Ο Ίταλο Καλβίνο, στις Αόρατες Πόλεις, γράφει ότι δεν είναι τα εφτά ή τα εβδομήντα θαύματα μιας πόλης που σου δίνουν χαρά κι απόλαυση, αλλά η απάντηση που η πόλη δίνει σε μια σου ερώτηση. Ή η ερώτηση που σου θέτει, αναγκάζοντάς σε να απαντήσεις. «Τι είναι όμως σήμερα η πόλη για μας; Σκέφτομαι ότι έγραψα κάτι σαν τελευταίο ποίημα αγάπης για τις πόλεις, τη στιγμή που γίνεται όλο και πιο δύσκολο να τις ζήσουμε. Η κρίση της πολύ μεγάλης πόλης είναι η άλλη όψη της κρίσης της φύσης» σχολιάζει και σαν μια άλλη flâneuse, αφήνομαι να περιπλανηθώ στην πόλη που ζω την τελευταία δεκαετία. Οι πόλεις είναι ένα συνονθύλευμα επιθυμιών, απομνημονεύσεων, ανταλλαγών, όχι μόνο εμπορευμάτων, όπως σημειώνει ο συγγραφέας, αλλά και λέξεων, πόθων κι αναμνήσεων.
Το κέντρο της Αθήνας ανέκαθεν με ρουφούσε στα στενά του ή στις πολύβουες λεωφόρουες του, με τις πλούσιες, εκθαμβωτικές, μα όχι πάντα, σίγουρα πάντως αντιθετικές εικόνες που χαρίζει απλόχερα. Η Αθήνα είναι μια πόλη που όμορφα καίγεται, όπως υποστηρίζει ένα από τα αναρίθμητα graffiti που χρωματίζουν τους τοίχους της. Είναι αδιαμφισβήτητο ότι βρίθει πολιτισμού και ιστορίας. Ακόμη και η περιοχή της Βικτώριας, στην οποία κατευθύνομαι, όπου τη δεκαετία του ‘40, η συγκεκριμένη συνοικία ήταν μία από τις καλύτερες και πιο περιζήτητες της Αθήνας, εφάμιλλη του Κολωνακίου. Το θέατρο Κατερίνα δέσποζε για μεγάλο χρονικό διάστημα επί της 3ης Σεπτεμβρίου, ενώ λίγο πιο πέρα βρισκόταν και το εμπνευσμένο από θέατρα ιαπωνικού τύπου, θερινό θέατρο της Μαρίκας Κοτοπούλη, το οποίο αποτελούσε την καλλιτεχνική στέγη της ηθοποιού για χρόνια. Στην περιοχή, βρίσκεται η Βίλα Αμαλία, το κτίριο που φιλοξένησε μέχρι το 1975, το θρυλικό 2ο Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών, αποτελώντας φυτώριο δεκάδων σημαντικών προσωπικοτήτων, όπως ο σκηνοθέτης Θεόδωρος Αγγελόπουλος, ο εικαστικός Αλέκος Φασιανός, ο στιχουργός Λευτέρης Παπαδόπουλος και ο συγγραφέας Χρήστος Γιανναράς. Σήμερα, είναι γνωστό ως 2ο Λύκειο και δέχεται στο χώρο του καθημερινά μαθήτριες και μαθητές από διάφορες χώρες του κόσμου.
Φτάνω στην πλατεία Βικτωρίας, η οποία επιβιώνει ως το κοινωνικό κέντρο της γειτονιάς για πάνω από έναν αιώνα και πήρε το όνομά της από τη βασίλισσα της Αγγλίας, εξ ου και η Βικτωριανή εποχή, ωστόσο φήμες λένε ότι μπορεί η ονομασία να προέρχεται και από την κόρη του τότε δημάρχου, Παναγή Κυριάκου. Διαχρονικά συνιστά τον κύριο χώρο έκφρασης των πολιτικών και κοινωνικών δυναμικών της ευρύτερης περιοχής που την περιβάλλει. Η σημερινή μορφή της Βικτώριας ολοκληρώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες με την άφιξη μεταναστών και προσφύγων από όλο τον κόσμο. Το μωσαϊκό όλων των πολιτισμών που έχουν συγκεντρωθεί εκεί συνθέτει ίσως την πιο σύγχρονη Αθηναϊκή ταυτότητα.
