«Νομιμοποιούνται να μυκτηρίζουν μια κοινωνία που χρειάζεται ψυχολόγους για να της πει ότι οι εργάτες που δουλεύουν πολύ παθαίνουν υπερκόπωση, όσοι ανήκουν σε μια κοινωνία η οποία αναζητά νομικούς για να της καταδείξουν ότι η πολιτική αυστηρής λιτότητας θίγει θεμελιώδη κεκτημένα, ότι η άκριτη περικοπή κοινωνικών δαπανών υπονομεύει ουσιωδώς την άσκηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων;», διερωτάται ο Γιώργος Καλπαδάκης στις πρώτες σελίδες ενός ιδιαίτερου βιβλίου. Αυτή ήταν η ερώτηση που όλοι πάνω κάτω θέσαμε στον εαυτό μας – ίσως όχι με την ίδια ευγλωττία βέβαια – όταν στις αρχές του χρόνου δημοσιεύτηκε μια νομική γνωμοδότηση-κόλαφος για τις απαιτήσεις της Τρόικα από την Ελλάδα και για το πώς αυτές προσβάλλουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και θέτουν σε κίνδυνο μεγάλες μερίδες του ελληνικού πληθυσμού. Όλοι πέσαμε από τα σύννεφα. Η αλήθεια είναι πως, όσο κι αν βλέπαμε με τα ματάκια μας τα πράγματα να πηγαίνουν από το κακό στο χειρότερο, όπως και να το κάνουμε είναι αλλιώς να βλέπουμε την κατάντια μας σε μια επίσημη έκθεση με νομική επιχειρηματολογία. Υπήρξαν πολλές μελέτες που αποδεικνύουν ότι η ανάκαμψη του χρηματοπιστωτικού τομέα γίνεται σε βάρος της κοινωνικής πρόνοιας. (Για παράδειγμα η πρόσφατη έκθεση της ILO). Όμως η καινοτομία της γνωμοδότησης του Andreas-Fischer Lescano είναι ακριβώς η εμπεριστατωμένη μεδοθολογία της, όχι βάσει στατιστικών – γιατί η στατιστική είναι μια περιγραφική επιστήμη – αλλά βάσει νόμου. Και η νομική, όπως όλοι ξέρουμε, είναι μια δεοντολογική επιστήμη. Εξετάζει τί θα έπρεπε να συμβαίνει. Και αυτό που μας συμβαίνει δεν θα έπρεπε να συμβαίνει, σύμφωνα με τον Γερμανό καθηγητή:
«Σε γενικές γραμμές, πρέπει να υπενθυμίσουμε στους πολιτικούς της εκάστοτε εθνικής κυβέρνησης, όπως και στους λήπτες αποφάσεων του ΔΝΤ και των Βρυξελλών, ένα βασικό δεδομένο: ότι τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, όπως επίσης και τα κοινωνικά ανθρώπινα δικαιώματα, ελέγχονται από το Διεθνές κι Ευρωπαϊκό Δίκαιο, που επιβάλλει περιορισμούς στις δημόσιες πράξεις. Η οικονομική κρίση και οι υπαγορευμένες από την Τρόικα πολιτικές είχαν καταστροφικά αποτελέσματα για ένα μεγάλο μερίδιο του ελληνικού πληθυσμού, ιδιαίτερα όσον αφορά στις ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες, σε φτωχούς και ευάλωτους πολίτες. Στη νομική γνωμοδότηση που έγραψα για την Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Συνδικάτων, υπογράμμισα με αρκετή λεπτομέρεια πως η πολιτική λιτότητας στην Ελλάδα και στην Ευρωπαϊκή Ένωση επηρεάζει δυσμενώς ορισμένα θεμελιώδη και ανθρώπινα δικαιώματα. Επιτρέψτε μου να αναφερθώ σε ορισμένα από τα ζητήματα αυτά:
Τα εργασιακά δικαιώματα για παράδειγμα επηρεάζονται από την πτώση του κατώτατου μισθού, τη μείωση του επιδόματος ανεργίας και την υπονόμευση των εθνικών συλλογικών συμβάσεων. Τα δικαιώματα στέγασης και κοινωνικής ασφάλισης επίσης απειλούνται, εφόσον μάλιστα τα χαράτσια στο ηλεκτρικό ρεύμα, η μείωση των δαπανών για προγράμματα στέγασης, οι περικοπές στις δημόσιες συγκοινωνίες και σε άλλες δομές κοινωνικής πρόνοιας οδηγούν σε μια σωρία δριμύτατων σωματικών και ψυχολογικών δεινών. Και επιπλέον, οι μαζικές περικοπές στους τομείς της δημόσιας παιδείας και υγείας επηρεάζουν σοβαρά το δικαίωμα στην υγεία και το δικαίωμα της ελεύθερης