Φωτογραφίες: Άγγελος Χριστοφιλόπουλος / FOSPHOTOS
«Εγώ είμαι αγρότης. Κι ως αγρότης, είμαι λίγο αριστοκράτης», είναι ο παράδοξος τρόπος με τον οποίο μου συστήνεται στο σπίτι του στη Νέα Ελβετία (Bύρωνα) ένας άνθρωπος που έχει διδάξει Μαθηματικά και Φιλοσοφία σε πανεπιστήμια της Γαλλίας και της Ελλάδας, έχει εργαστεί στο Πυρηνικό Κέντρο του Saclay στο εργαστήριο Πυρηνικής Φυσικής του College de France και έχει ασχοληθεί επιστημονικά με τη θεωρία της Σχετικότητας, την Κβαντική Μηχανική, την Οντολογία, τη Γνωσιοθεωρία και τη Φιλοσοφική Ανθρωπολογία. Ο Ευτύχης Μπιτσάκης για να ξεχωρίσω το σπίτι του από τα υπόλοιπα με προετοιμάζει: «Είναι το κόκκινο, με τα δέντρα και τα άνθη». Στην πραγματικότητα αυτό που αντικρίζω δεν είναι σπίτι, αλλά ένας απέραντος αγρός που έχει σπείρει ο 88χρονος με την άσβηστη αριστερή σπίθα ανάμεσα από τις στίβες με τα βιβλία που καλύπτουν κάθε σπιθαμή του δαπέδου και των τοίχων. Λεμονιές, ροδακινιές και ό,τι χωρά ο νους φυτρώνει αυθάδικα και μοσκοβολά στα μπαλκόνια και στην ταράτσα του.
Η τελευταία φράση σας, σε ραδιοφωνική συνέντευξη, πριν το 17ωρο Εurogroup και το Μνημόνιο 3 που έφερε ο Τσίπρας στη χώρα ήταν «Αλέξη, κράτα γερά». Σήμερα τι θα του λέγατε, κύριε Μπιτσάκη; Δυο φορές του το έχω πει. Έμπλεξε, βλέπετε, με μια φωλεά εχιδνών!
Δεν έκανε και λάθη στις διαπραγματεύσεις; Δυο λάθη. Πρώτον, δεν ήξερε με ποιους έμπλεκε. Και δεύτερον, παρότι δεν είναι προσωπικό του θέμα, αλλά συνολικά θέμα της Αριστεράς, έγινε λάθος στρατηγικής. Επρεπε να πάνε, κατά την ταπεινή μου γνώμη, και να πουν: «Θέλετε να μας διώξετε; Διώχτε μας! Αλλά δεν θα πάρετε φράγκο. Θέλετε να μας διώξετε; Διώξτε μας. Θα δημιουργήσετε μια εστία αναστάτωσης απέναντι στην φλεγόμενη Μέση Ανατολή. Θέλετε να μας διώξετε; Διώξτε μας! Θα ξεχαρβαλώσει το ρημάδι που λέγεται Ευρωπαϊκή Ενωση!». Από την αρχή είχαν μια στραβή στρατηγική πρόβλεψη. Έπρεπε οι δικοί μας να έχουνε μια στρατηγική στην οποία θα περιελάμβαναν και το ερώτημα «φεύγουμε-δεν φεύγουμε». Τα λέει καλά ο στίχος του Καμπανέλλη: όταν στον πόλεμο πας για να πεθάνεις , στρατιώτη μου, τον πόλεμο τον χάνεις. Πρόσφατα έγραψα σ’ ένα άρθρο μου ότι πάνε να πνίξουνε ένα λαό επειδή σήκωσε το κεφάλι του, το λαό που τους έμαθε επιστήμη, τέχνη και φιλοσοφία. Δεν τους είπα ότι ζούσαν στα δάση σαν πίθηκοι τότε, γιατί είμαι ευγενής ως αγρότης. Δεν είναι ασφαλώς το χρέος που προκάλεσε όσα προκάλεσε. Θέλανε από την πρώτη στιγμή να γκρεμίζουν μια αριστερή κυβέρνηση. Δεν θέλανε να υπάρξει παράδειγμα στην Ε.Ε. που θα μπορούσε να εμπνεύσει τους Ιταλούς, τους Πορτογάλους, τους Ισπανούς. Γι’ αυτό μάς κάμανε όσα μάς κάμανε και συνεχίζουν και τα κάμουνε. Η συμφωνία είναι απαράδεκτη. Και άτιμη: να μας βάλουνε να πουλήσουμε τον εθνικό πλούτο για να μαζέψουμε 50 δις; Ας πουλήσουμε τον Παρθενώνα να ησυχάσουμε λοιπόν! Να τον πουλήσουμε 3 τρις στον Ομπάμα να πλουτίσει όλη η Ευρώπη. Τα γαϊδούρια! Μια επιτυχία της ελληνικής επιτροπής είναι ότι αυτό το δήθεν ταμείο δεν θα είναι στο Λουξεμβούργο αλλά στην Ελλάδα.
