Η κατάσταση εκτάκτου ανάγκης είναι μια συνθήκη προτεραιοποίησης, μιας ψυχρής αξιολόγησης του τι είναι αυτό που πραγματικά μετράει. Το υποκείμενο υποφέρει από τη σύγκρουση μεταξύ της ενστικτώδους τάσης για υπεράσπιση της συλλογικής ύπαρξης και της προστασίας των ατομικών κεκτημένων, η οποία το καθιστά ευάλωτο, να αιωρείται πάνω από την κόψη της πιο σχιζοειδούς στιγμής του καπιταλισμού. Ο οικείος χώρος μεταμορφώνεται σε ένα πεδίο απειλής με ασαφή όρια. Τι αξίζει; Πώς να το μετρήσουμε; Τι αφήνουμε πίσω και τι παίρνουμε βιαστικά μαζί μας; Τι οφείλει να επιζήσει;
Ο Αθανάσιος Κανάκης εκθέτει στο πλαίσιο της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης την εγκατάσταση με τίτλο State of Emergency (2023), ένα έργο που αναφέρεται στο καταστροφικό γεγονός της ιστορικής πλημμύρας των δυτικών προαστίων της Αττικής το 2017, μέσα από τα αποτυπώματα της προσωπικής εμπειρίας του καλλιτέχνη και της οικογένειας του στη γενέτειρά του και πληγείσα περιοχή, Μάνδρα.
Η Μάνδρα Αττικής, το προάστιο που εκτείνεται βορειοδυτικά της Ελευσίνας και στις παρυφές του όρους Πατέρα, ταυτίζεται με την περιοχή δυτικά του Ράριου Πεδίου (ένα κομμάτι γης ευνοημένο από τους θεούς με την πρώτη καλλιέργεια κριθαριού) και τις πόλεις των Ελευθερών και της Αρχαίας Οινόης, συνδεδεμένες με την λατρεία του Διονύσου και σημαντικές θέσεις για την Αθήνα και τις γύρω πόλεις. Οι κάτοικοι διαχρονικά ασχολούνταν με γεωργικές εργασίες, ωστόσο κατά τη δημιουργία ελληνικού κράτους η περιοχή άρχισε σταδιακά να εξυπηρετεί εμπορικές και βιομηχανικές ανάγκες και να στεγάζει πληθυσμούς εργατών. Σήμερα, με μια πρόχειρη αναζήτηση στο διαδίκτυο μπορεί κανείς να βρει τη Μάνδρα να αναφέρεται ως «η μεγαλύτερη εφοδιαστική έκταση» της Αττικής. Στον δορυφορικό χάρτη περιμετρικά της πυκνότερα δομημένης πόλης που αναπτύσσεται δίπλα στις παρυφές του δάσους, διαγράφονται τεράστιες, ακανόνιστες εκτάσεις με κτήρια αποθηκών, λαμπερές λαμαρίνες και οικοδομικά υλικά σε αχανή οικόπεδα και βαθιές χαρακιές, οι οδικές αρτηρίες που φτάνουν μέχρι τη θάλασσα.
O Αθανάσιος Κανάκης δουλεύει διαχρονικά πάνω στην έννοια του κατοικημένου ή μη χώρου, της ύλης και στην ιχνογράφησή τους. Οι εγκαταστάσεις του αποτελούν μελέτες πάνω σε εκδοχές του χώρου, στις οποίες μαρτυρείται η ανεπαίσθητη ανθρώπινη παρουσία ως μνήμη, χειρονομία ή πρόθεση. Σχεδόν -και συχνά εξ ολοκλήρου- αρχιτεκτονικά, τα έργα του αποδίδουν τόπους αφηρημένα γνώριμους, αλλά και απρόσμενα αναλυμένους στα πιο βασικά μέρη τους. Περιγράμματα δωματίων, σκελετοί και μέλη, μετέωρα στον χρόνο αρθρώνουν χωρικά σημεία. Είναι ασαφές αν αυτά τα περιβάλλοντα αποτελούν τα κατάλοιπα μιας παρελθοντικής κατοίκησης, τις ιδανικές προϋποθέσεις μιας νέας ή τα περιγράμματα ουτοπικών προβολών μιας άλλης. Μέχρι το 2017, τα έργα του Κανάκη, στήνονταν κατά περίπτωση, ξεστήνονταν, αποσυναρμολογούνταν, μεταβάλλονταν ή ακόμα παρέμεναν για πάντα στη φύση.
