Για τον κάθε άνθρωπο, τα μαλλιά έχουν μία διαφορετική και απόλυτα μοναδική σημασία, η οποία μπορεί να αποτελεί ακόμη και κομμάτι της ιστορίας του πολιτισμού του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελούν οι κοινότητες των μαύρων ανθρώπων, η σχέση των οποίων με τις κομμώσεις έχει μια μακρά ιστορία. Για εκείνους, τα μαλλιά έχουν αναδειχθεί σε ένα σύμβολο επιβίωσης, ενδυνάμωσης, αντίστασης και γιορτής που τους υπενθυμίζει όσα έχουν κατακτήσει, από την εποχή που τα μαλλιά τους χρησιμοποιούνταν ως εργαλείο καταπίεσης, μέχρι και σήμερα.
Ιδίως στην περίπτωση των μαύρων γυναικών, η κοινωνική καταπίεση, η κακοποίηση και οι φυλετικές διακρίσεις έχουν αναγκάσει ιστορικά πολλές από αυτές να κρύψουν τα μαλλιά τους. Παρά τα μεγάλα και σημαντικά βήματα που έχουν σημειωθεί, οι αντιλήψεις της κοινωνίας μας για τα μαλλιά των μαύρων εξακολουθούν να επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται σήμερα οι κοινότητές τους.
Για τις αρχαίες αφρικανικές κοινότητες, τα μαλλιά ήταν κάτι παραπάνω από απλό στυλ. Οι πλεξούδες (τα αποκαλούμενα «ράστα») και άλλα περίπλοκα χτενίσματα, συνήθιζαν να δηλώνουν την οικογενειακή κατάσταση, την ηλικία, τη θρησκεία, τον πλούτο και τη θέση μιας γυναίκας στην κοινωνία. Από τις περίτεχνες πλεξούδες με χάντρες βασιλιάδων μέχρι τις ειδικές κομμώσεις που έκαναν αποκλειστικά οι νέες μητέρες, οι ρίζες τους είναι βαθιά πολιτιστικές και ιστορικές. Τα μαλλιά θεωρούνταν επίσης πηγή προσωπικής και πνευματικής δύναμης, ενώ, δεδομένου ότι βρίσκονται στο υψηλότερο μέρος του σώματος, ορισμένες κοινότητες πίστευαν ότι τους συνέδεαν με τον θεό. Στην κουλτούρα των Γιορούμπα, για παράδειγμα, οι άνθρωποι έπλεναν τακτικά τα μαλλιά τους για να στείλουν μηνύματα στους θεούς.
Κατά τη διάρκεια του διατλαντικού δουλεμπορίου, υπολογίζεται ότι 12 εκατομμύρια Αφρικανοί άνδρες, γυναίκες και παιδιά απήχθησαν και πουλήθηκαν ως σκλάβοι. Ένα από τα πρώτα πράγματα που έκαναν οι δουλέμποροι ήταν να τους ξυρίσουν τα μαλλιά – μια ιδιαιτέρως απάνθρωπη πράξη, που είχε ως σκοπό να αποδυναμώσει τη σύνδεσή τους με τον πολιτισμό τους.
Τα ευρωπαϊκά πρότυπα ομορφιάς υπαγόρευαν ότι τα άφρο και πλεγμένα μαλλιά, σε συνδυασμό με το σκούρο δέρμα, δεν ήταν ελκυστικά και θεωρούνταν κατώτερα. Τα «ωραία μαλλιά» χαρακτηρίζονταν από την ίσια γραμμή τους, το μήκος τους και το κατά πόσο ανταποκρίνονταν γενικότερα στα δυτικότροπα στυλ. Ως συνέπεια, οι μαύροι σκλάβοι με πιο ανοιχτόχρωμο δέρμα και πιο ίσια μαλλιά ευνοούνταν, ενώ οι λιγότερο ευνοημένοι αναγκάζονταν να ισιώνουν τα μαλλιά τους με επικίνδυνα μέσα – χρησιμοποιώντας για παράδειγμα ζεσταμένα μαχαίρια ή χημικές ουσίες που έκαιγαν το δέρμα. Αυτή η καταστροφική νοοτροπία περί «ωραίων μαλλιών» έχει κληροδοτηθεί για γενιές και εξακολουθεί να επηρεάζει την αντίληψη πολλών ανθρώπων για τα φυσικά μαύρα μαλλιά.
Έτσι, όταν οι μαύρες γυναίκες έκαναν την είσοδό τους στο βιομηχανικό εργατικό δυναμικό, πολλές ένιωσαν αναγκασμένες να υιοθετήσουν μια πιο αμερικανοποιημένη πρακτική όσον αφορά στα χτενίσματα (ισιωμένο, επεξεργασμένο και αλλαγμένο από τη φυσική κατάσταση της μπούκλας μαλλί).