Η ελληνική κυβέρνηση δεν είχε πάντως, απ’ότι φάνηκε, Plan B. Αυτό είναι μια δεύτερη αδυναμία και μια δεύτερη ευθύνη ολόκληρης της ελληνικής Αριστεράς. Ο μεν ΣΥΡΙΖΑ έλεγε «μέσ’ την Ευρώπη» και δεν προέβλεψε το ενδεχόμενο να μας έδιωχναν. Το ΚΚΕ λέει «έξω από την Ευρώπη» και δεν λέει τίποτα. Γιατί όταν λέει «λαϊκή εξουσία» και «λαϊκή οικονομία» από μαρξιστικής θεωρίας δεν λέει τίποτα.
Η εξωκοινοβουλευτική Αριστερά, στην οποία ανήκετε φωνάζει «Επανάσταση». Ναι. Φωνάζει από το πρωί μέχρι το βράδυ «ανατροπή-επανάσταση-
Δεν μου είπατε όμως αυτή τη στιγμή τι θα λέγατε στον Τσίπρα. Θα επαναλαμβάνατε το «Κράτα γερά»; Θα έλεγα «Αλέξη, κάνε ό,τι μπορείς για να μην εφαρμόσεις το Μνημόνιο που υπέγραψες». Ο Τσίπρας είναι χαρισματικός και εύγλωττος. Ενώ όμως είναι ταλαντούχος, έχει κουλτούρα και, για άνθρωπο 40 χρονών, εντυπωσιάζει η αυστηρή συλλογιστική του, τελευταία μιλά με γενικότητες, γιατί δεν θέλει να θίξει τα κακώς κείμενα. Γιατί δεν μιλά για τα 15 αεροδρόμια που ξεπουλήθηκαν και σιωπά για το τι θα γίνει με τα 2 λιμάνια;
Έχετε δηλώσει ότι αν περάσει νέο μνημόνιο θα γίνουμε ξανά πειραματόζωο, αλλά με μια διαφορά: πειραματόζωο που πεθαίνει. Η διέξοδος είναι ο λαός να αντιδράσει. Αν δεν το κάνει θα πάει σε ακόμα χειρότερη κατάσταση. Δεν αμφισβητώ ωστόσο ότι έδωσαν μάχη σκληρή ο Τσίπρας, ο Βαρουφάκης κι ο φίλος μου ο Ευκλείδης Τσακαλώτος.
