Εσωτερική σκάλα στη μπλε πολυκατοικία των Εξαρχείων
«Ένα πελώριο, γραμμικό κτίριο, καπνισμένο απ’ τα καυσαέρια της Συγγρού και πλαισιωμένο από διαφημιστικές επιγραφές. Θυμάμαι την εντύπωση που μου έκανε το μέγεθός του, η γραμμικότητα της προοπτικής του, σαν να χάραζε αυτό τη λεωφόρο και να έδειχνε στην πόλη του τη θάλασσα». Έτσι περιγράφει ο Αποστόλης Αρτινός την αίσθηση που του δημιουργήθηκε όταν πρωτοαντίκρυσε το ΦΙΞ. Σήμερα, η δημόσια ομάδα Athenian modernism / Αθηναϊκός μοντερνισμός στο facebook μετρά πάνω από έξι χιλιάδες μέλη, αναδεικνύοντας την κτιριακή κληρονομιά μιας πόλης που κρύβει θησαυρούς μοντέρνας αρχιτεκτονικής στα στενά, στους παράδρομους, στις κεντρικές λεωφόρους της. Εξώθυρες art deco, πλευρικά παράθυρα, συμμετρικά ερκέρ, φεγγίτες, πέργκολες, γωνιακά χτίσματα με καμπύλες. Μέσω φωτογραφιών και κειμένων που ανεβαίνουν στη σελίδα προκύπτει ένα διαδικτυακό λεύκωμα χρήσιμο για όποιον δεν ξέρει πως να αναγνωρίζει τέτοιου είδους κτίρια, νοσταλγικό για εκείνους που θυμούνται μια Αθήνα διαφορετική, ενθαρρυντικό για αυτούς που αναζητούν μια άλλου είδους πληροφόρηση στα social media. Ο δημιουργός και διαχειριστής της σελίδας μιλά στην Popaganda και μας καθοδηγεί σε μια διαδρομή γεμάτη με σπουδαία δείγματα αυτού του αρχιτεκτονικού κινήματος. Από εδώ και πέρα ο λόγος ανήκει σε αυτόν.
Το ΦΙΞ του Τάκη Ζενέτου
Τα προσφυγικά της οδού Αλεξάνδρας.
Εξώθυρα του 1934 στην οδό Σόλωνος, του Θ. Σαραμαντή
«Θυμάμαι το ΦΙΞ. Ο Χατζιδάκις είχε πει σε μια συνέντευξη του ότι στην επιφάνεια του διαβάζεται η συναισθηματική τοπιογραφία της Αθήνας, κάπως έτσι το διάβαζα κι εγώ αυτό το ντουβάρι. Κάποια χρόνια αργότερα και με αφορμή την κατά το ήμισυ κατεδάφισή του -για τις ανάγκες του Μετρό- μάθαινα και για τον αρχιτέκτονά του, για την αποφασιστικότητα της σχεδιαστικής του χειρονομίας, να ενοποιήσει προϋπάρχοντα κτίρια κάτω από έναν ενιαίο μανδύα, αυτή την πρόσοψη της Συγγρού. Έκτοτε το κτίριο αυτό, αν και κακοποιημένο σήμερα με την ανακατασκευή του σε Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, παραμένει η μεγάλη μου αγάπη, το λαμπρότερο για μένα δείγμα του αθηναϊκού μοντερνισμού. Υπάρχουν φυσικά κι άλλα μοναδικά παραδείγματα, όπως το Ωδείο του Δεσποτόπουλου, ωστόσο στο ΦΙΞ θα θαυμάζω πάντα τη μοναδικότητα μιας ακαριαίας έμπνευσης.
Κτίριο της ΔΕΗ στην 3ης Σεπτεμβρίου, του Κλέωνα Κραντονέλλη
Πολυκατοικία του 1938 στη Φωκίωνος Νέγρη
Το Ωδείο Αθηνών, του Ιωάννη Δεσποτόπουλου
Η Αθήνα μόλις απέκτησε έναν γηγενή πληθυσμό, μια μητροπολιτική πόλη των εκατομμυρίων που την συγκρότησε το συμβάν της εσωτερικής μετανάστευσης. Άνθρωποι έρχονταν μετά τον πόλεμο και κυρίως τις δεκαετίες του ‘50 και του ‘60, από την επαρχία, για να δουλέψουν και να ζήσουν εδώ τη νέα ζωή τους, στοιβαγμένοι μέσα σε ανήλιαγα διαμερίσματα με πολλά και μικρά δωμάτια. Ένας κόσμος που ποτέ δεν αγάπησε έτσι την Αθήνα. Την καρδιά τους την είχαν πάντα και μόνο στον γενέθλιο τόπο. Συμβαίνει αυτό με τους μετανάστες πρώτης γενιάς. Οι πολυκατοικίες στην Ομόνοια είναι γεμάτες με γραφεία συλλόγων επαρχιωτών, όπου συναντιόνταν και συζητούσαν για υποθέσεις του χωριού τους, έστελναν χρήματα απ’ το κοινό τους ταμείο για να εξωραΐσουν τη πατρίδα τους, την οποία και επισκέπτονταν πολύ συχνά. Είναι τα δικά τους παιδιά τώρα, και κυρίως τα παιδιά των παιδιών τους, που αισθάνονται ως πατρίδα τους την Αθήνα. Είναι αυτοί που αναγνωρίζουν και αρχαιολογούν τη σύγχρονη, ίσως και μοναδική της ιστορία. Γιατί η Αθήνα είναι μια σύγχρονη πόλη, δεν είναι τα αρχαία ερείπια, ούτε το εναπομείναν νεοκλασικό της απόθεμα, αλλά το σώμα των πολυκατοικιών της, το μοντέρνο πνεύμα έχει σμιλέψει ένα κτιριακό απόθεμα μοναδικής ομορφιάς όπου οι μεγάλοι μάστορες των νεοκλασικών κτηρίων έρχονταν να δουλέψουν σε μια νέα τυπολογία. Για παράδειγμα, η μπλε πολυκατοικία των Εξαρχείων -έργο του 1932 του Κυριάκου Παναγιωτάκου και μία απ’ τις πρώτες πολυκατοικίες- έχει μια ποιότητα δουλειάς, όχι μόνο σχεδιαστική αλλά και κατασκευαστική, που μαρτυρά έναν ολόκληρο πολιτισμό. Το χρώμα της εξωτερικής της επιφάνειας το επέλεξε ο ζωγράφος Σπύρος Παπαλουκάς, ένα βαθύ μπλε χρώμα που έκτοτε την στοίχειωσε και την ονομάτισε.
