μνημείο της Αμφίπολης; Πολλά.
Θέλετε μα νου πείτε κάτι; Θα σας πω κάτι. Αρχικά να σας πω ότι η ανασκαφή είναι ένα είδος καταστροφής, ό,τι περάσει δεν το ξαναφέρνεις πίσω. Το έκανες το λάθος; Τελείωσε. Γι’ αυτό πρέπει να κρατάς ημερολόγιο και να κάνεις στρωματογραφία. Πρέπει να σκεφτείς πως ήταν ο χώρος πριν γίνει το μνημείο. Πώς άνοιξαν τα θεμέλια; Ισοπέδωσαν το χώρο, σίγουρα έφτιαξαν πρώτα το σκάμμα για τη θήκη του νεκρού και μετά άρχισαν σε σχήμα «Π» να χτίζουν τους πλευρικούς παράλληλους τοίχους και τον τοίχο στην πλάτη – ίσως να ξεκίνησαν και από αυτόν. Οταν έφτασαν σε ένα ύψος, γέμισαν την τάφρο θεμελίωσης για να σταθεροποιηθούν οι τοίχοι και μόνο μετά έχτισαν την καμάρα. Διαφορετικά οι ωθήσεις της καμάρας θα άνοιγαν το κτίριο. Αν αυτό έχει γίνει ενιαίο -το κτίσμα εννοώ- τότε ενιαίο είναι όλο το μνημείο, η σκάλα του και τα πάντα. Ένα το κρατούμενο.
Ένα το κρατούμενο. Και μετά; Τα κανάλια πλήρωσης. Αυτοί που εργάζονταν εκεί κάτι θα έπιναν, θα έτρωγαν, κάτι θα έσπασε, κάποια όστρακα θα υπάρχουν εκεί. Από αυτά μπορεί να χρονολογηθεί το μνημείο. Έχεις ένα μοναδικό μνημείο μήκους περίπου 25 μέτρων. Κάτι που δεν συμβαίνει με τους τάφους στις Αιγές. Εκεί, έχεις συνήθως έναν προθάλαμο και έναν θάλαμο. Εσύ όμως έχεις έναν χώρο 25 μέτρων που χωρίζεται σε τρία κομμάτια. Και δεν ρωτάς γιατί;
Γιατί, λοιπόν; Να το πω αλλιώς… Πέστε ότι δεν βρίσκαμε το ψηφιδωτό με την Περσεφόνη. Μα, υπάρχει το μωσαϊκό με τους ρόμβους έξω. Πάλι με την ίδια τεχνική του μικρού βοτσάλου. Ακριβώς όπως και τα σπίτια της Πέλλας. Το ίδιο πράγμα είναι. Μετά υπάρχουν οι Σφίγγες στην είσοδο και έχει πει η ανασκαφέας ότι υπάρχει μπλε χρώμα εκεί. Ενώ στο δεύτερο χώρο, μετά τις γυναικείες μορφές…
Δεν τις λέτε Καρυάτιδες. Γιατί; Ποτέ. Και δεν θα τις πω ποτέ Καρυάτιδες,
Τι είναι αυτές οι υπέροχες γυναικείες μορφές; Πιστεύω ότι έχουν να κάνουν με την πίστη και τις δοξασίες εκείνης της περιόδου και του συγκεκριμένου νεκρού. Το μνημείο δεν το φτιάχνεις έτσι γενικά.
Μας αφηγείται δηλαδή την ιστορία του νεκρού; Ακριβώς. Αν λοιπόν είναι έτσι – αν…- και στο πρώτο δωμάτιο κυριαρχεί το μπλε χρώμα, στο άλλο η ώχρα και μετά την πύλη είναι ο νεκρός, τότε σκεφτόμαστε αλλιώς στην αρχαιολογία του θανάτου. Είναι ο ουράνιος κόσμος πρώτος, ο γήινος μετά και ο κόσμος του Άδη στη συνέχεια. Ο ουράνιος κόσμος φυλάσσεται από τις Σφίγγες, ο γήινος που είναι προχωρημένος έχει αυτές τις γυναικείες μορφές.