Είναι φίλος σας ο Τσακαλώτος; Τον συμπαθώ από την πρώτη στιγμή. Ίσως γιατί προέρχεται από το σόι του Τσακαλώτου,που συνέτριψε ως αρχηγός του Εθνικού Στρατού τον Δημοκρατικό. Σκέφτηκα, αυτός ο άνθρωπος έρχεται από αυτή τη φοβερή οικογένεια κι είναι Αριστερός, είναι μαρξιστής! Είναι μαζεμένος, ντροπαλός, λιγομίλητος. Το αντίθετο του Βαρουφάκη. Αλλά είναι και σκληρό καρύδι, δεν είναι ανθρωπάκι. Τον παρακολουθώ, όπως παρακολουθώ και τη Ζωή. Μια μέρα που βρεθήκαμε κι οι δύο μάρτυρες στη δίκη του Σάββα Μιχαήλ, της λέω: «Ζωή, εσύ έχεις μαθηματικό μυαλό. Παρακολουθώ το συλλογισμό σου, είναι μαθηματικός». «Ήθελα να ασχοληθώ με τα μαθηματικά», μου απάντησε. Είναι περίπτωση και η Ζωή, που την κοροϊδεύουν. Θέλανε πρώτα να βγάλουν απ΄τη μέση το Βαρουφάκη, γιατί είναι όλοι, από το Σαμαρά μέχρι τον πατριώτη μου το Μεϊμαράκη, ντενεκέδες μπροστά του. Κι έπειτα βάλαν στόχο να βγάλουν απ’τη μέση τη Ζωή, γιατί είναι νομομαθής, έχει μυαλό κι αντοχή. Και μαζεψανε στις εκλογές όλα τα ράκη! Η Φώφη βγήκε αρχηγός χάρη στο όνομα του σπουδαίου φίλου μου, του Γεννηματά. Όσο για εκείνο το ΠΟΤΑΜΙ…Ντρέπομαι που είναι πατριώτης μου ο Θεοδωράκης. Τη ΝΔ την ξέρουμε. Δεν χρειάζεται να πούμε τίποτα κακό ή καλό. Α, παραδόξως, συμπαθώ τον Κουτσούμπα. Κι έχουν το θράσος να λένε τώρα οι νεοδημοκράτες ότι για όλα φταίει ο Τσίπρας . Δεν έχουν τσίπα; Ποιος έφερε πρώτος τα μνημόνια και την καταστροφή;
Περιμένατε να ξαναβγεί πρώτο κόμμα ο ΣΥΡΙΖΑ; Δύσκολο ερώτημα. Πίστευα ότι ένα ποσοστό των παλιών ψηφοφόρων του θα ξαναψήφιζε τον ΣΥΡΙΖΑ, κι ότι η ΛΑΕ θα έπαιρνε κάτι παραπάνω. Γιατί έχει μια σειρά εξαιρετικών επιστημόνων και ανθρώπους που είναι πολιτικά και ηθικά καθαροί. Οι ψηφοφόροι έχουν αλλοτριωθεί μετά από τόσα χρόνια προπαγάνδας των Μέσων. Είναι δυνατό στη χώρα που το 1/10 του πληθυσμού της σφαγιάστηκε από τους Ναζί να παίρνει τέτοιο ποσοστό ένα ναζιστικό κόμμα και να βγάζει εννιά βουλευτές ο Λεβέντης; Δεν έχω τίποτα προσωπικό με τον άνθρωπο!
Η νέα κυβέρνηση πώς σας φαίνεται; Εχει φύγει η αριστερή τάση. Είναι φανερό ότι όσοι υπουργοποιήθηκαν θα εφαρμόσουν το Μνημόνιο και τη νύφη θα την πληρώσουμε εμείς. Αυτή τη στιγμή όμως το ζητούμενο είναι να μην πεθάνουμε απ΄την πείνα. Δηλαδή, να’ρθεί μια κυβέρνηση με συμμαχίες, έχοντας ένα πρόγραμμα άμεσης ανάκαμψης της οικονομίας για να σωθεί ο κόσμος. Γιατί ψηφίστηκε ο ΣΥΡΙΖΑ; Δεν κήρυξε ούτε επανάσταση, ούτε παράδεισο σοσιαλιστικό!
Ο πατέρας σας ήταν Βενιζελικός. Εσείς πώς προκύψατε Αριστερός; Από το σόι της μάνας μου ήταν όλοι ζωοκλέφτες, φονιάδες, λεβέντες. Το σόι του πατέρα μου είναι σοβαροί άνθρωποι. Ο αδελφός του παππού μου ήταν δεσπότης, είχαμε και δυο στρατηγούς, τρεις συνταγματαρχαίους , ένα βουλευτή και δυο καπετάνιους στις Κρητικές Επαναστάσεις. Ο πατέρας μου πήρε μέρος στην τελευταία επανάσταση, ακολουθώντας τον Βενιζέλο. Κι έμεινε μέχρι το τέλος Βενιζελικός.