Στις 15 Νοεμβρίου του 2017 η Μάνδρα πλημμυρίζει. Χείμαρροι βυθίζουν την πόλη στη λάσπη έως και δύο μέτρα από το ύψος του εδάφους με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους είκοσι τέσσερις άνθρωποι και δεκάδες ζώα και να προκληθούν αμέτρητες υλικές ζημιές. Μεταξύ πολλών άλλων, ο χείμαρρος εισβάλλει και στο σπίτι της οικογένειας του καλλιτέχνη. Λίγες μέρες αργότερα, ο ίδιος βρίσκεται εκεί ξεπλένοντας από τη λάσπη την εναπομείνασα οικοσκευή, ξεδιαλύνοντας αντικείμενα προσωπικά και οικογενειακά ανάμεσα σε άλλα, άγνωστα, κειμήλια άλλων οικογενειών, μπερδεμένα με τις φερτές ύλες.
Το έργο State of Emergency είναι το αποτέλεσμα μιας επί της ουσίας επείγουσας συναισθηματικής συνθήκης και μιας φορτισμένης καλλιτεχνικής έρευνας που ξεκινάει από την προσωπική εμπειρία της καταστροφής και της διάσωσης της μνήμης και στοχάζεται μέσω του συλλογικού τραύματος τη σχέση της σύγχρονης οικονομίας με τη φύση. Ο Αθανάσιος Κανάκης φέρνει σε ένα παλαιό μηχανουργείο της Ελευσίνας, λίγα χιλιόμετρα μακριά από τη Μάνδρα, αντικείμενα όπως αυτά που αναπάντεχα και παρεμπιπτόντως κατόρθωσαν να επιβιώσουν σε κάποια από τα σπίτια: τα γυαλικά. Κομψές φόρμες, στιλπνές επιφάνειες, ψιλοί λαιμοί, λεπτεπίλεπτες «φούσκες», λαμπερά σετ ποτηριών, καράφες και κανάτες, τα επίσημα σκεύη του τραπεζιού. Λόγω της εύθραυστης και σπάνιας φύσης τους, βρίσκονταν συνήθως πίσω από βιτρίνες και σκρίνια, πάντα στο πιο ψηλό ράφι, εκεί όπου δεν τα έφταναν τα παιδιά, και τελικά, ούτε η λάσπη.
Έχοντας ήδη το βίωμα της καταστροφής, του πένθους για την απώλεια του αρχετυπικού σπιτιού της οικογενειακής μνήμης, αλλά και τη διαδικασία της επανασυγκρότησης και της επανανοηματοδότησης της εστίας, ο καλλιτέχνης στρέφεται στην κοινότητα της Μάνδρας. Συναντά κατοίκους και γείτονες, αναδεύει το συλλογικό τραύμα, ακούει και διηγείται ιστορίες, παρακολουθεί και συνδέεται με τους μηχανισμούς της ανάρρωσης από το γεγονός, και την αφομοίωση της επισφαλούς συνθήκης στην καθημερινότητα. Ορισμένοι κάτοικοι, ως εχέγγυα παραχώρησης αυτής της ευθραυστότητας, του προσφέρουν δικά τους γυάλινα αντικείμενα, από εκείνα που επιβίωσαν από την πλημμύρα.
Τα δοχεία που συγκεντρώνει ο Κανάκης συνιστούν μια εύθραυστη μνημειακή τοπογραφία, υποκείμενη σε διαρκείς, απειλητικές ταλαντεύσεις. Ο σχηματισμός του γυάλινου τοπίου είναι ευαίσθητος στις εξωτερικές δυνάμεις, αλλάζει καθημερινά, δονείται διαρκώς, φθείρεται, αποκτά ρωγμές, τμήματά του καταστρέφονται. Τι θα απομείνει μετά την καταστροφή-έκθεση; Πώς γεμίζει ο χώρος μεταξύ αυτού που πασχίζουμε να διασώσουμε και αυτού που τελικά κατορθώνει να επιβιώσει; Στην κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, τα πάντα επιστρέφουν σε μια ενιαία οργανική ύλη: το έμβιο, το ανθρώπινο υλικό, όλα ένας όγκος που διεκδικεί την επιβράδυνση του κύκλου της ύπαρξής του.