Ποιες είναι αυτές οι μορφές, κύριε Σταμπολίδη; Μπορεί να είναι χορεύτριες ενός Ορφικο-Διονυσιακού θιάσου ή θεότητες ενδεχομένως μικρότερου βεληνεκούς. Στο κεφάλι τους φορούν πόλο, δεν έχουν ούτε καλάθι ούτε επίθημα όπως οι Καρυάτιδες. Τον ίδιο πόλο έχουν και οι Σφίγγες που είναι θηλυκοί δαίμονες. Ο πόλος τις προσδιορίζει ανεξάρτητα από το αν έχουν χρησιμοποιηθεί με έναν τρόπο που χρησιμοποιήσουν τους Ατλαντες ή τις Καρυάτιδες. Προχωρώ: Πρέπει να δούμε τι φυτά υπάρχουν στον διάκοσμο των ταβανιών με αυτά τα φυτικά κοσμήματα. Διότι από έρευνες συναδέλφων από τη Θεσσαλονίκη έχει βρεθεί ότι αυτά που λέμε τριαντάφυλλα με πέταλα είναι συγκεκριμένο λουλούδι της Ισιδας. Αλλά ανεξάρτητα από αυτό, μήπως υπάρχουν στα φατνώματα και κάποια πρόσωπα ενδεχομένως; Πρέπει να το δούμε και αυτό. Όπως φάνηκαν να έχουν πρόσωπα και οι θριγκοί.
Μπορεί να δείχνουν και τον νεκρό αυτές οι παραστάσεις; Επειδή έχω σκάψει με τον δάσκαλο μου τον Ανδρόνικο στην Τούμπα Μπέλλα, εκεί που υπάρχει μία καθιστή μορφή που αποκαλούν προσωποποίηση της Μακεδονίας, μπορώ να σας πω ότι φυσικά και έχει σχέση με τον νεκρό. Πρέπει να δούμε αν οι νίκες οι φτερωτές μπροστά από τους τρίποδες έχουν σχέση με αγώνες.
Ποιους αγώνες; Πανελλήνιους πρώτα-πρώτα. Ολυμπιακούς ή Παναθηναϊκούς. Αρα, μήπως έχει σχέση ο νεκρός με νίκες ή νίκη δική του σε κάποια πανελλήνια αγωνίσματα; Και θα μου πείτε κύριε Σταμπολίδη είναι άρα άντρας ο νεκρός; Και θα σας απαντήσω πως δεν σκέφτομαι με αυτόν τον τρόπο. Ο επιστήμονας μπορεί και πρέπει να σκέφτεται με τη βεντάλια ανοιχτή, όχι κλειστή. Δεν αποκλείω τίποτα. Διότι υπάρχουν φορές που γυναίκες και βασίλισσες μπορεί να κέρδισαν σε αγώνες. Όταν αναγράφονται στα τέθριππα -στα τέσσερα άλογα- ή στις συνωρίδες -στα δυο άλογα- ως ιδιοκτήτριες. Δεν κερδίζει ο τζόκεϊ αλλά αυτός που εκτρέφει τα άλογα, η Βερενίκη για παράδειγμα.
Και το ψηφιδωτό με την Περσεφόνη; Όλοι είπαν ότι στο ψηφιδωτό είναι ο ψυχοπομπός Ερμής με τον Άδη και την Περσεφόνη. Δεν ξέρω αν κάνω λάθος ή αν δεν θυμάμαι καλά (…) αλλά δεν γνωρίζω κανέναν Ερμή να παίζει μαζί με την Περσεφόνη και τις φίλες της στο λιβάδι, όταν ο Αδης ζήτησε από τον Ποσειδώνα που κυβερνά τους σεισμούς να κάνει ένα χάσμα, για να βγει αυτός και αρπάξει την Περσεφόνη και τις φίλες της. Δεν υπάρχει κανένας Ερμής εκεί.
Τι είναι λοιπόν ο Ερμής που συναντάμε στην Αμφίπολη; Είναι Ερμής νυμφαγωγός. Οδηγεί την κλεμμένη νύφη Περσεφόνη στον Άδη. Δεν ήξερε ο Αδης πως θα πάει στο βασίλειο του και χρειαζόταν τον Ερμή; Αλλωστε δεν οδηγεί ψυχές, θεούς οδηγεί. Αρα είναι νυμφαγωγός. Αυτά για τον τρόπο που διαβάζω το μνημείο της Αμφίπολης.