Εσείς όμως γίνατε αμετανόητος Αριστερός. Οι έξυπνοι πάνε στην Αριστερά εκτός κι αν είναι αριβίστες. Ήξερα τη σκληρή ζωή των αγροτών. Εμείς μπορεί να είχαμε πολλά χωράφια, αλλά δουλεύαμε ασταμάτητα. Ηξερα λοιπόν τι εστί βερίκοκο. Έρχεται κι η ΕΠΟΝ το ’43 και μάς λέει: εθνική απελευθέρωση, κοινωνική απελευθέρωση, Σοσιαλισμός κ.λπ. Μπαίνω μέσα. Με πάνε στρατοδικείο να αποκηρύξω το ΚΚΕ. Εγώ, λέω, είμαι στην ΕΠΟΝ, δεν είμαι στο ΚΚΕ. Δεν αποκηρύσσω.Τράβα μία εις θάνατο! Λοιπόν, εγώ έβγαλα 7,5 χρονάκια φυλακή. Από τότε συνεχίζω και είμαι στην άκρα Αριστερά. Τι να κάνω; Αλλά από ζωή κομματική; Χειρότερα κι από του Φασισμού. Γιατί διαρκώς διαφωνούσα.
Όπως λέει κι ο Καντ δυο πράγματα γέμιζαν με θαυμασμό την ψυχή του: ο έναστρος ουρανός πάνω του -ελάτε να τον δείτε στο χωριό μου στα Χανιά- και ο ηθικός κόσμος μέσα του –για αυτόν εγώ δεν έχω καταλάβει τίποτα!
Γιατί δεν εγκαταλείψατε τότε; Γιατί ξέρω ότι η αστική τάξη δεν έχει μέλλον. Είναι μια μορφή κοινωνικής συμβίωσης που αργά ή γρήγορα θα πάει στο διάολο. Όχι αύριο και μεθαύριο. Έχουν πολλές εφεδρείες αυτοί. Δεύτερον, η ελπίδα για να υπάρξει μια μορφή συμβίωσης, που να έχει ισότητα, ελευθερία και δικαιοσύνη, βρίσκεται μόνο στην Αριστερά. Θέλω να πιστεύω επομένως ότι η κακομοίρα η Κομμουνιστική Αριστερά μας, που έκανε αγώνες και αγώνες, θυσίες και θυσίες, και πρέπει να βγάζουμε το καπέλο μας όταν μιλάμε γι’ αυτή, κάποτε θα αποτελέσει το μέλλον της Ελλάδας. Ήμουνα στην Ελβετία προ καιρού στην Επιτροπή ενός διδακτορικού για την Ελληνική Αριστερά. Στην εισήγησή μου είπα ότι οι άνθρωποι αυτοί είχαν να αντιμετωπίσουν τους προδότες της αστικής τάξης, τους Εγγλέζους, τους Γερμανούς και τους Αμερικανούς. Κάμανε ό,τι μπορούσαν. Ήταν μορφωμένοι, ήταν εργάτες… Τόσο μπορούσαν απέναντι σε αυτά τα τέσσερα θηρία. Όταν λοιπόν μιλάμε, να σεβόμαστε αυτούς τους ανθρώπους που παίξανε το κεφάλι τους μια, δυο, τριάντα φορές και κάνανε 10-20 χρόνια φυλακή κι εξορία. Και θυμήθηκα ένα στίχο του Σεφέρη «Εσείς που θα’ ρθετε».
