Μια βραδιά στο κλειστό από χρόνια κελάρι του «Νικόδημου» η Λένα Χαϊδούτη, με αφορμή την παγκόσμια ημέρα αφήγησης, μας διηγήθηκε άγρια παραμύθια. Η Λένα, επαγγελματίας παραμυθού, καταφέρνει να μαγέψει το κοινό με τη φωνή της και τις ιστορίες της. Σπούδασε Θεατρολογία στην Αθήνα και ασχολείται με τη δημιουργία εκπαιδευτικών προγράμματων που συνδυάζουν επιστήμη με τεχνολογία και φαντασία με παραμύθι. Επίσης παρουσιάζει αφηγηματικές παραστάσεις και performances σε θεατρικούς χώρους και μη στην Αθήνα και τη Λάρισα και το 2007 επιλέχθηκε ανάμεσα στους δέκα καλύτερους νέους αφηγητές από το Κέντρο Μελέτης και Διάδοσης Μύθων και Παραμυθιών.
Πώς προέκυψε η ενασχόλησή σου με το θέατρο και την αφήγηση;
Όλα ξεκίνησαν από τη δασκάλα μου Κάκια Χαλήμαγα, από τότε που ήμουν παιδί στο Δημιουργικό Εργαστήρι της Λάρισας και στη συνέχεια, παράλληλα με τις σπουδές της Θεατρολογίας στην Αθήνα, μαθήτευσα δίπλα στη Σάσα Βούλγαρη, που είναι μία εκ των πρωτεργατών της νεοαφήγησης στην Ελλάδα και επαγγελματίας παραμυθού. Έτσι καταστάλαξε μέσα μου ότι θέλω να ασχοληθώ με την αφήγηση αρχικά σε παιδιά και στην πορεία και σε ενήλικες.
Ποια είναι η εξέλιξη της αφήγησης στην Ελλάδα;
Από αρχαιοτάτων χρόνων υπήρχαν παραμυθάδες. Οι άνθρωποι έλεγαν ανέκαθεν ιστορίες γιατί είναι το πιο φυσιολογικό πράγμα που κάνουμε και βασική μας ανάγκη. Και τόση ώρα μεταξύ μας ιστορίες δε λέμε; Επειδή παλιά δεν υπήρχε άλλο μέσο ψυχαγωγίας, οι ιστορίες και τα παραμύθια εκπληρώνανε αυτό το σκοπό. Στα νυχτέρια, στις βάρκες οι ψαράδες, οι γυναίκες όταν πλέκανε, στα χωράφια και στα καπνά. Πολλές φορές οι καπετάνιοι μισθώνανε παραμυθάδες για τα ταξίδια για να διατηρούν το ηθικό των πληρωμάτων ακμαίο. Από το 1990 και μετά στην Ελλάδα ξεκίνησε το κίνημα της νεοαφήγησης με άλλη μορφή επειδή αλλάξανε οι συνθήκες της ζωής. Υπάρχουν λοιπόν παραμυθάδες, επαγγελματίες αφηγητές ή ιστορητές γιατί ο καθένας αυτοαποκαλείται διαφορετικά βάσει του ρεπερτορίου αφήγησης.
Γιατί επέλεξες τον όρο παραμυθού;
Επέλεξα τον όρο παραμυθού γιατί μου βγάζει κάτι διαφορετικό, μυθολογικό, με μαγεύει και γιατί μου αρέσει και ο ήχος της λέξης αυτής. Εξάλλου προέρχεται από το ρήμα παραμυθούμαι που σημαίνει παρηγορώ. Το παραμύθι είναι ψυχοθεραπευτικό, σου δημιουργεί ελπίδα και νιώθεις να ανακουφίζεσαι από πολλά. Και ειδικά στις μέρες μας, με όλα όσα συμβαίνουν, υπάρχει η ανάγκη να ακούμε ιστορίες που μας ταξιδεύουν αλλού και που καλλιεργούν τη φαντασία μας.
Εσύ τι αφηγείσαι; Ποιες είναι οι πηγές σου;
Το ρεπερτόριό μου δεν είναι μόνο τα παραμύθια. Έχω αφηγηθεί νουβέλες, θρύλους, λογοτεχνικά διηγήματα, μύθους και ιστορίες. Διαβάζω πολύ, οι βασικές μου πηγές είναι τα βιβλία μου. Αλλά πολλές φορές μπορεί να ακούσω κάτι ή να μυρίσω κάτι, υπάρχουν δηλαδή ανεπαίσθητα πράγματα που με οδηγούν να φτιάξω μια ιστορία. Για αυτό φροντίζω να μη μένω στάσιμη και να ταξιδεύω αρκετά. Επίσης ξέρω πολλά παραμύθια από παππούδες και γιαγιάδες. Βέβαια φτιάχνω και δικά μου παραμύθια ή εμπλουτίζω τα υπάρχοντα και κάνω παραμύθια και κατά παραγγελία, όπως για παράδειγμα στο Νικόδημο.
