Συχνά προειδοποιούμαστε πως οι καταναλωτικές μας συνήθειες, υποβοηθούμενες από τις πρακτικές των μεγάλων πολυεθνικών που παράγουν τα αγαθά που καταναλώνουμε, σκοτώνουν τον πλανήτη. Το κατά πόσο η εξατομίκευση της ευθύνης έχει βάση παραμένει αντικείμενο συζήτησης, ωστόσο ισχύει το γεγονός πως η θεωρούμενη αναλωσιμότητα των αγαθών έχει οδηγήσει στην πρακτική του να πετάμε παλαιότερα (ή και όχι και τόσο) αντικείμενα με χρηστική αξία και να προσανατολιζόμαστε στην αγορά νέων. Ένα iPhone έχει τόσο χρόνο ζωής όσο η περίοδος που μεσολαβεί μέχρι την κυκλοφορία του επόμενου μοντέλου.
Τα ρούχα των “fast fashion” αλυσίδων ανανεώνονται κάθε λίγες εβδομάδες, αφού η low-cost παραγωγή τους αποσκοπεί στην συχνή αντικατάστασή τους και όχι την ανθεκτικότητά τους στο χρόνο και τη χρήση. Από τη στιγμή που ένα αγαθό πάψει να είναι επιθυμητό, δεν μας απασχολεί η κατάληξή του. Ανάμεσα στα εκατομμύρια απόβλητα που φτάνουν καθημερινά σε χωματερές, υπάρχουν και πολλά λειτουργικά ακόμα αντικείμενα.
Το upcycling είναι η διαδικασία κατά την οποία υποπροϊόντα, απόβλητα και άλλα υλικά μεταμορφώνονται σε αγαθά καλύτερης ποιότητας ή μεγαλύτερης αξίας. Διαφέρει από την ανακύκλωση με την έννοια ότι το upcycling δεν αφορά την διάσπαση υλικών – όπως το χαρτί ή το γυαλί – με σκοπό την παραγωγή ενός νέου, συνήθως χαμηλότερης ποιότητας, καταναλωτικού αγαθού. Πρόκειται για την δημιουργική τροποποίηση των υλικών ώστε αυτά να αποκτήσουν νέες χρήσεις. Ουσιαστικά αποτελεί ένα αντίβαρο στη λογική της αναλωσιμότητας και της διαρκούς κατανάλωσης και κομμάτι μίας ευρύτερης στροφής προς τη βιωσιμότητα (sustainability). Στο ίδιο συνεχές βρίσκονται πρακτικές όπως η κατάργηση των πλαστικών προϊόντων μίας χρήσης και το zero waste, η κυκλική οικονομία, το thrifting, αλλά και ο βιγκανισμός.
Μετά την εύρεσή του, το εκάστοτε υλικό στη συνέχεια αποσυναρμολογείται στα βασικά μέρη του, από τα οποία η ομάδα επιλέγει τι μπορεί να αξιοποιήσει.
Το αποτέλεσμα είναι υψηλής ποιότητας και αισθητικής upcycled έπιπλα. Οι καρέκλες είναι δημιουργία της κολλεκτίβας FatCut.
Στην Ελλάδα, το upcycling δεν είναι ακόμα ιδιαίτερα διαδεδομένο και πολλοί ίσως το συγχέουν ακόμα με την ανακύκλωση. Υπάρχουν, ωστόσο, ορισμένοι χώροι και πρωτοβουλίες που επιχειρούν να αλλάξουν αυτό το δεδομένο. Η LUDD, ένα συνεργατικό εργαστήριο στον Ελαιώνα, είναι ανοιχτό σε τέτοιου είδους εγχειρήματα και κολεκτίβες, όπως η FatCut. Μία από αυτές είναι και το Ροκάνι, το οποίο, ακολουθώντας τη λογική του upcycling, δίνει νέα ζωή σε κουφώματα, παλέτες και άλλα υλικά, μεταμορφώνοντάς τα σε σύγχρονα έπιπλα. Η ιστορία του ξεκινά το 2016, όταν τα τρία αρχικά μέλη ένωσαν τις τεχνικές τους γνώσεις και ικανότητες για να υλοποιήσουν προσιτά προϊόντα υψηλής ποιότητας.