Όταν οι μαύρες γυναίκες στον Νότο άρχισαν να αφήνουν ελεύθερα τα μαλλιά τους και να τα κοσμούν με περίτεχνα στυλ που τραβούσαν την προσοχή, πολλοί είδαν την κίνησή τους ως απειλή για το αμερικανικό status quo. Έτσι, το 1786 ο κυβερνήτης της Λουιζιάνα ψήφισε τον νόμο Tignon, ο οποίος απαιτούσε από τις μαύρες γυναίκες να φορούν ένα tignon (μαντήλι ή περιτύλιγμα) στα μαλλιά τους ως τρόπο να υποδηλώσουν ότι ήταν μέλη της τάξης των σκλάβων, ακόμα κι αν ήταν θεωρητικά «ελεύθερες». Αν και ακολούθησαν τον νόμο, οι γυναίκες επαναστάτησαν φορώντας όμορφα, πολύχρωμα υφάσματα στολισμένα με κοσμήματα κι έτσι μετέτρεψαν τα μαντήλια της κεφαλής σε λαμπερά, ενδυναμωτικά statements.
Φτάνοντας στις δεκαετίες του 1960 και 1970 και την περίοδο του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα (Civil Rights Movement), το κίνημα της Μαύρης εξουσίας είχε ως στόχο να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο η μαύρη κοινότητα έβλεπε τον εαυτό της, καθώς και την επιρροή της στην κοινωνία. Το φυσικό άφρο έγινε μια δημοφιλής δήλωση δύναμης, υπερηφάνειας και αντίστασης. Μερικοί άνθρωποι ένιωσαν ότι το ίσιωμα των μαλλιών αντικατόπτριζε μια ιστορία αναγκαστικής αφομοίωσης, οπότε το να αγκαλιάσουν τις φυσικές υφές τους ήταν ένας τρόπος να ανακτήσουν τις ρίζες τους. Με τη συμβολή εμβληματικών μαύρων ακτιβιστριών, διανοούμενων και καλλιτεχνών όπως η Angela Davis, η Toni Morrison και η Nina Simone, η κόμωση άρχισε να συμβολίζει τη διαρκή μάχη κατά του ρατσισμού, της δουλείας και των φυλετικών διακρίσεων.
Henry’s Salon
Με τον νόμο CROWN – την πρώτη νομοθεσία στην ιστορία των ΗΠΑ που απαγόρευε τις διακρίσεις με βάση το στυλ και την υφή των μαλλιών – η οποία έχει πλέον εγκριθεί σε πολλές πολιτείες και πρόκειται να γίνει εθνικός νόμος, βρισκόμαστε σε μια ελπιδοφόρα πορεία προς την αποδοχή και τη συμπεριληπτικότητα. Αν και ο δρόμος είναι ακόμα μακρύς, η αυξανόμενη εκπροσώπηση της ποικιλομορφίας στα μέσα ενημέρωσης, στις θέσεις εξουσίας και στη βιομηχανία της ομορφιάς, συμβάλλει στην εξάλειψη των ρατσιστικών στερεοτύπων και στην έναρξη ουσιαστικών συζητήσεων – και αυτό είναι κάτι που αξίζει να γιορτάσουμε.
Αρκετά πιο μακριά από την αμερικανική ήπειρο, οι κοινότητες των μαύρων ανθρώπων που άρχισαν να καταφθάνουν στην Ελλάδα τη δεκαετία του ‘90, συνεχίζουν να ανθίζουν στις πολυπολιτισμικές γειτονιές της Αθήνας, όπου δομούν τη ζωή και την καθημερινότητά τους. Ως αναπόσπαστο κομμάτι της κουλτούρας τους, οι χώροι στους οποίους τα μαλλιά «εξυμνούνται», δεν θα μπορούσαν να λείπουν. Κάνοντας μια βόλτα στα στενά της Κυψέλης, είναι αδύνατο να μην παρατηρήσεις πως τα κομμωτήρια της κοινότητας δίνουν τη δική τους πνοή στον συνοικιακό χάρτη, διαμορφώνοντας σημαντικά τη σύγχρονη όψη της ιστορικής γειτονιάς της Αθήνας.
