Δεν θα ήταν υπέροχο να μένουμε όλοι σε τέτοια σπίτια;

Ο Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος από το γραφείο TAN/ Tense Architecture Network, επίκουρος καθηγητής στο ΕΜΠ, μίλησε στην Popaganda για τη φιλική προς το περιβάλλον κατοικία των Μεγάρων αλλά και για τα υπόλοιπα έργα που «ανταποκρίνονται σε μία επιθυμία επανασύνδεσης με τον χώρο κατοίκησης» αλλά και για τις προτάσεις τους για την αξιοποίηση και ανάδειξη του δημόσιου χώρου.

Ποια η ιδιαιτερότητα της οικίας των Μεγάρων; Πώς αναπτύξατε το αρχιτεκτονικό της σχεδιασμό ώστε να εναρμονίζεται με το περιβάλλον; Η κατοικία στα Μέγαρα είναι ταυτόχρονα ανοικτή στο περιβάλλον της και περίκλειστη. Αυτή είναι ίσως η ιδιαιτερότητά της. Οι δύο πλευρές της, στιβαρές, αυστηρές, δωρικές, προστατεύουν τις δύο της αυλές, ενώ η τρίτη είναι απολύτως διάφανη, ανοίγεται προς τη θέα του απέναντι βουνού, προς τα φυλλώματα των ελαιοδένδρων. Το ζήτημα της εναρμόνισης με το περιβάλλον είναι ένα σύνθετο ζήτημα, μπορεί κάλλιστα να αποτελέσει  παγίδα: Μπορεί να ξεκινήσει κανείς με την επιθυμία να μην προσβάλλει το τοπίο, να γίνει «ένα με αυτό» και να προκύψει απλώς μία γλυκερή, ανίσχυρη γραφικότητα.

Όταν χτίζεται ένα σπίτι, η κατ’ αρχήν επιθυμία είναι η δημιουργία ενός ορίου προστασίας, οικειότητας: ορίου «οικείου» μεν, αλλά ορίου σε κάθε περίπτωση. Το όριο οφείλει να ορίζει, δίχως να διαχωρίζει, δίχως να απομονώνει. Οφείλει να δηλώνει με σφρίγος την παρουσία του, εξασφαλίζοντας όμως την επαφή, τη συνέχεια. Όταν η πρόθεση δημιουργίας του είναι ειλικρινής, μη υπερφίαλη, και προκύπτει από την πρωταρχική ανάγκη της δημιουργίας μιας ιδιωτικής περιοχής, αναγκαία η κατοικία έρχεται σε διάλογο με το κάθε φορά υπάρχον πεδίο, αστικό ή φυσικό.

Επί του συγκεκριμένου; Η κατοικία στα Μέγαρα εκδηλώνει το σφρίγος της μέσω μιας στέγης κεκλιμένης: έτσι ορίζει την περιοχή της. Η φυτεμένη αυτή στέγη καταλήγει όμως σε ένα ύψος μόλις δύο μέτρων, κοντά στη γη, με τρόπο δεκτικό, φιλικό προς αυτήν, με τρόπο εντέλει γειωμένο. Η γαιώδης απόχρωση των τοίχων που την φέρουν επιδιώκει περαιτέρω την συγχώνευση με το περιβάλλον θερμό τοπίο. Και ως εκ τούτου, την εναρμόνιση.

Με ποιο τρόπο εξασφαλίζεται η εξοικονόμηση ενέργειας; Μιλώντας με πρακτικούς όρους πόσο συμφέρουσα οικονομικά είναι μια φιλική προς το περιβάλλον κατοικία; Η εξοικονόμηση ενέργειας σε αυτή την κατοικία είναι παθητική, προκύπτει κυρίως από τη φυτεμένη στέγη της: δροσάνθεμα, θυμάρι, ελίχρυσα, δεντρολίβανο, θρούμπι, λεβάντες είναι οι κυρίως υπεύθυνοι της οικονομίας -και επιπλέον υπεύθυνοι που μυρίζουν ωραία και είναι πολύχρωμοι. Τον Μάιο η χρωματική έκρηξη είναι απόλυτη.