Η Νιόβη Ζαραμπούκα-Χατζημάνου, η οποία έχει αναλάβει την καλλιτεχνική επιμέλεια και διεύθυνση του Victoria Square Proejct, μαζί με την Ιωάννα Ντάλη και τη Δωροθέα Κρητικού, με περιμένουν έξω από το Victoria Square Project, για μια περιπλάνηση στη γειτονιά τους. Στην πλατεία, ένας φωτογράφος ζητάει από μια γυναίκα με μαντήλα να τη φωτογραφίσει στο παγκάκι και μια παρέα παιδιών παίζει μπάλα λίγο πιο πέρα. Ρωτάω τη Νιόβη για το επιμελητικό ερώτημα που έθεσε «Ποιός είναι ο σύγχρονος Αθηναίος;».
«Νομίζω ότι ήρθε κάπως οργανικά και μέσα από την καθημερινή εμπειρία της πόλης, τις επιρροές μου από μια ευρύτερη εγχώρια και διεθνή συζήτηση για την πόλη, την ταυτότητα, και τον “άλλο” και μια προσωπική αναζήτηση για τη δική μου προσωπική ταυτότητα και σχέση με την Αθήνα στην οποία ήρθα να ζήσω το 2013», απαντά η Νιόβη, η οποία είναι γέννημα θρέμμα Τρικαλινή και Βλάχα από το Περιβόλι Γρεβενών και την Κρανιά Ασπροποτάμου και έχοντας ζήσει αρκετά χρόνια στο εξωτερικό, κυρίως στην Ιταλία. «Υπάρχει μία ιστορία όμως που πιστεύω ότι ήταν η αρχή.»
Μία μέρα του 2013, συνάντησε ένα νηπιαγωγείο που πήγαινε εκδρομή. «Παρατηρώντας τα παιδιά με τις διαφορετικές καταγωγές τους, θεώρησα ασυνείδητα ότι θα τα ακούσω να μιλάνε αγγλικά μεταξύ τους. Όμως εκείνη τη στιγμή τα άκουσα να μιλάνε ελληνικά, σοκαρίστηκα ευχάριστα, και κάπως έτσι συνειδητοποίησα ότι αυτά τα παιδιά είναι η Αθήνα του σήμερα», σχολίασε, προσθέτοντας ότι «ίσως απλά όσοι και όσες ζούμε σε αυτή την πόλη είμαστε οι Αθηναίοι/ες του σήμερα».
Το ζήτημα της σύγχρονης αθηναϊκής ταυτότητας την απασχολούσε όλο και περισσότερο. «Σιγά σιγά, πήρε μορφή, όταν συζητώντας με τον Rick Lowe και τη Μαρία Παπαδημητρίου για το πλαίσιο της συνεργασίας μας, τους το πρότεινα, τους άρεσε και προχωρήσαμε. Είναι ερώτημα γιατί δεν ξέρουμε την απάντηση, και δεν πιστεύω ότι θα την πάρουμε. Απλά αναδεικνύουμε την ανάγκη να κοιτάξουμε γύρω μας, και προσπαθήσουμε να την αναγνωρίσουμε. Κατάλαβα όμως ότι αυτό που θέσαμε σαν ερώτημα, εν τέλει, σήμανε κάτι για την κοινότητά μας, όταν ένας συνεργάτης μας από την κοινότητα του Κονγκό μου είπε “Χμ… Η αλήθεια είναι πώς η Αθηναϊκή ταυτότητα είναι ωραία, γιατί δε μας χωρίζει… γιατί απλά είμαστε εμείς οι Αθηναίοι που τη διαμορφώνουν κάθε μέρα”».
Περπατώντας και κοιτάζοντας τους δρόμους, σαν να είναι η πρώτη φορά, φτάνουμε στην πλατεία του Αγίου Παντελεήμονα. Εκεί που ο φασισμός της Χρυσής Αυγής πήρε σάρκα και οστά. Εκεί που για τρία χρόνια ήταν γραμμένο στον τοίχο το σύνθημα «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες, έξω οι ξένοι». Η ομάδα του Victoria Square Project θέτει στη δημόσια σφαίρα ερωτήματα που αφορούν την έννοια του ανήκειν, την κρίση, τον φασισμό, ενώ ταυτόχρονα ενδυναμώνει την κοινότητα της γειτονιάς μέσα από καλλιτεχνικές πρακτικές και συλλογική έρευνα. Ο στόχος του VSP είναι η ανάδειξή του σε χώρο ανάπτυξης πολυπολιτισμικών σχέσεων, μιας δημιουργικής πλατφόρμας που θα ενισχύσει τη γειτονιά και θα ενδυναμώσει τις πολιτιστικές ανταλλαγές. Θα το πετύχει;
Μέχρι στιγμής, τα πάει περίφημα, καθώς, όπως με ενημερώνει η Νιόβη, γύρω από το επιμελητικό ερευνητικό ερώτημα έχει συγκροτηθεί το μακροπρόθεσμο πρόγραμμα του VSP, σε τέσσερις βασικούς άξονες: το Καθιστικό, το βικΤΩΡιΑ ΤΩΡΑ, το Station One και το HOOD.