Άκουγες παραμύθια όταν ήσουν παιδί;
Η μαμά μου μας έλεγε παραμύθια και εγώ από μικρή έγραφα παραμύθια και τα έφτιαχνα σα μικρό βιβλίο, τα έδενα και τα διακοσμούσα. Ήταν μια διέξοδος όλο αυτό. Παραδόξως όλοι γύρω μου, από τους καθηγητές μου στο σχολείο μέχρι και τους γονείς μου, μου μιλούσαν για παραμυθάδες και μου έδιναν υλικό. Ένιωθα από μικρή πολύ καλά με τους μεγάλους ανθρώπους και είχα πάντα επαφή μαζί τους. Περνάω πολύ ωραία αν βρω μια γιαγιά ή έναν παππού γιατί θυμούνται τόσο πολλά πράγματα από το παρελθόν επειδή το νοσταλγούν και ο τρόπος που τα διηγούνται με ελκύει πάντα.
Χρειάζεται μελέτη; Πώς δουλεύεις πάνω σε κάθε κείμενο;
Χρειάζεται αδιάκοπη μελέτη αλλά μου αρέσει η διαδικασία της όπως και η λαογραφική και γραμματολογική έρευνα που κάνω σε κάθε κείμενο. Επειδή δουλεύω με την παραδοσιακή τεχνική και δεν αποστηθίζω, τα παραμύθια μου κάθε φορά είναι διαφορετικά. Έχω αρχείο αφηγήσεων αλλά χωρίς να καταγράφω όλο το κείμενο, καταγράφω μόνο κάποια βασικά μοτίβα και τα δουλεύω με οραματισμούς, στην ουσία έχω στο μυαλό μου εικόνες και αυτές περιγράφω. Αυτές αλλάζουν με τα χρόνια ανάλογα με τις δικές μου εμπειρίες.
Και αλλάζουν ανάλογα και με το κοινό που έχεις απέναντί σου;
Και βέβαια! Aνάλογα με το κοινό που έχω γύρω μου μπορεί να αλλάξω εντελώς ένα παραμύθι επειδή μου αρέσει η διάδραση. Βέβαια εξαρτάται πάντα και από το χώρο αφήγησης o τρόπος που θα πω ένα παραμύθι. Πρέπει να είναι διαφορετικός κάθε φορά, δε μπορεί να είναι ο ίδιος. Δηλαδή όταν διηγούμαι μια ιστορία σε ένα καφενείο είναι περισσότερο διαδραστικό και πιο πολύ περφόρμανς παρά σκηνοθετημένη αφήγηση. Μπορεί να έχω στο νου μου να πω ένα παραμύθι και το κοινό να μην είναι διατεθειμένο να το ακούσει οπότε πρέπει να είμαι προετοιμασμένη.
Ποιες διαφορές υπάρχουν ανάμεσα στο ενήλικο κοινό και στο κοινό των παιδιών;
Αλλιώς λειτουργεί ένα ενήλικο κοινό αλλιώς ένα κοινό παιδιών και σίγουρα διαφορετικά αντιδρά ένα μεικτό κοινό. Σχετίζεται πολύ και με το χώρο ή και την ώρα και φυσικά έχει να κάνει και με το πώς νιώθω εγώ εκείνη τη στιγμή. Επειδή απαιτεί πολλή ενέργεια αν δεν είναι καλά ο αφηγητής χρειάζεται να έχει την επαγγελματική εμπειρία ώστε να διαχειριστεί το συναίσθημά του και εφαρμόζοντας την κατάλληλη τεχνική να μπορέσει να κρατήσει το κοινό του.