Δηλαδή; Τα φυτά δημιουργούν ένα φυσικό μονωτικό στρώμα που περιορίζει την απώλεια θερμότητας το χειμώνα, ενώ προσφέρουν δροσιά τους καλοκαιρινούς μήνες. Σκεπάζουν τη στέγη, διαρρέουν κατακόρυφα προς τους τοίχους. Δεν είναι όμως μόνο με στενά οικονομικούς όρους που θα έπρεπε να αποτιμηθεί η συνεισφορά μιας τέτοιας σχεδιαστικής χειρονομίας.

Και αυτό που βοηθάει; Αν το σκεφτεί κανείς, ένα ζωντανό οργανικό στρώμα, ένα στρώμα αρωματικών φυτών πάνω σε μία κατασκευή από σκυρόδεμα, πάνω δηλαδή σε μία επιφάνεια τεχνητή, είναι κάτι το παράδοξο -και κατ’αρχήν δαπανηρό. Η επιφάνεια θα ήταν ασφαλώς φθηνότερη μόνη της. Τι σημαίνει όμως συμ-φέρον; «Το αντίξουν συμφέρον», κατά τον Ηράκλειτο: «τὸ ἀντίξουν συμφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν». Σκυρόδεμα και φυτά, εμφανώς εναντιόδρομα. Φαίνεται παρά ταύτα στην κατοικία στα Μέγαρα να ακολουθούν την ίδια «φορά».

Πότε ξεκινήσατε ως Tense Architecture Network και ποια η φιλοσοφία που διέπει τα έργα σας; Με την έναρξη των θρυλικών ολυμπιακών, στήθηκε και το δικό μας δίκτυο, αρχίσαμε να λειτουργούμε αμέσως μετά τη λήξη των αγώνων, εκείνον τον Σεπτέμβρη, το 2004. «Τεταμένης Αρχιτεκτονικής Νημίωση», το όνομα. Η λέξη νημίωση αποτελεί νεολογισμό: νήμα, νημίωση, δίκτυο. Η συντομογραφία ΤΑΝ αποτελεί τη ρίζα του ρήματος τανύω. Αυτό ίσως αρκεί, προτιμώ να αφήσω τη φιλοσοφία στο πεδίο της.

Ποια είναι τα άλλα σημαντικά έργα της ΤΑΝ; Μπορείτε συνοπτικά να μας παρουσιάσετε τα δυνατά τους σημεία; Είναι ίσως λίγο κοινότοπη απάντηση ότι όλα είναι για εμάς σημαντικά, αλλά έτσι είναι. Ακόμα και όλα όσα δεν έχουν υλοποιηθεί, ή ίσως περισσότερο αυτά. Αναφέρομαι στις προτάσεις με αφορμή διαγωνισμούς, ελληνικούς ή διεθνείς. Οι διαγωνισμοί δίνουν την ευκαιρία για την επεξεργασία προτάσεων που αφορούν στο δημόσιο χώρο. Προτάσεις δηλαδή που μας αφορούν όλους.

Και τα βραβεία; Δύο από αυτές που διακρίθηκαν με το Α΄βραβείο, μία παλαιότερη και μία πολύ πρόσφατη: Ανάδειξη και αποκατάσταση των δυτικών Νεωρίων Ηρακλείου και του περιβάλλοντος χώρου τους, ένα έργο πολύ σημαντικό για την πόλη του Ηρακλείου, όπου επιχειρήθηκε η αποκατάσταση της σχέσης της πόλης με τη θάλασσα. Επανασχεδιάστηκε όλη η περιοχή της επαφής της με τον πρώην ενετικό λιμένα, ενσωματώνοντας χρήσεις αναψυχής και πολιτισμού -και το κυριότερο, με υποβάθμιση του κυρίαρχου ρόλου του αυτοκινήτου, υπεύθυνου για τον ακρωτηριασμό του μνημείου.