Έχετε εκτιμήσεις για το ποιος μπορεί να είναι ο νεκρός; Έχω φτιάξει μια λίστα με πρόσωπα με βάση από αυτά που σας προείπα, βασιζόμενος στη λογική ακολουθία τους. Αυτό έκανε και ο δάσκαλος μου ο Ανδρόνικος και ο δάσκαλός μου ο Δεσπίνης. Αυτή είναι η επιστημονική διαδικασία. Για να μη μιλήσω για το σημαντικότερο σε μια ανασκαφή, την στρωματογραφία. Αυτό το έχεις κάθε μέρα στα χέρια σου από την πρώτη στιγμή που γράφεις το ημερολόγιο της ανασκαφής, όχι εκ των υστέρων.
Συμφωνείτε με τον χειρισμό της υπόθεσης διεκδίκησης των Γλυπτών του Παρθενώνα; Πιστεύω ότι το θέμα να υποχρεωθεί η άλλη πλευρά να απαντήσει στην UNESCO αν αποδέχεται τη διαδικασία ή όχι – ήδη έχουν περάσει σχεδόν πέντε μήνες- είναι σε σωστή κατεύθυνση. Δεν είναι η Ελλάδα μόνη της σε αυτή την υπόθεση πλέον. Ωστόσο, επειδή εγώ είμαι άνθρωπος των μουσείων σας λέω πως υπήρχαν κι άλλοι τρόποι.
Όπως; Νομίζω ότι δεν μπορώ να μπαίνω στα χωράφια άλλων. Αν ήμουν σε άλλη θέση θα το έκανα.
Ως άνθρωπος των μουσείων ή και ως πολιτικός υπεύθυνος ίσως…Σας πρότειναν να γίνετε υπουργός Πολιτισμού; Θα απαντήσω λέγοντας σας «ξέρετε σε ποιους έχουν προτείνει ως τώρα».
Σας ξάφνιασε η απόφαση του Αγγελου Δεληβορριά να αποχωρήσει από τη διεύθυνση του Μουσείου Μπενάκη; Επειδή στην Ελλάδα οι περισσότεροι άνθρωποι θέλουν να φεύγουν όταν η φύση τους το επιβάλλει, θεωρώ ότι ο Άγγελος ήταν γενναίος και πριν και τώρα. Τον αγαπώ πάρα πολύ τον Άγγελο και η κρίση μου είναι κρίση αγάπης. Όχι της αγάπης που δεν κάνει κριτική, δεν παραδίδομαι, αλλά αγάπης που προέρχεται από εκτίμηση. Τον εκτιμώ βαθύτατα και μπορώ τώρα πια να σας πω ότι το ξέρω από τον Φλεβάρη του 2014. Είμαι από τους πρώτους ανθρώπους που το είπε.
Σας το είπε ζητώντας τη γνώμη σας; Όχι. Ήταν αποφασισμένος. Ο Άγγελος υπήρξε πάντα γενναίος και γενναία είναι και αυτή η πράξη του. Ξέρετε, είναι επώδυνο αλλά εξίσου ουσιαστικό να ξέρεις πότε φεύγεις.
Εσείς; Σκέφτεστε τη στιγμή που θα φύγετε; Πάντα. Είμαι υπ’ ατμόν. Ξέρετε ότι ήρθα στο μουσείο το 1996 -η αείμνηστη Ντόλλυ Γουλανδρη με κυνηγούσε από το 1992- της είπα ότι θα έρθω με έναν όρο: Θα είναι ελεύθερος ο καθένας μας να φύγει ή να τον διώξει ο άλλος όποτε θέλει. Με όλες τις συνέπειες που μπορεί να έχει αυτό.Ήταν μια συνειδητοποιημένη γυναίκα, επίμονη. Παρόλο που υπήρχαν και συγκρούσεις ή διαφορά απόψεων είχε μια γενναιότητα και μια ανθρωπιά να έρθει την επόμενη μέρα και να μου πει «Σε στεναχώρησα χθες Νίκο μου». Δεν έπρεπε, δεν της άρμοζε και δεν ήθελα να μου πει ποτέ συγνώμη. Εγώ όφειλα να της λέω συγνώμη, αυτή όμως όχι. Και το έκανε και στους νεαρότερους από εμένα. Ηταν δύσκολη γυναίκα, δεν λέω πως ήταν όλα εύκολα και ρόδινα αλλά είχε και τη γοητεία του αυτό το debate. Είχε μια largesse η Ντόλλυ. Δεν την ενοχλούσε να φαίνεσαι. Δεν την ενοχλούσε γιατί ήταν η ίδια χορτάτη. Δεν σε έκρυβε. Γιατί ξέρετε, το λέει και η Διαθήκη, όπου και να βάλεις το λύχνο ακόμη και υπό τον μόδιον αυτός θα φέγγει. Τρεμάμενα ή όχι, η φλόγα είναι εκεί.