πρόσβασης στην παιδεία. Το δικαίωμα στην υγεία προστατεύεται από ορισμένες Ευρωπαϊκές και διεθνείς συμβάσεις. Η Τρόικα, αποτελούμενη από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την Κεντρική Ευρωπαϊκή Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, απαίτησε από τη Ελλάδα, μεταξύ άλλων, να περιορίσει τις δαπάνες για ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και να προσαυξήσει τις πληρωμές για τις επισκέψεις στο νοσοκομείο και τα φάρμακα. Αυτές οι περικοπές συνιστούν παραβιάσεις του δικαιώματος στην Υγεία, ειδικότερα για τα ευπαθή τμήματα του ελληνικού πληθυσμού. Τέλος, το δικαίωμα στην παιδεία εγγυάται μεταξύ άλλων την ελεύθερη, χωρίς διακρίσεις πρόσβαση στις εκπαιδευτικές εγκαταστάσεις. Και πάλι η Τρόικα απαίτησε γενικές περικοπές δαπανών στον εν λόγω τομέα, μαζί με ορισμένα επιπλέον μέτρα. Αυτά τα μέτρα λοιπόν δεν περιορίζουν απλώς την πρόσβαση στο εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά την εκπαίδευση καθαυτή και προωθούν τον οικονομισμό του ακαδημαϊκού συστήματος, ο οποίος καταπατά τα ατομικά δικαιώματα συμμετοχής και την ακαδημαϊκή ελευθερία per se. Συνεπώς, κάποια μέτρα που επέβαλε η Τρόικα είχαν επιζήμιες, συχνά καταστροφικές συνέπειες για την Ελλάδα». Η γνωμοδότηση του καθηγητή διαρθρώνεται σε δύο βασικά μέρη: στο πρώτο, όπως παραπάνω, ο κ.Fisher-Lescano εξηγεί την ασυμβατότητα των πολιτικών λιτότητας με το Ευρωπαϊκό Δίκαιο. Στο δεύτερο μέρος, που και για τον ίδιο έχει ίση – αν όχι μεγαλύτερη – σημασία, καταδεικνύει τους τρόπους προάσπισης των δικαιωμάτων που θίγονται και προτρέπει στην διεκδίκησή τους.
«Πρέπει να χρησιμοποιήσουμε όλα τα πολτικά και νομικά μέσα – όχι μόνο εθνικά ένδικα μέσα. Το ευρωπαϊκό και διεθνές δίκαιο παρέχει διεξόδους προστασίας των θεμελιωδών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενάντια σε πράξεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των επιμέρους εθνών. Μια επιλογή θα ηταν η προσφυγή στο Δικαστήριο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Ωστόσο, μεμονωμένα άτομα επιτρέπονται ως ενάγοντες μόνο όταν μπορούν να αποδείξουν ότι η πράξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής τα επηρεάζει άμεσα (locus standi). Ένας καλύτερος τρόπος θα ήταν, επομένως, να πείσει κανείς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να μηνύσει την Επιτροπή. Διότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είναι ένας “προνομιακός ενάγων”.
Μια άλλη νομική οδός προς την προστασία που προβλέπει το Ευρωπαϊκό Δίκαιο θα ήταν μια αναφορά για προδικαστική απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Σύμφωνα με το άρθρο 267 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έχει δικαιοδοσία όταν ένα ζήτημα του Ευρωπαϊκού δικαίου ανακύψει στις εγχώριες νομικές διαδικασίες. Επιπλέον θα μπορούσε κανείς να φέρει μια υπόθεση προ του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Παρότι το ΕΔΑΔ προς το παρόν δεν έχει άμεση δικαιοδοσία πάνω στην ΕΕ και μέχρι στιγμής είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικό στις κρίσεις του επί της πολιτική λιτότητας, νομίζω ότι περεταίρω υποθέσεις θα έπρεπε να φτάσουν σε αυτό το δικαστήριο. Επίσης, η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να υπογραμμίσει ζητήματα καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και πολιτικής λιτότητας.