Το δεύτερο; Η αξιοποίηση του «Καστρακίου», ένας εν δυνάμει πολύ σημαντικός χώρος πρασίνου πάνω από το λιμάνι του Πειραιά, δίπλα στην Ηετιώνεια πύλη. Όπως και για το έργο του Ηρακλείου το οποίο αναμένει τον σχεδιασμό εκτελέσεως, το μείζον είναι οι ιδέες του διαγωνισμού όχι απλώς να μην μείνουν στα χαρτιά, αλλά η περαιτέρω σχεδιαστική τους επεξεργασία και η επακόλουθη κατασκευή να μην τις προδώσουν -πράγμα για το οποίο είναι απαραίτητη η γόνιμη συνεργασία με τον εκάστοτε φορέα. Αυτές οι ανεκτέλεστες προτάσεις είναι για εμάς πιο σημαντικές όχι μόνο γιατί κυοφορούν ένα μέλλον, αλλά γιατί αυτό το μέλλον είναι κοινό, δημόσιο.  Ταυτόχρονα όμως με τους διαγωνισμούς, υπάρχουν και όσα ευτύχησαν να κατασκευαστούν.

Όπως; Η σειρά των κατοικιών στην Κηφισιά, στην Καλλιτεχνούπολη, στο Συκάμινο, στα Μέγαρα είναι έργα που απαίτησαν με βεβαιότητα περισσότερο χρόνο από μέρους μας -γιατί πέρασαν από την κυοφορία στην ανάπτυξη. Οι διακρίσεις τους έρχονται συνήθως εκ των υστέρων, είναι μια διαδικασία ανάποδη από εκείνη των διαγωνισμών. Η κατοικία στο Συκάμινο εισήλθε στη βραχεία λίστα των επικρατέστερων έργων για το Σύγχρονο βραβείο Ευρωπαϊκής Αρχιτεκτονικής, ενώ επίσης υποψήφια για αυτό ήταν η κατοικία στα Μέγαρα η οποία τελικά απέσπασε βραβείο Häuser. Αν αυτά τα έργα τα αγαπούν οι ιδιοκτήτες τους, αλλά περνούν και στη δημόσια σφαίρα, σημαίνει ότι παρ’όλο που είναι έργα ιδιωτικά, αγγίζουν περισσότερους, ανταποκρίνονται σε μία επιθυμία επανασύνδεσης με τον χώρο κατοίκησης -με όρους απαιτητικούς. Δεν υπάρχει λόγος να αναλύσω τα «δυνατά τους σημεία» περαιτέρω, είναι μάλλον αυτό, το κυρίως δυνατό τους σημείο.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

Από ποιους Έλληνες και ξένους αρχιτέκτονες εμπνέεστε; Υπάρχει πλέον για εμένα, για πολλούς λόγους, ένα όνομα μπροστά στο οποίο τα άλλα έχουν σβήσει -και είναι ελληνικό: Ιωάννης Δεσποτόπουλος. Ο μόνος Έλληνας αρχιτέκτονας που πέρασε από την περίφημη σχολή Bauhaus, εξελέγη καθηγητής στο Πολυτεχνείο σε ηλικία 40 ετών, απολύθηκε το 1946 λόγω κοινωνικών φρονημάτων και έφυγε στη Σουηδία, όπου έμεινε 12 χρόνια αφήνοντας μεγάλο, κυρίως όμως μη κατασκευασμένο έργο, για ένα πλήθος κοινωνικών και πολιτιστικών κέντρων, σε μία σειρά από πόλεις. Επέστρεψε στην έδρα του στο Πολυτεχνείο το 1959, έχοντας ταυτόχρονα αποσπάσει το Α΄ βραβείο στον διαγωνισμό για το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών, από το οποίο τελικά κατασκευάστηκε μόνο το σπάραγμα του Ωδείου Αθηνών. Κατά τη γνώμη μου, το σημαντικότερο δημόσιο κτίριο της πόλης, ένα αριστούργημα.