Το καθιστικό, στο ισόγειο του VSP, είναι ανοιχτό σε όλους και όλες, ως ένας ανοιχτός κι ελεύθερος χώρος έκφρασης και δημιουργίας, για συναντήσεις, για καφέ ή τσάι, για μια απλή συζήτηση με τους γείτονές μας ή και την ανάγνωση ενός βιβλίου. Ταυτόχρονα, αποτελεί σημείο αναφοράς για πρωτοβουλίες τοπικών συλλόγων, ενώ τα μεγάλα του παράθυρα σε κάνουν να νιώθεις εγγύτητα και οικειότητα με τα όσα διαδραματίζονται μέσα και έξω.
Το VSP ενδείκνυται για συζητήσεις μεταξύ ατόμων όλων των ηλικιών και υποβάθρων, για θέματα φλέγοντα, όπως η μετανάστευση, η ταυτότητα, το φύλο, η οικονομία. Μπορείς να συν-δημιουργήσεις συλλογικά έργα που θα αντανακλούν τη σύγχρονη ταυτότητα αυτής της πολυπολιτισμικής γειτονιάς. To βικΤΩΡιΑ ΤΩΡΑ αναδεικνύει τους πολίτες του τώρα, του σήμερα, συζητώντας για την πόλη, τον δημόσιο χώρο, ό,τι συγκροτεί την πολιτιστική ταυτότητα, τώρα, ενώ εικαστικά προγράμματα για παιδιά 4-12 ετών, υπό τον τίτλο Νέοι Καλλιτέχνες / Νέες Καλλιτέχνιδες, στοχεύουν στην ανάδειξη της δημιουργικότητας, την ενίσχυση της ελευθερίας της έκφρασης, την ενδυνάμωση και ευαισθητοποίηση γύρω από θέματα που άπτονται ζητημάτων ενσωμάτωσης, φύλου, ταυτότητας και τέχνης.
Τη χρονιά που μας πέρασε, λόγω των μέτρων περιορισμού κατά της εξάπλωσης της πανδημίας, τα εικαστικά εργαστήρια 10 χώρες / 10 καλλιτέχνες διεξήχθησαν ηλεκτρονικά. Έτσι, παιδιά από την Αστυπάλαια και την Καβάλα «συναντήθηκαν» και συνεργάστηκαν με παιδιά από το Βουκουρέστι και την Αθήνα και συζήτησαν για καλλιτέχνες από τις χώρες καταγωγής της γειτονιάς, όπως τη Νιγηρία, την Αλβανία και το Μπαγκλαντές, και τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνουν την παγκόσμια σκηνή της σύγχρονης τέχνης.
Οι Νέοι συν-Επιμελητές και οι Νέες συν-Επιμελήτριες μέσα από εργαστήρια χιπ-χοπ, δημιουργικής γραφής, επιμέλειας εκθέσεων, ξεναγήσεις σε μουσεία και εκθέσεις σύγχρονης τέχνης συνδιαμορφώνουν το καλλιτεχνικο πρόγραμμα του VSP, ενώ παράλληλα τους δίνεται η ευκαιρία να εξοικειωθούν με τη σύγχρονη τέχνη και ίσως να αποτελέσουν τη νέα γενιά πολιτιστικών διαχειριστών. Εστιάζοντας σε πρακτικές της σχεσιακής και συμμετοχικής τέχνης, το πρόγραμμα φιλοξενίας νέων καλλιτεχνών Station One επιθυμεί να προωθήσει τον διάλογο στην ελληνική καλλιτεχνική σκηνή για θέματα που αφορούν τις πρακτικές της κοινοτικής τέχνης.
Η Βικτώρια είναι μια ξεχωριστή περιοχή της Αθήνας. Η ανάδειξη των κοινωνικών, ιστορικών και πολιτιστικών χαρακτηριστικών της Βικτώριας είναι στον πυρήνα του προγράμματός μας, στον άξονα HOOD, μαζί με την προσπάθεια αναδόμησης των σχέσεων της κοινότητάς μας με τον δημόσιο χώρο, την γειτονιά, τα ιδιαίτερα γνωρίσματά της. Η Βικτώρια αποδεικνύει καθημερινά πως άνθρωποι με διαφορετική πολιτιστική κληρονομιά προσφέρουν στην κοινότητα, δημιουργώντας τη σύγχρονη ταυτότητα της πόλης.