Πώς αυτοπροσδιορίζεστε εντός της Αριστεράς; Μαρξιστής; Εγώ παρέμεινα κλασικός μαρξιστής. Αλλά κάνω κριτική και στον Μαρξ και στον Λένιν και στον Τρότσκι και στον Ενγκελς στα βιβλία μου.’Oχι γιατί θεωρώ ότι εγώ, η μύγα, είμαι καλύτερος από αυτούς. Όπως κάνω κριτική στον Αϊνστάιν και τον διορθώνω, όχι γιατί είμαι Αϊνστάιν. Με αυτή την έννοια, δεν συμφωνώ με κανένα από τα ρεύματα της Αριστεράς, διότι μαοϊκοί, τροτσκιστές και λοιποί μείνανε κολλημένοι. Το ΝΑΡ ξεκόλλησε, αλλά δεν ξεκόλλησε ολότελα. Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι ένα ρεφορμιστικό κόμμα, το οποίο σέβομαι.
Γιατί δεν ασχοληθήκατε επαγγελματικά με την πολιτική; Σας απορρόφησαν οι επιστήμες; Μού πρότειναν το ‘61 να βάλω υποψηφιότητα στα Χανιά, όπου θα έβγαινα με τα τσαρούχια. Μετά τη Δικτατορία με πρότεινε το νομαρχιακό του ΚΚ, αλλά με έκοψε εδώ η καθοδήγηση. Και ο ΣΥΡΙΖΑ πριν λίγα χρόνια με πρότεινε υποψήφιο σε εκλόγιμη θέση. Δεν θέλησα να γίνω ούτε επαγγελματίας πολιτικός, ούτε βουλευτής, γιατί το ψώνιο μου με τη φιλοσοφία και τις επιστήμες είναι πιο χρήσιμο από το να υπάρχει ακόμη ένας βουλευτής. Εγώ προερχόμενος από σόι χριστιανο-δεσποταδο-στρατηγών και γεωργών –όχι βοσκών, εγώ είμαι ο μοναδικός βοσκός της οικογένειας – ήμουνα βαθύτατα θρησκευάμενος. Μέχρι 13 χρονών. Το 1941 που πέσανε αλεξιπτωτιστές και βομβαρδίσανε τα χωριά μας στην Παλαιόχωρα φύγαμε και πήγαμε δυο βουνά πίσω για να γλιτώσουμε, σε μια μου θεία. Εβοσκα τα πρόβατα με έναν ξάδελφό μου σε ένα βουνό και τα αεροπλάνα βομβάρδιζαν. Και τότε είπα «ή δεν υπάρχει Θεός ή κακός είναι». Είχαν εκτελέσει 6-7 απ΄το σόι μου. Οπως καταλαβαίνεις ξεμπέρδεψα με το Θεό μια κι έξω. Μετά πέρασα στην ΕΠΟΝ, και αργότερα στο ΚΚ. Και ακολούθησαν όλες οι ταλαιπωρίες… Διπλά από το σπίτι μου στον Κάδρο υπάρχει η βυζαντινή Παναγιά η Μπιτσανή, του 1320. Με τεράστια δέντρα, ένα ποταμό στο βάθος, κι ολοζώντανους όλους τους νεκρούς, με βρυκόλακες και νεράιδες. Εζησα σε ανιμιστικό σύμπαν. Αρα ξεκίνησα από τον ανιμισμό, πέρασα στο χριστιανισμό και κατέληξα στον υλισμό. Αντε τώρα να μαζέψεις το μυαλό σου.
Το ψώνιο της φιλοσοφίας πώς το κολλήσατε; Άρχισα να φιλοσοφώ πάνω στο βουνό. Κάτι στο βουνό που έβοσκα τις κατσίκες του πατέρα μου, κάτι που έβλεπα την απέραντη θάλασσα, ε, άρχισα να φιλοσοφώ. Οπως λέει κι ο Καντ δυο πράγματα γέμιζαν με θαυμασμό την ψυχή του: ο έναστρος ουρανός πάνω του -ελάτε να τον δείτε στο χωριό μου στα Χανιά- και ο ηθικός κόσμος μέσα του –για αυτόν εγώ δεν έχω καταλάβει τίποτα!