Το σπίτι της Αναβύσσου, του Άρη Κωνσταντινίδη
Πολυκατοικία στην οδό Λαζαίων, του Θουκυδίδη Βαλεντή
Κατοικία στη συμβολή των οδών Αχιλλέως και Θερμοπυλών
Θέλω να πιστεύω ότι σιγά – σιγά έχει αρχίσει να αναγνωρίζεται η αξία αυτών των κτηρίων.Επί υπουργίας Γερουλάνου κρίθηκαν διατηρητέα τα οικοδομικά τετράγωνα που βρίσκονται στην περιοχή του Αρχαιολογικού Μουσείου. Η μέριμνα αυτή πρέπει να εξαπλωθεί και σε άλλες περιοχές της Αθήνας, όπως το Κολωνάκι ή η Κυψέλη. Ειδικά η Κυψέλη είναι ένα ανοικτό μουσείο αρχιτεκτονικής. Δυστυχώς όμως οι κατεδαφίσεις συνεχίζονται όπως και οι ανάρμοστες αναπλάσεις τους. Η αναπλασμένη πλευρά του ΦΙΞ, από την Καλλιρρόης, είναι για μένα το μεγαλύτερο αρχιτεκτονικό σκάνδαλο της εποχής μας. Το διέπραξε η πολιτεία, ο αρχιτέκτονας που υπογράφει την ανάπλαση και η διεύθυνση του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης.
Τίποτε δεν μπορεί να παραμείνει αναλλοίωτο. Αυτό είναι οι πόλεις: ένα παλίμψηστο εγγραφών. Δες κάτω απ’ τα γυάλινα δάπεδα του Μουσείου της Ακρόπολης. Θα θελα μόνο να αναγνωρίζονται οι προηγούμενες εγγραφές ακόμη και σ’ αυτή την προοπτική της ιστορικής τους απόσυρσης. Η Αθήνα έχει σπουδαία αρχιτεκτονική. Αρκεί να σηκώσουμε λίγο τα μάτια μας ψηλά. Αυτό που δεν έχει είναι πεζοδρόμια. Και μια μέριμνα απ’ την πλευρά του Δήμου για την καθαριότητα του δημόσιου χώρου της.
Η αρχή της ιδανικής διαδρομής προκειμένου να γνωρίσει κάποιος σπουδαία δείγματα του αθηναϊκού μοντερνισμού είναι, για μένα πάντα, η εκκεντρικότητα του ΦΙΞ, ό,τι έχει απομείνει απ’ την εμβληματική πρόσοψη του Ζενέτου. Ανεβαίνοντας απ’ την Καλλιρρόης στην Αγίου Κωνσταντίνου το Ωδείο του Γιώργου Κανδύλη, το μοναδικό υλοποιημένο κτήριο απ’ το συγκρότημα του Πνευματικού Κέντρου που είχε σχεδιάσει. Διασχίζοντας τα μοντερνίστικα αριστουργήματα του Κολωνακίου καταλήγουμε στην πλατεία Εξαρχείων στην Μπλε Πολυκατοικία του Παναγιωτάκου και από κει στην Κυψέλη, πάλι μέσα από ένα δάσος αριστουργημάτων, στην οδό Κυκλάδων, στον αριθμό 8, το σπίτι και εργαστήριο της Σπητέρη, έργο του Αριστομένη Προβελέγγιου, στη διασταύρωση Λιοσίων και Μιχαήλ Βόδα το σχολείο του Παναγιωτάκου, και πάλι στην Αλεξάνδρας, όπου ο μοντερνίστικος ερειπιώνας των προσφυγικών, ένα ατόφιο, ανθεκτικό μπαουχάους και επειδή, όπως θα έλεγε η Μαργκερίτ Ντυράς, όλες οι διαδρομές καταλήγουν στη θάλασσα, το μικρό σπίτι της Αναβύσσου του Άρη Κωνσταντινίδη. Απολύτως απαξιωμένο ήδη απ’ την εποχή της ολοκλήρωσής του, αυτή η μοίρα του μοντέρνου».