Η περασμένη εβδομάδα μας βρήκε, παρέα με τον φακό του Γεράσιμου Δομένικου, να εξερευνούμε τα κομμωτήρια της κοινότητας στην Κυψέλη. Αν και οι άνθρωποι που δέχτηκαν να μας μιλήσουν και να φωτογραφηθούν ήταν λίγοι, το Henry’s Salon στην Αγίας Ζώνης, αλλά και το Salon Africa στη συμβολή της οδού Μηθύμνης με την Πατησίων, μας μύησαν στη γοητεία της αφρικανικής κουλτούρας.
Ο πολυταξιδεμένος Henry, με καταγωγή από τη Νιγηρία, άνοιξε το κομμωτήριό του πριν από τρία περίπου χρόνια, λίγο προτού ξεσπάσει η πανδημία. Πριν έρθει στην Ελλάδα, είχε εργαστεί για χρόνια ως κομμωτής στη χώρα του, ενώ μετέπειτα άνοιξε το δικό του κομμωτήριο και στην Κωνσταντινούπολη, θέλοντας να ταξιδέψει και να αποκομίσει εμπειρίες από τη ζωή σε άλλες χώρες. Η γνωριμία με νέους ανθρώπους και πολιτισμούς, τον συναρπάζει. Όπως λέει, το salon του είναι ανοιχτό για τον καθένα. Πέρα από τους ανθρώπους της κοινότητας, τον επισκέπτονται και κάτοικοι της Κυψέλης, με τους οποίους έχει αναπτύξει φιλικές σχέσεις. Ζώντας για περισσότερα από 10 χρόνια στην Ελλάδα, πλέον νιώθει χαρούμενος σε αυτόν τον τόπο. Όποιος επισκεφτεί τον χώρο του, θα μπορέσει να κουρευτεί δίνοντας μόλις πέντε ευρώ, να βάψει τα μαλλιά του και -φυσικά- να τα κάνει ράστα.
Ο Henry είναι εκεί για να προσφέρει στους πελάτες του όποια κόμμωση επιλέξουν. Δεν είναι μάλιστα λίγες οι φορές που θα τον εμπιστευτούν «τυφλά», λέγοντάς του να διαλέξει εκείνος το στυλ που θεωρεί πως θα τους ταιριάξει περισσότερο. Το κομμωτήριο λειτουργεί από τη Δευτέρα έως και το Σάββατο, παρέχοντας ιδιαίτερα προσιτές τιμές, ενώ τα προϊόντα που διαθέτει προέρχονται κυρίως από τη Νιγηρία, αλλά και από άλλες χώρες του κόσμου.
Φτάνοντας στον χώρο του Salon Africa, η πανδαισία σε χρώματα, περούκες και ράστα, μας άφησε κυριολεκτικά με το στόμα ανοιχτό. Σε έναν κατάμεστο υπόγειο χώρο, με πελάτισσες αφρικανικής -και όχι μόνο- καταγωγής, τα πιστολάκια παίρνουν φωτιά και τα χέρια των εργαζόμενων κοριτσιών μεγαλουργούν.
Η Jana διατηρεί το κομμωτήριο για περισσότερα από είκοσι χρόνια, το οποίο αποφάσισε να ανοίξει πέντε περίπου χρόνια αφότου εγκαταστάθηκε στην Κυψέλη. Σήμερα, ζει στη γειτονιά με τον σύζυγό της και τις δύο κόρες τους. Όπως μου εξηγεί, η εύρεση χώρου εκείνη την εποχή ήταν πολύ πιο εύκολη και οικονομική σε σύγκριση με τώρα. Η επιχείρησή της συνεχίζει να πηγαίνει καλά, παρά τις προκλήσεις του covid, καθώς οι περισσότεροι άνθρωποι που έρχονται στο Salon Africa έχουν δημιουργήσει μια σχέση χρόνων και εμπιστοσύνης μαζί της. Αν και πέραν της επιχείρησης η Jana δεν συναναστρέφεται με κατοίκους της Κυψέλης, κάτι το οποίο η ίδια δεν επιδιώκει, η αντιμετώπιση που δέχεται είναι στην πλειονότητά της καλή.
Τα ράστα βρίσκονται ανάμεσα στις κορυφαίες προτιμήσεις των γυναικών που θα κλείσουν στο χώρο της ένα ραντεβού, ενώ η ίδια τονίζει ότι δυτικότροπες τεχνικές, όπως το ίσιωμα και η κερατίνη, δεν έχουν θέση στο μαγαζί της. Ακούγοντάς την να μοιράζεται μαζί μου αυτή την πληροφορία, στο μυαλό μου ήρθε η υπερηφάνεια των ανθρώπων της μαύρης κοινότητας για ένα στοιχείο της φυσικής τους εμφάνισης, που επί δεκαετίες δεν τους επιτρεπόταν να χαρούν την ομορφιά και τη μοναδικότητά του.