Η Κρήτη τι ακριβώς εκπροσωπεί για σας; Ονειρεύομαι τη νύχτα λογιών λογιών όνειρα. Τα όνειρα κατά κανόνα είναι στο χωριό μου στην Παλιόχωρα . Στη φυλακή για 7, 5 χρόνια δεν ονειρεύτηκα ούτε ένα όνειρο. Στο Παρίσι δεν ονειρεύτηκα σχεδόν ποτέ. Το δεύτερο χωριό μου στην Παλιόχωρα, το ονειρεύομαι πού και πού. Εκεί όμως όπου είναι το μυαλό μου όταν βασανίζομαι τη νύχτα είναι το βουνίσιο χωριό που γεννήθηκα κι έμεινα μέχρι τα 11, ο Κάδρος. Ο πατέρας μου με είχε στείλει από 5 χρονών στο σχολείο, ήθελε να με κάνει στρατηγό, με έστειλε και στην Ευελπίδων κι εγώ δραπέτευσα.
Γιατί δραπετεύσατε; Τρελάθηκα να γίνω στρατηγός! Ήξερα από τη αρχή που πήγαινε η τρέλα μου.
Ένας άνθρωπος που ασχολείται με την κβαντομηχανική, όπως εσείς, αντιλαμβάνεται διαφορετικά την πολιτική και τη ζωή; Δεν πέφτει σε αντιφάσεις η σκέψη μου. Η σκέψη μου η διαλεκτική και δη ο Αριστοτέλης με βοήθησαν να ξεμπερδέψω τέσσερα παράδοξα της σχετικότητας και της κβαντομηχανικής, δημοσιευμένα σε διεθνή περιοδικά, που δεν τα ξεμπέρδευε κανείς. Εγώ είμαι ένα τίποτα μπροστά στον Αϊνστάιν. Αλλά επειδή ξέρω φιλοσοφία μπόρεσα να δω την έλλειψη μιας διαλεκτικής σκέψης ανάμεσα σε αυτό που υπάρχει κι εκείνο που γίνεται. Η διαλεκτική βοηθά.
Τί ερωτευτήκατε περισσότερο στη ζωή σας, τη γυναίκα,την επιστήμη, την Αριστερά; Έτερον εκάτερον. Ανόμοια πράγματα δεν συγκρίνονται. Για την Αριστερά, που είναι το μεγάλο μου μαρτύριο, δεν μου καίγεται καρφάκι. Πέρασα φυλακές, κυνηγητά, διώξεις από δουλειές, συνέπειες της αριστερής μου ιδεολογίας. Ομως δεν μου κάνανε κανένα κακό ψυχολογικά. Αυτά που επηρέασαν την ψυχή και την υγεία όμως ήταν οι κατηγορίες. Με είπαν τροτσκιστή, με είπαν.. Ετσι αναγκάστηκα να παραιτηθώ από την κεντρική επιτροπή του ΚΚΕ
Δεν μετανιώνετε όμως; Δεν μετανιώνω. Αν ξαναρωτιόμουν «όχι» θα ξανάλεγα. Αλλά τι λέει ο πονηρός ο αλεξανδρινός ο ποιητής; «..Τον κατατρώει το όχι εκείνο το σωστό εις όλην την ζωήν του».