Ο Στράτος Χατζηγιαννάκης, μαθηματικός λόγω σπουδών και ένας εκ των ιδρυτικών μελών, σημειώνει πως ο επαναπροσδιορισμός αυτός καθαυτός των υλικών δεν αποτελεί αυτοσκοπό: η αισθητική των παραγόμενων επίπλων είναι εξίσου ή και περισσότερο σημαντική για τους δημιουργούς τους. Το ίδιο και η προσιτότητα. Οποιοσδήποτε μπορεί να στείλει στην ομάδα μία ιδέα ή φωτογραφία του επίπλου που επιθυμεί και να το αποκτήσει σε πιο προσιτή τιμή και φυσικά χωρίς περαιτέρω κόστος για το περιβάλλον, αφού η βάση των δημιουργιών είναι ήδη εκεί.
Τα υλικά που χρησιμοποιούν για τις δημιουργίες τους μπορεί να είναι το απόρριμμα μιας βιοτεχνίας, κάτι που έχει φέρει κάποιος φίλος ή έχει βρεθεί σε κάποια γωνιά της Αθήνας. Θα βοηθούσε η εγγραφή σε κάποιο μητρώο του δήμου, ώστε να υπάρχει πρόσβαση σε χωματερές, αλλά και η ύπαρξη ενός μεγαλύτερου αποθηκευτικού χώρου που θα επέτρεπε τη συγκομιδή περισσότερων υλικών. (Για την ώρα, το Ροκάνι έχει εγκατασταθεί σε ένα μικρό χώρο στο συγκρότημα Λαναρά-Κύρτση.)
Μετά την εύρεσή του, το εκάστοτε υλικό στη συνέχεια αποσυναρμολογείται στα βασικά μέρη του, από τα οποία η ομάδα επιλέγει τι μπορεί να αξιοποιήσει. Οι συνθέσεις αποτελούνται κυρίως από ξύλο και σίδερο, υλικά με τα οποία η ομάδα έχει αρκετή εμπειρία. Παράλληλα, χρησιμοποιούνται ευρέως και ψηφιακές τεχνολογίες, για να φέρουν τις δημιουργίες στο σήμερα. «Συνδυάζουμε τις παλιές πρακτικές με λίγο πιο σύγχρονες μεθόδους. Κι εμείς που κάνουμε πράγματα που η ψηφιακή τεχνολογία ενδεχομένως να μην είναι απαραίτητη, τη χρησιμοποιούμε πάρα πολύ. Χρησιμοποιούμε αντικείμενα τελείως custom, 3D printing για να κάνουμε κάποια πράγματα πολύ ιδιαίτερα, χρησιμοποιούμε το laser για να κάνουμε οδηγούς, μοντέλα, πατρόν για να έχουμε τις διαστάσεις με ακρίβεια.»
«Συνδυάζουμε τις παλιές πρακτικές…
…με λίγο πιο σύγχρονες μεθόδους.» Όπως το 3D printing.
Το Ροκάνι λειτουργεί στα πρότυπα των συνεταιρισμών, κάτι που δεν ξεκίνησε πολιτικά, αλλά προέκυψε μέσα από την εξοικείωση με την έννοια της κοινωνικής οικονομίας και την επιθυμία για ομαδικότητα και ηθική στην εργασία, αλλά και τις ισότιμες συνθήκες. Το εγχείρημα είναι πάντως ξεκάθαρα προσανατολισμένο προς την αειφορία. Ο Στράτος παραδέχεται πως η ενασχόλησή του με το upcycling έχει ευαισθητοποιήσει και τον ίδιο στο θέμα των αποβλήτων και κριτικό απέναντι ευκολία με την οποία οτιδήποτε δεν είναι ολοκαίνουργιο μπορεί να πεταχτεί και να αντικατασταθεί. «Υπάρχει πλέον μία ανάγκη σεβασμού των κοινωνιών προς τους φυσικούς πόρους, γιατί είναι κάτι που δεν είναι ανεξάντλητο. Υπάρχει από πολλές πλευρές μία ευαισθητοποίηση αναγκαστικά με τους πόρους και το κλίμα και το upcycling είναι ένα μικρό μέρος αυτού, που εστιάζει στο mindset του ίδιου του πολίτη, τι θεωρεί απόρριμα και πώς το αντιμετωπίζει.»