Και επιπλέον υπάρχουν και ορισμένα σώματα που προσφέρουν νομικούς μηχανισμούς επανεξέτασης των περιπτώσεων καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στο πλαίσιο της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας του ΟΗΕ (ILO), παράπονα μπορούν να γίνουν σε κάποιες επιμέρους Επιτροπές (Committee on Freedom of Association, Committee of Experts). Αλλά τα μέτρα θα έπρεπε επίσης να υπόκεινται σε εξονυχιστικό έλεγχο από τις Επιτροπές που είναι υπεύθυνες για την τήρηση των Διεθνών Συμφώνων (ΟΗΕ) περί ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων (ΔΣΑΠΔ) και περί οικονομικών, κοινωνικών και μορφωτικών δικαιωμάτων (ΔΣΟΚΜΔ). Αυτό θα μπορούσε να γίνει είτε μέσω της διαδικασίας αναφοράς (shadow reports) είτε μέσω ατομικών παραπόνων ενάντια στο κράτος που εφαρμόζει τα μέτρα ή στα κράτη που δεν εκπληρώνουν επαρκώς τις υποχρεώσεις προστασίας των πολιτών. Με λίγα λόγια: υπάρχουν νομικές οδοί που προσφέρονται από το Ευρωπαϊκό και το διεθνές δίκαιο. Θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται συχνότερα προκειμένου να πιέσουν τους ιθύνοντες να σεβαστούν τα προαναφερθέντα κοινωνικά και ατομικά δικαιώματα».
Και φυσικά δεν θα μπορούσαμε να αφήσουμε εκτός συζήτησης ένα νομικό ζήτημα που επίσης έχει προβληματίσει ειδικούς και μη τον τελευταίο χρόνο: όσο η μάνα της κλασικής δημοκρατίας επωάζει Χρυσά Αυγά, η δημοκρατία τί πρέπει να κάνει; «Ένας ενδεχόμενος αποκλεισμός της Χρυσής Αυγής θα έπρεπε, εκτός από τις εθνικές συνταγματικές απαιτήσεις της Ελλάδας, να πληροί τα πρότυπα που τίθενται από το Άρθρο 11 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Σύμφωνα με τη νομολογία που αφορά στη διάλυση κομμάτων στην Τουρκία, ένα κόμμα μπορεί να επικαλεστεί την προστασία του Άρθρου 11 όταν τα μέσα που προτείνει είναι νόμιμα και δημοκρατικά και η αλλαγή που προτείνει έρχεται σε συμφωνία με τις βασικές δημοκρατικές αρχές. Δεν πρόκειται όμως για τέτοια περίπτωση, όταν το κόμμα και οι οδηγητές του υποκινούν τη βία και όταν η πολιτική που προτείνουν στοχεύει στην καταστροφή της δημοκρατίας. Παρότι το Άρθρο 11 θέτει πολύ συγκεκριμένους κι αυστηρούς όρους για τον αποκλεισμό οποιουδήποτε κόμματος, νομίζω πως στην περίπτωση της Χρυσής Αυγής αυτό θα ήταν σύμφωνο προς το Άρθρο 11. Η έμφυτη βίαιη φύση της Χρυσής Αυγής, που φαίνεται όχι μόνο από τις εγκληματικές και βίαιες πράξεις της αλλά και από την ολοκάθαρα φιλοναζιστική ιδεολογία της που είναι απολύτως ασύμβατη με τις βασικές δημοκρατικές αρχές, αποδεικνύει ότι δεν θα μπορούσαν να επικαλεστούν το Ευρωπαϊκό Δίκαιο».
Η γνωμοδότηση του Andreas Fischer-Lescano κυκλοφορεί πλέον σε έντυπη μορφή από τις εκδόσεις Ποταμός, για όποιον ενδιαφέρεται να την αναζητήσει, με τον τίτλο «Ανθρώπινα Δικαιώματα σε καιρούς λιτότητας». Ο εύστοχος πρόλογος και η επιστημονική επιμέλεια είναι του Γιώργου Καλπαδάκη, ενώ η ανάθεσή της στο Γερμανό καθηγητή ήταν πρωτοβουλία του Επιμελητηρίου Εργασίας της Βιέννης.