Συμμετείχαν ενεργά στον αγώνα, συγκρότησαν τις δικές τους ομάδες, αγόραζαν μυστικά όπλα κι «έριχναν» τα καράβια τους στην Επανάσταση. Οι καπετάνισσες γυναίκες του ’21 κυριαρχούν στην ιστορία και η πλούσια δράση τους μεταφέρεται στις επόμενες γενιές, μέσα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα της Λασκαρίνας Πινότσι – Μπουμπουλίνας αλλά και της Δόμνας Βιζβίζη, της καπετάνισσας του Αίνου.
Η Μπουμπουλίνα πρωταγωνίστησε στα δρώμενα της εποχής, τους συμβιβασμούς και τις διαμάχες των αγωνιστών στην Τριπολιτσά. Κινήθηκε μόνη της αφού πήρε την άδεια των συναγωνιστών της για να κάνει συμβιβασμό και να μοιράσει τα λάφυρα. Η Δόμνα Βιζβίζη, γνωστή και ως καπετάνισσα του Αίνου, πήρε μέρος στον αγώνα μαζί με όλη της την οικογένεια, το καράβι τους την Καλομοίρα με τα πολλά κανόνια και τους πολλούς ναυτεργάτες. Μετείχε σε όλες τις τοπικές εξεγέρσεις της Χαλκιδικής καθώς και στο ταμείο της Φιλικής Εταιρείας ενώ μετέφερε πολεμοφόδια αλλά και τον ίδιο τον Εμμανουήλ Παπά στην Ύδρα.
Σε ρόλο κατασκόπου, η Μαριγώ Ζαραφοπούλα από την Κωνσταντινούπολη, έδρασε στην Τριπολιτσά και το Ναύπλιο. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, έσωσε πολλούς αγωνιστές, έδωσε την περιουσία της στην Ύδρα ώστε να εξοπλιστούν τα καράβια και να πληρώνονται οι ναυτεργάτες και οι αγωνιστές, ενώ χρηματοδότησε και την εκστρατεία του Φαβιέρου στην Κάρυστο. Ανάμεσα στις γυναίκες πολεμίστριες που πρωταγωνίστησαν στον αγώνα βρίσκεται η χαρακτηριστική μορφή της Μαντώς Μαυρογένους, αγωνίστριας του παροικιακού Ελληνισμού με καταγωγή από τη Μύκονο, που έδωσε όλη της την περιουσία για τον αγώνα. Στον αγώνα αφιερώθηκε και η Ασημίνα Μπούρα, η μορφή της οποίας έχει αποτυπωθεί από φιλέλληνες ζωγράφους με μια μεγάλη σπάθα, στη μάχη της Ακρόπολης.
Ουσιαστική ως προς τη μεταφορά στον ελλαδικό χώρο των ιδεών του διαφωτισμού ήταν η δραστηριότητα των γυναικών της διασποράς που υπήρξαν λόγιες, μεταφράστριες, λογοτέχνισσες και μετέφρασαν τα έργα του διαφωτισμού, διαδίδοντας τις ιδέες του στον σκλαβωμένο ελληνισμό. Η Ελισσάβετ Καστριτσίου από την Ήπειρο και η Ραλλού Καρατζά γεννήθηκαν και έζησαν στη Ρουμανία και στην Ιταλία, μιλούσαν δύο ή και τρεις γλώσσες, μετέφρασαν τα κείμενα και μετείχαν στα δρώμενα ενώ η δράση τους καταγράφεται στις εφημερίδες και τα φιλελληνικά ζωγραφικά έργα.
Αυτές και αρκετές ακόμη γυναίκες της Επανάστασης, όπως την Καπετάνισσα Κωνσταντίνα Ζαχαριά και τη Σταυριάνα Σάββαινα από τη Σπάρτη παρουσιάζει, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, η Ιφιγένεια Βαμβακίδου, καθηγήτρια Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού, της Σχολής Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας. Η ίδια αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «όλες αυτές οι γυναίκες υπάρχουν στην εποχή εκείνη ως ιστορικά και πολιτικά υποκείμενα και όχι μόνο ως θύματα και σφαγμένες που υπήρχαν σε κάθε κοινωνική και εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση».
