Οι αρχιτέκτονες Αλέξανδρος Ζώμας και Μάρα Παπαβασιλείου - Φωτογραφία: Νίκος Λιβαθινός
Από τα μέσα του 20ου αιώνα όταν και ξεκινάει η οικιστική ανάπλαση της Αθήνας, οι πολυκατοικίες αρχίζουν να «φυτρώνουν» παντού στην πόλη, σχηματίζοντας σταδιακά αυτό το αμίμητο urban landscape των γειτονιών του κέντρου που χρωματίζεται από πινελιές πράσινου και πορτοκαλί, τα πιο δημοφιλή χρώματα τεντόπανου δηλαδή, που ντύνουν σαν άνθη τα ψηλά, τσιμεντένια δέντρα. Όσοι μένουμε σε αυτές, είμαστε από μικροί εξοικειωμένοι με την έννοια του ακάλυπτου. Ο ακάλυπτος είναι ο χώρος που βάσει νόμου δεν κτίζεται και πολύ συχνά δεν τον χρησιμοποιεί κανείς. Στέκει εκεί αφημένος, ίσως βρώμικος, απεριποίητος. Μερικές φορές η πρόσβαση σε αυτόν είναι αδύνατη και χρειάζονται συνελεύσεις επί συνελεύσεων για να αποφασίσουν οι ένοικοι μιας πολυκατοικίας την τύχη του. Τι θα γινόταν όμως εάν άνοιγε στους κατοίκους της πολυκατοικίας, εάν άλλαζε πρόσωπο, εάν δεν ήταν πια ένας χώρος εγκαταλειμμένος;
Το διεθνές αρχιτεκτονικό δίκτυο Urbego και οι Micromega Architecture & Strategies καλούν όσους θέλουν να αλλάξουν την πίσω αυλή της πολυκατοικίας τους, σε ένα εργαστήριο συμμετοχικού σχεδιασμού με στόχο την υλοποίηση της ενοποίησης ακαλύπτων, μέσω της πρωτοβουλίας ακάλυπτος 2.0. Οι αρχιτέκτονες Αλέξανδρος Ζώμας και Μάρα Παπαβασιλείου, ιδρυτές της ομάδα «μΜ» μιλούν στην Popaganda για το φιλόδοξο project τις δυσκολίες και τις δυνατότητες του.
Φωτογραφία: Νίκος Λιβαθινός ( Η φωτογράφιση έγινε στο Bhive, Μηθύμνης 18, Κυψέλη).
Ο Αλέξανδρος και η Μάρα δουλεύουν μαζί από το 2012, ιδρύοντας την ομάδα Micromega Architecture and Strategies. Από το 2015 προωθούν παράλληλα με τα επαγγελματικά τους έργα, έρευνα και δράση σε τομείς που αφορούν στην πόλη, στο δημόσιο χώρο και στο περιβάλλον. Η συνεργασία τους με το διεθνές δίκτυο Urbego (ΑΜΚΕ) ξεκίνησε από το 2012, όταν συμμετείχαν σε ένα από τα πρώτα workshops της ομάδας στο Γκέτεμποργκ της Σουηδίας. Έκτοτε συνεργάστηκαν σε διαφορετικές ιδέες και αποτελούν πλέον τον κόμβο του δικτύου στην Ελλάδα. «Ένα από τα προγράμματα που οργανώνει το δίκτυο και ξεκίνησε στα Βαλκάνια είναι τα Urban Pockets, η δημιουργία “αστικών θυλάκων”, χώρων ζωής σε εγκαταλελειμμένους χώρους με τη συμμετοχή της κοινότητας. Η ιδέα του να φέρουμε αυτό το εργαστήριο στην Αθήνα, μας οδήγησε να σκεφτούμε την πιθανότητα ενεργοποίησης του αδρανούς χώρου του ακάλυπτου και να επανεξετάσουμε την παλιά ιδέα της ενοποίησης των ακάλυπτων. Η ιδέα αυτή παρουσιάστηκε στην ομάδα του συνΑθηνά, που αποτελεί τη δημοτική πλατφόρμα υποστήριξης των ομάδων πολιτών της Αθήνας. Το συνΑθηνά βοηθά τη δράση καθώς προωθεί ιδέες που προέρχονται από την κοινωνία των πολιτών και αφορούν σε προτάσεις και δημιουργικές απαντήσεις σε ζητήματα της πόλης της Αθήνας», λένε οι δύο αρχιτέκτονες για την ιδέα πίσω από την πρωτοβουλία.
Έχετε κάνει εσείς οι ίδιοι κάποια μελέτη στην αναδιαμόρφωση ακάλυπτων χώρων; Η ενοποίηση των ακάλυπτων χώρων αποτελεί ένα ερώτημα που έχει απασχολήσει τους αρχιτέκτονες τα τελευταία … 50 χρόνια. Τα χρόνια των σπουδών μας είχαμε έρθει σε επαφή με το ερώτημα και τις διάφορες, πολεοδομικές, αρχιτεκτονικές και κοινωνικές, παραμέτρους. Είχαμε επίσης συμμετάσχει στο διαγωνισμό «Αθήνα x4» (σε συνεργασία με τη Ζέτα Παπαβασιλείου και την Κατερίνα Σφύρα) που είχε προκηρύξει η ΕΑΧΑ, δηλαδή η Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας, οργανισμός που πλέον δεν υφίσταται, και είχε θέμα τη δημιουργία ενός μεγαλύτερου οικοδομικού τετραγώνου, πεζοδρομώντας το «σταυρό» μεταξύ τεσσάρων. Η πρότασή μας περιελάμβανε, μεταξύ άλλων, και την ενοποίηση των ακαλύπτων εντός του οικοδομικού τετραγώνου.