Πέντε χρόνια μετά την πλημμύρα, τα ελληνικά δικαστήρια αποδίδουν τις ευθύνες στην εγκληματική αμέλεια ατόμων σε υπεύθυνες θέσεις και σε κάποιους επιχειρηματίες. Σύμφωνα με σχετική επιστημονική έκθεση, οι κρίσιμοι παράγοντες για την καταστροφή στην Μάνδρα υπήρξαν η αλόγιστη ανθρώπινη παρέμβαση, η ανεπάρκεια των τεχνικών έργων, η πλήρης ανυπαρξία μέτρων αντιπλημμυρικής προστασίας και οι αλλαγές τοπίου εξαιτίας των πυρκαγιών.[1] Στο State of Emergency σκηνογραφείται η κορύφωση ενός εν εξελίξει δράματος: το ξέσπασμα της φυσικής καταστροφής, εκείνη ακριβώς η στιγμή της κήρυξης εκτάκτου ανάγκης, όταν τα υπόλοιπα φυσικά στοιχεία αποτελούν απειλή για το ανθρώπινο. Η τραγική συνειδητοποίηση μιας προαποφασισμένης μαζικής υποχώρησης: της επώδυνης διχοτόμησης ενός ολιστικού οικοσυστήματος στο αφόρητα απλουστευμένο αντιθετικό ζεύγος «άνθρωπος-φύση». Η ανάμνηση του τραύματος ενός βίαιου αποχωρισμού, της αίσθησης ότι πραγματικά μας λείπει όταν ήμαστε «ένα».
Ο Αθανάσιος Κανάκης στρέφεται εξίσου και στις δύο ιδιότητες του εντός του εγχειρήματος, αφενός ως πρώην κάτοικος της Μάνδρας και αφετέρου ως καλλιτέχνης, διερωτώμενος αναφορικά με τους πολλαπλούς τρόπους που παράγονται οι αφηγήσεις για το γεγονός της πλημμύρας. Από τη μία, συνθέτει ένα εξαιρετικά προσωπικό έργο, αναζητά τις πηγές του στη δική του σχέση με τον χώρο, την οικογένεια, τη γη των Δυτικών Προαστίων και τις ιδιωτικές εγγραφές της μνήμης. Από την άλλη, τοποθετεί στο κέντρο και φωτίζει μια σειρά πολιτικών προβληματισμών σε σχέση με τη σύγχρονη τέχνη, τους πολιτιστικούς θεσμούς και τον καλλιτέχνη ως φορείς λόγου που αναφέρεται στο περιβάλλον και στις κοινότητες σε επισφάλεια. Όταν οι συνέπειες της καταπίεσης της γης πλήττουν κυρίως τα εργατικά και φτωχοποιημένα στρώματα σε τι βαθμό και με ποιους τρόπους μπορεί η τέχνη ως προνομιούχο πεδίο να μιλά για την καταστροφή; Το έργο State of Emergency είναι η ιστορία μιας διευρυμένης οικογένειας, η διαμαρτυρία μιας κοινότητας, η ονειροπόληση ενός κατοίκου, το σημείο-τομή ενός έκτακτου γεγονότος που επιστρέφει ως πληγή από το παρελθόν και ως κάλεσμα σε δράση για το παρόν.
[1] «Ανάλυση της πλημμύρας στη δυτική Αττική στις 15/11/2017 με αξιοποίηση δορυφορικής τηλεπισκόπησης», 22/01/2018, Κέντρου Αριστείας BEYOND και Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, διαθέσιμο στο http://www.beyond-eocenter.eu/images/news-events/20180430/Mandra-Report-BEYOND.pdf