Τι σας κάνει να το λέτε αυτό; Ανακάλυψα το τεράστιο σε μέγεθος και σχετικά άγνωστο έργο του Δεσποτόπουλου πρόσφατα, τα αρχεία νεοελληνικής αρχιτεκτονικής του μουσείου Μπενάκη φιλοξενούν περίπου 15000 σχέδιά του. Θαμπώθηκα. Ήταν η πρώτη αντίδραση. Μετά, μελετώντας αυτά τα μοναδικής δεξιοτεχνίας, δύναμης και εικαστικής ποιότητας σχέδια αντιλήφθηκα ίσως για πρώτη φορά τι μπορεί να σημαίνει να εμπνέεσαι από κάτι. Δεν πρόκειται απλώς για θαυμασμό, πρόκειται για μία σχεδόν φυσική δύναμη που επιβάλλει τη δημιουργική αφομοίωση -και που είναι ίσως εξ’ορισμού διαφορετική από όποιον τυχόν προσκρούσει πάνω της. Που τον ταρακουνάει, που τον αλλάζει. Και πάλι μάλλον, το «αντίξουν συμφέρον».

Ποια πιστεύετε ότι είναι (ή θα έπρεπε) να είναι η τάση στη κατασκευή κατοικιών σήμερα; Η καυτή σας ερώτηση -καυτή ως περιρρέουσα, αρκετά δημοφιλής- αξίζει μία προκλητική απάντηση: η τάση θα έπρεπε να είναι η εγκατάλειψη των τάσεων. Ειδικά για το σχεδιασμό κατοικιών, από τη στιγμή που οι τάσεις είναι βεβαίως διεθνείς, και χωρίς να μπούμε στον κόπο μετάφρασής τους, είτε πρόκειται για “sustainable architecture”, “health conscious design”, “ceiling greens”, “prefab home”, “adaptive reuse”, “flexible plans”, “home offices” ή απλώς “minimalism” –κατ’εξοχήν αγαπητή τάση που έχει γεννήσει μία απειρία αποστειρωμένων εσωτερικών, συνοδευόμενων από μία επεξεργασία του κύβου όσο γίνεται πιο απλοϊκή- η απόδοση εγγενούς αξίας στις τάσεις δείχνει ότι χάνεται το δάσος. Συνεχίζοντας με την μεταφορά της χλωρίδας, είναι προφανές ότι τα φυτεμένα δώματα ή “ceiling greens” μπορούν να συμβάλλουν στην εξοικονόμηση ενέργειας -που αποτελεί δικαίως παγκόσμιο πρόβλημα- ενδέχεται όμως μία κατοικία που τα ενσωματώνει να κατασκευαστεί υποδειγματικά, αλλά να δυσκολεύεται κανείς να την εντάξει σε ό,τι φέρει επίσης δικαίως το όνομα ‘αρχιτεκτονική’. Όλες πιθανώς οι τάσεις έχουν έναν λόγο ύπαρξης, δεν μπορούν όμως εκ φύσεως να λειτουργήσουν –ποτέ δεν μπορούσαν- ως πηγή του σχεδιασμού.

Γιατί συμβαίνει αυτό; Ίσως γιατί ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός –κατοικίας, μνημείου, ή καλύβας- παραμένει αρχιτεκτονική σύνθεση, πολυπαραγοντική διαδικασία κατά την οποία δυνάμεις, κυρίως αντιτιθέμενες, συν-τίθενται. Η διαδικασία αυτή είναι αδύνατον να υπακούσει στον εγγενή προκαθορισμό που επιβάλλει ένα trend –λονδρέζικο  ή εντόπιο. Η τάση λοιπόν στην κατασκευή κατοικιών θα έπρεπε να είναι η εγκατάλειψη των τάσεων– χάριν της επαναφοράς της έντασης.