Ποιο κοινό είναι πιο απαιτητικό;
Το πιο απαιτητικό κοινό είναι των παιδιών! Δεν έχουν κανένα έλεος ή υπομονή και θέλουν όλη σου την ενέργεια. Οι μεγάλοι έχουν την κοινωνική συμπεριφορά ακόμη και αν δεν τους αρέσει κάτι να το διαχειριστούν. Τα παιδιά χρειάζονται ειλικρίνεια και πρέπει να τα κερδίζεις συνέχεια. Φροντίζω να κάνω διαδραστική αφήγηση με τα μικρά παιδιά γιατί αντιδρούν διαφορετικά. Χρειάζεται όμως και κει ένας χειρισμός ώστε να μην ξεφύγει γιατί τα παιδάκια θέλουν να πουν τις δικές τους ιστορίες. Δεν πρέπει να χαλάσει η ροή της ενέργειας σε όλη την ομάδα και να χάσω και το δικό μου ειρμό. Αλλά επειδή όπως προείπα δεν αποστηθίζω, έχω μάθει πλέον να προσαρμόζω την αφήγηση ακόμη και αν οι συνθήκες δε βοηθάνε. Για παράδειγμα όταν λέω ιστορίες σε ένα καφενείο, μπορεί να μπει κάποιος που δεν ξέρει τι γίνεται εκείνη τη στιγμή και πρέπει να τον καλωσορίσω, να μην παραξενευτεί, να μη χαθεί η ιστορία ώστε να ενοχληθούν όσοι είναι ήδη εκεί και να τον εντάξω στο όλο. Αλλά είναι πολύ γοητευτική διαδικασία και είναι ο τρόπος που μου ταιριάζει. Η αφήγηση δεν είναι θέατρο και δεν είναι ποτέ η ίδια, δε γίνεται να αφηγείσαι σαν να βάζεις μια κασέτα μηχανικά.
Παραμύθια λένε σε όλο τον κόσμο. Σχετίζονται μεταξύ τους;
Τα παραμύθια της Ανατολής είναι κοντινά στα δικά μας και είναι περισσότερα από της Δύσης. Υπάρχουν παντού παραμύθια λαών ή ομάδων και παρατηρούμε ότι τα μοτίβα είναι ίδια και επαναλαμβανόμενα αλλά διαφέρει το πλαίσιο και η γλώσσα φυσικά, λόγω της διαφοράς της εκάστοτε κοινωνίας. Εγώ προτιμώ τα λαϊκά παραμύθια γιατί έχουν μια δική τους αυθεντικότητα και δε μου αρέσουν τα διδακτικά παραμύθια. Στα λαϊκά περιγράφεται και ξετυλίγεται το μεγάλωμα του ανθρώπου χωρίς να σου υποδεικνύεται κάτι όπως συμβαίνει με τα διδακτικά. Τα λαϊκά παραμύθια σου δείχνουν πώς είναι η ζωή, σου δημιουργούν εικόνες και σε αφήνουν να πλάσεις εσύ το πώς το φαντάζεσαι αυτό που ακούς. Δε μου αρέσει επίσης να εμπλέκω θρησκείες γιατί το παραμύθι είναι καθολικό και δεν πρέπει να απευθύνεται συγκεκριμένα σε κάποιους. Υποσυνείδητα τα παραμύθια περνάνε μηνύματα και πολλά από αυτά υπάρχουν ήδη στο συλλογικό μας ασυνείδητο, για αυτό και βοηθάει να διηγούμαστε μέσω οραματισμών. Ας μην ξεχνάμε ότι τα παραμύθια δημιουργήθηκαν αρχικά για τους ενήλικες και περιέχουν ωμές σκηνές, σε λιτή συνήθως γλώσσα. Μετέπειτα φτιάχτηκαν παραμύθια για παιδιά και έτσι ξεκίνησε και η διδακτική προσέγγιση.
Πες μας για τα άγρια παραμύθια που διηγήθηκες στο Νικόδημο.
Τα άγρια παραμύθια σίγουρα χρειάζονται ένα χώρο που να εμπνέει και το κοινό να μείνει για να τα ακούσει αλλά και μένα να τα διηγηθώ. Στο Νικόδημο διάλεξα παραμύθια με θέμα ένα κελάρι ή που σχετίζονταν με το κρασί. Αρχικά είπα μια δική μου ιστορία βασισμένη στην παράδοση του ότι τα δένδρα είναι δεμένα με ανθρώπους και μετά σε ένα άλλο χρησιμοποίησα το μοτίβο αλληλοβοράς που συναντάται στα λαϊκά παραμύθια κυρίως της ανατολής. Δηλαδή παραμύθια που η μάνα τρώει τα παιδιά της ή το αντίστροφο. Στο τέλος είπα και μια ιστορία της στιγμής! Ο χώρος εκ των πραγμάτων βοηθούσε πολύ με όλη αυτή την ησυχία που επικρατεί σε ένα παλιό κελάρι. Υπήρξε μια μυσταγωγία που δημιούργησε ένταση στην ατμόσφαιρα λόγω του ύφους και του περιεχομένου των συγκεκριμένων παραμυθιών. Δεν είναι εύκολο να λες άγρια παραμύθια με βίαιες σκηνές και να κρατάς αμείωτο το ενδιαφέρον του κοινού αλλά ήταν πολύ ωραία εμπειρία να διηγηθώ τέτοιες ιστορίες σε ένα τόσο ιδιαίτερο χώρο!