Ο χρόνος ως χρόνος μέσα στη φυλακή πώς είναι; Διαστέλλεται; Για όλους τους φυλακισμένους δεν είναι το ίδιο. Εβλεπα ανθρώπους που είχανε γυναίκα και παιδιά έξω και ψωφούσανε στην πείνα που δεν κάνανε δήλωση. Αυτό ήτανε διπλό μαρτύριο: της φυλακής και της οικογένειας. Εγώ ήμουνα στους ανήλικους. Σκεφτόμουν τη μάνα μου, τον πατέρα μου και στενοχωριόμουνα. Είχα χάσεις τις σπουδές μου, αλλά, επειδή ήμουνα νεαρός και υπήρχε τότε σοσιαλιστικό στρατόπεδο, πιστεύαμε ότι πήραμε μια σωστή απόφαση και το σοσιαλιστικό στρατόπεδο, συν το κομμουνιστικό κόμμα, συν συν συν, θα απελευθερώσουν το ανθρώπινο είδος. Είχαμε μια αφελή αισιοδοξία. Αυτό μάς κράταγε. Εγώ στη φυλακή βελτίωσα τα γαλλικά μου. Ο πρώτος μου δάσκαλος στα γαλλικά ήταν ο Λεωνίδας Κύρκος. Μετά με στεφάνωσε με παπά και με κουμπάρο. Διαφωνούσαμε. Αλλά η διαφωνία- διαφωνία και η φιλία- φιλία. Οταν πέθανε έγραψα ένα κείμενο στην «Αυγή» προς μεγάλη οργή των υπερεπαναστατών. Κάποτε τσακώθηκα με τον πρόεδρο του κόμματος τον Γκρόζο, επειδή μιλούσε άσχημα για τον Κύρκο. Του λέω «Σύντροφε Γκρόζο, εσείς τον ανακαλύψατε τώρα τον Κύρκο και τον λέτε αναθεωρητή. Εμείς διαφωνούσαμε από τότε που βγήκα από την φυλακή. Αλλά όταν μιλάτε για τον Κύρκο και για οποιοδήποτε παλιό αγωνιστή πρέπει να προσέχετε. Γιατί ο Κύρκος κάθισε κάμποσες μέρες στο νεκροθάλαμο, περιμένοντας να τον πάνε για εκτέλεση. Έφτασε στο υπέρτατο σημείο στο οποίο μπορεί να φτάσει ένας άνθρωπος». «Κιχ» δεν είπε ο Γκρόζος.
Διδάξατε φιλοσοφία. Σε ποιον φιλόσοφο πρέπει να ανατρέξει ο σύγχρονος άνθρωπος; Αν μπορεί πρέπει να ανατρέξει στην φυσική, στη βιολογία, στην ψυχολογία, στα μαθηματικά και στην κοσμολογία.
Από φιλοσοφία; Ξεκίνησα από τον Αριστοτέλη, μετά πήγα στον Μαρξ, στον Ενγκελς, στον Λένιν. Μετέφρασα τη «Διαλεκτική της Φύσης» του Ενγκελς και συνέχισα. Μπορείτε κι εσείς να ξεκινήσετε από τον Μάρξ. Ο Ενγκελς δεν είναι στο επίπεδο του Μαρξ, αλλά χρειάζεται. Κι ο παμπόνηρος ο Λένιν χρειάζεται. Δεν φτάνει όμως ο Μαρξ. Χρειάζεται και ο Αριστοτέλης και ο κατεξοχήν ιδεαλιστής, ο Πλάτων. Τώρα, θα μου πείτε, ο βίος είναι βραχύς. Τι να προφτάσει κανείς; Κι εγώ που εντέλει πληρώνομαι ως καθηγητής φιλοσοφίας διάβασα μόνο όσα μπόρεσα.
Όλες αυτές οι επιστήμες που σπουδάσατε σάς έκαναν έναν αισιόδοξο άνθρωπο ή τελικά ενίσχυσαν τον πεσιμισμός σας; Είμαι από χαρακτήρα αισιόδοξος. Στο βάθος βάθος όμως η φιλοσοφία με έκανε απαισιόδοξο. Το τελευταίο βιβλίο μου είναι το «Ανθρώπινη φύση-Για ένα Κομμουνισμό του πεπερασμένου». Είμαστε πεπερασμένοι σαν άτομα και πεπερασμένοι σαν ανθρώπινο είδος. Κάποτε θα πεθάνει το είδος μας. Αυτό μας κάνει περισσότερο συνετούς. Ξέρουμε ότι δεν γράφουμε για την αιωνιότητα αλλά για τον κόσμο που ζει τώρα, μήπως κερδίσουν μια αισιοδοξία. Εγώ όταν ακούω τον Ύμνο στη Χαρά του Μπετόβεν στρώνει το κέφι μου αμέσως.