«Ποι@ υποστήριζε όλους τους αγωνιστές; Ποιος παρήγαγε μπαρούτι; Ποιος μετέφερε τα πολεμοφόδια; Ποιος τάιζε τις οικογένειες; Ποιος μοίραζε τα λάφυρα μετά από κάθε μάχη;», ρωτάει ρητορικά και επισημαίνει την παρουσία πολλών γυναικών και δυνατών ομάδων γυναικών, που ήταν κόρες, μητέρες, αδελφές, σύζυγοι. Η παρουσία όλων αυτών αποκαλύπτεται από τους ιστορικούς του σήμερα μέσα από ντοκουμέντα, τεκμήρια, πηγές, τα γενικά αρχεία του κράτους, γλυπτά, χαρακτικά και πίνακες ζωγραφικής.
Στο ερώτημα αν έγινε αντιληπτός τότε ο ρόλος της γυναίκας στην επανάσταση, απαντάει αρνητικά και αναφέρει ότι αυτό έγινε εξατομικευμένα αλλά όχι σε όλες τις περιπτώσεις. «Πολλές γυναίκες αλλά και πολλοί άνδρες αγωνιστές πέθαναν χωρίς σύνταξη» αναφέρει και τονίζει ότι χαρακτηριστική περίπτωση ήταν εκείνη της Δόμνας Βιζβίζη, η οποία αναγκάστηκε να αποχωριστεί το παιδί της και να το στείλει στη Γαλλία όπου γυναίκες αστές, πλούσιες και φιλέλληνες, είχαν συγκεντρώσει τα ορφανά παιδιά του πολέμου. «Οι πιο πολλές γυναίκες ταλαιπωρήθηκαν γιατί δεν υπήρχε θεσμικό όργανο και δεν είχαν δικαιώματα. Οι γυναίκες δεν είχαν ιδιοκτησία, γι αυτό και όλες οι χήρες ναυτικών αν δεν παντρεύονταν ξανά, έχαναν την περιουσία τους από τα αδέλφια τους, τους απογόνους τους ή από το ίδιο το μινιστέριον, το Υπουργείο Ναυτικού, που έπαιρνε το καράβι τους και το έκανε μπουρλότο, μπουρλοτιέρικο. Δεν υπήρχε, άλλωστε, την περίοδο εκείνη ούτε διαζύγιο, ούτε γάμος, ούτε όλα αυτά τα νόμιμα στοιχεία που υπάρχουν και αναγνωρίζονται σήμερα», προσθέτει.
Σε κάθε περίπτωση, η κ. Βαμβακίδου υπογραμμίζει τη σημασία της ανάδειξης του θέματος σήμερα πια καθώς, όπως λέει, «φαίνεται ότι ακόμη διεκδικούμε δικαιώματα και αιτήματα της Γαλλικής Επανάστασης, για ελευθερία, ισονομία, εκπαίδευση. Ακόμη διεκδικούμε ένα κράτος δικαίου και το φύλο και οι γυναίκες, αλλά και οι άνδρες είναι πολύ σημαντικά στην ιστορία γιατί διαμορφώνουν την ιστορική κοινωνική αφήγηση, μια αφήγηση ειρήνης».
Το μήνυμα αυτό είναι, άλλωστε, πάντα επίκαιρο αφού, όπως επισημαίνει, «ο πόλεμος παράγει βαρβαρότητα και μπορούμε να αναδείξουμε την ειρήνη μέσα από το ρόλο των γυναικών οι οποίες χρειάζονται και πάλι υποστήριξη, είτε πρόκειται για πολεμίστριες, πρόσφυγες, ξεριζωμένες, μητέρες, συζύγους, αδελφές είτε για πολιτικά πρόσωπα, λόγιες και μεταφράστριες».