Το Ροκάνι εισάγει τον κόσμο στο πνεύμα της αειφορίας με τη λειτουργία workshops σε συνεργατικούς χώρους, όπως το Impact Hub και η LUDD, όπου ο κόσμος μπορεί να μυηθεί στις διαδικασίες που απαιτούνται για την επαναξιοποίηση των υλικών. «Θέλουμε να ξεκινάει από πολύ απλή ξυλουργική και να γίνει όσο advanced γίνεται, ενδεχομένως να βάλουμε σίδερο μέσα. Η δομή του θα είναι τέτοια ώστε σε κάθε βήμα να μπορούμε να συνδέουμε ψηφιακά μέσα με παραδοσιακές τέχνες, να μαθαίνουμε διάφορες μεθόδους, να καταλήξει κάπως σύνθετο και ο κόσμος όντως να μάθει κάτι, τους κανόνες ασφαλείας, τη χρήση του μηχανήματος και ιδανικά το παραγόμενο προϊόν να είναι κάτι που ενδιαφέρει τον ίδιο.»
Ξύλινο ποδοσφαιράκι, από την FatCut.
Στην Ελλάδα, είναι διάχυτη η λογική της κατανάλωσης, ωστόσο δεν έχει αφομοιωθεί ακόμα η ανάγκη προσαρμογής της στα νέα δεδομένα. «Πού αδειάζουμε τα λύματα, εμείς ως ιδιώτες ή οι επιχειρήσεις, που εκεί είναι και θέμα φορέων να ελέγχουν. Πάει ο άλλος σε ένα σιφόνι και αδειάζει και μπορεί να είναι σε νησί. Και λες, ρε φίλε, αυτό θα καταλήξει στον υδροφόρο ορίζοντα και θα μπεις να κάνεις μπάνιο μετά εκεί.» Αυτό δεν σημαίνει πως πρέπει οι καταναλωτές να επωμιστούν όλη την ευθύνη: «Δεν κατηγορώ τον κόσμο που δεν κάνει κάτι. Είναι θέμα νοοτροπίας. Έτσι χτίστηκε η κοινωνία τα τελευταία 30 χρόνια που δεν το έβαλε αυτό ως πρόβλημα στον καταναλωτή. Λέει απλά, πέτα το, αγόρασε άλλο. Αν κάποιος δεν σε προβληματίσει για κάτι, δύσκολα [θα προβληματιστείς] από μόνος σου. Δύσκολα θα μπει ο κόσμος σε μία λογική, πού πάει αυτό, από πού ήρθε το κρέας που τρώω ή το iPhone που θα πάρω ή οποιαδήποτε συσκευή που τη φτιάχνουν παιδάκια στην Κίνα;»
Είναι άλλωστε αρκετά δύσκολο να απαρνηθούμε συνήθειες που έχουν πλέον εσωτερικευθεί πλήρως. Ο Στράτος παραμένει όμως αισιόδοξος. «Αν ακούσουν κάτι, εγώ πιστεύω όλοι ευασθητοποιούνται. Δηλαδη είναι πράγματα που είναι ο κοινός νους, όλους τους νοιάζουν. Το να μην παραδώσουν έναν κατεστραμμένο κόσμο στα παιδιά τους νομίζω όλους τους νοιάζει.»