Με τις εκθέσεις Ίασις και Επέκεινα έκλεισε η συγκλονιστική εκθεσιακή τριλογία που ξεκίνησε με τον Έρωτα. Και μετά, τι; Αμέσως μετά υπάρχει το Κυκλαδικό Συνέδριο, διότι 26 Ιανουαρίου συμπληρώνουμε τα 30α γενέθλιά μας ως μουσείο. Με την Πέγκυ Σωτηρακοπούλου, με το National Geographic και με το Πανεπιστήμιο Κρήτης θα κάνουμε το φθινόπωρο ένα διεθνές συνέδριο για ένα corpus κυκλαδικών ειδωλίων της Κρήτης. Και είναι αρκετά.
Πιο μακροπρόθεσμα; Θα ξεκουραστούμε λίγο στις γιορτές και θα κάνουμε αμέσως μετά τον τετραετή μας προγραμματισμό. Θα υπάρχει βέβαια η Αγονη Γραμμή ΙΙ. Θέλουμε να έχουμε μια συνέχεια και μια συνέπεια. Θυμάμαι όταν έφερα τη συλλογή Ζιντίλη των Κυπριακών είχαμε συσκεφθεί με τον Ντόλλυ για το πώς θα προχωρήσουμε και είπα «εμείς θα προχωρήσουμε συντεταγμένα». Όπως ρίχνεις ένα βότσαλο και σχηματίζει ομόκεντρους κύκλους: Πρώτα το Αιγαίο με τα Κυκλαδικά. Μετά η υπόλοιπη ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα. Και τέλος ο τρίτος ομόκεντρος κύκλος που περιλάμβανε την Κύπρο, την Ανατολική Μεσόγειο. Δεν θέλουμε να κάνουμε αποσπασματικά πράγματα. Αυτή είναι η ταυτότητα μας, αυτός είναι ο τρόπος που σκεφτόμαστε. Παρόλο που έχουμε κάνει αρκετές εκθέσεις από την Αναγέννηση ( Καραβάτζιο, Γκρέκο, Τιτσιάνο) και φυσικά μοντέρνα και σύγχρονη τέχνη -Πικάσο, Νταλί, συνεργαστήκαμε με το ΔΕΣΤΕ, τον ΝΕΟΝ. Αλλά αυτά τα κάνουμε με ένα ρυθμό. Με ένα τέμπο. Δεν το κάνεις πρόχειρα και αποσπασματικά. Δεν πρέπει. Δεν υπάρχει έκθεση που να την έχουμε τεκμηριώσει σε λιγότερο από τρία χρόνια. Οι Πλόες μας πήραν 9 χρόνια. Από το 1996 ως το 2003.
Είναι εντυπωσιακή η απήχηση που έχουν οι εκθέσεις Ιασις και Επέκεινα αυτές τις μέρες, τις δύσκολες, τις βαριές και λόγω των πολιτικών εξελίξεων… O κόσμος έχει ένστικτο. Καταλαβαίνει τι είναι αυτό που κάνεις. Ξέρετε, ο Πιερ Τζοβάνι Γκούτσο έχει πει ότι μια έκθεση για να παρουσιαστεί στο κοινό πρέπει να στηρίζεται απόλυτα στην επιστημονική της τεκμηρίωση, χωρίς την οποία καταντά ένα κουλτουροκοσμικό γεγονός, πολλές φορές και αγοραίο.