Υπάρχει ενδιαφέρον; Σε ποιο στάδιο είναι αυτή τη στιγμή οι αιτήσεις για το ακάλυπτος 2.0; Έχουμε ήδη λάβει αρκετές αιτήσεις τόσο από κατοίκους πολυκατοικιών, όσο και από επαγγελματίες που θα ήθελαν με τις ειδικές τους γνώσεις να βοηθήσουν στη δράση, όπως για παράδειγμα νομικοί, γεωπόνοι ή αρχιτέκτονες τοπίου. Είναι σημαντικό ότι ο ακάλυπτος 2.0 λειτουργεί σαν πλατφόρμα επικοινωνίας και συλλογής καλών ιδεών και πρακτικών, ώστε η υλοποίηση της πρώτης ενοποίησης ακάλυπτων οικοδομικού τετραγώνου να έχει όσο το δυνατό περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας.
Ποιες είναι οι ιδέες σας; Πώς θέλετε να δείτε τους ακάλυπτους χώρους; H ιδέα μας είναι να δούμε τους ακάλυπτους χώρους να χρησιμοποιούνται. Δεν έχουν σημασία τόσο οι δικές μας ιδέες, όσο αυτές των κατοικών που ζουν γύρω από τον κάθε ακάλυπτο. Εμείς είμαστε εδώ όχι ως αρχιτέκτονες, αλλά ως άτομα που θέλουν να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής στην Αθήνα και να δουν πώς ωριμάζουν οι συνθήκες ώστε να ζούμε μαζί καλύτερα.
Από ιδέες, πάντως, υπάρχουν πολλές. Οι ακάλυπτοι μπορούν να είναι απλά καθαροί και φυτεμένοι, μέχρι χώροι για παιχνίδι, για αθλήματα, για συναντήσεις, για αστικές καλλιέργειες, για ανταλλαγές, για μαγειρικές, για φύλαξη παιδιών, για τέχνη, για παραστάσεις, για ό,τι, σε τελική ανάλυση, θα επιλέξουν οι άνθρωποι που τους κατοικούν.
Υπάρχει κάτι που νομικά / πολεοδομικά δε μπορεί να γίνει σε ακάλυπτο χώρο; Πέρα από τα πολεοδομικά και νομικά ζητήματα που εύλογα τίθενται, είναι αλήθεια ότι τα όρια στο τι μπορεί να γίνει σε έναν ακάλυπτο χώρο ή για την ενοποίηση ακάλυπτων χώρων, είναι καταρχάς ανθρώπινα, δηλαδή προσωπικής βούλησης. Έλλειψη εμπιστοσύνης, αδιαφορία, καχυποψία. Η ιδέα της ενοποίησης των ακαλύπτων κρύβει την ιδέα της δημιουργίας κοινότητας και σχέσεων γύρω από ένα κοινό στόχο.
Νομικά τα όρια είναι – παραδόξως- αρκετά λογικά. Θα πρέπει να υπάρχει συμφωνία των 2/3 των ιδιοκτητών της κάθε πολυκατοικίας προκειμένου να προχωρήσει η ενοποίηση.
Πολεοδομικά, στο άρθρο 17 του Ν.Ο.Κ. (Νέος Οικοδομικός Κανονισμός) αναγράφονται αναλυτικά οι επιτρεπόμενες κατασκευές (πέργκολες κλπ), όπως επίσης και ότι κατά τα 2/3 πρέπει η επιφάνεια του ακάλυπτου να καλύπτεται από χώμα. Αλλά σε πόσες περιπτώσεις συμβαίνει αυτό;
Σε τι πιστεύετε ότι θα κάνει καλύτερη την πόλη μας η αναδιαμόρφωση των ακάλυπτων χώρων της; Η ιδέα του ακάλυπτος 2.0 είναι να προχωρήσουμε ένα βήμα πέρα από την αξιοποίηση του κάθε ακαλύπτου ξεχωριστά, που είναι βέβαια και αυτή σημαντική. Θέλουμε να δούμε κατά πόσον είμαστε έτοιμοι να ενοποιήσουμε το χώρο των ακάλυπτων στο εσωτερικό κάθε οικοδομικού τετραγώνου. Η ενοποίηση αφορά στην δημιουργία ενός χώρου κοινής χρήσης από τους κατοίκους των πολυκατοικιών που βλέπουν σε αυτόν. Με το άθροισμα των επιμέρους ακάλυπτων, ο κοινός χώρος που θα προκύψει θα έχει πολλαπλασιαστικά οφέλη. Ένας ζωτικός χώρος στην καρδιά κάθε οικοδομικού τετραγώνου, μπορεί να αποτελεί τη μικρή κλίμακα πρασίνου που λείπει. Μπορεί να αποτελεί το χώρο συνάντησης, ξεκούρασης, παιχνιδιού, το χώρο που γνωρίζεις τους γείτονές σου, ή και μόνο να βελτιώσει το μικροκλίμα για κάθε διαμέρισμα που βλέπει σε αυτόν. Τα οφέλη εντοπίζονται δηλαδή τόσο στο επίπεδο της βελτίωσης του χώρου κατοίκησης, όσο και στη δημιουργία και ενίσχυση κοινωνικών σχέσεων, αλλά και τη βελτίωση του μικροκλίματος στις γειτονιές της Αθήνας. Εάν αθροίσουμε λοιπόν τους ακάλυπτους στην κλίμακα της Αθήνας και της Ελλάδας, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι η ενοποίηση ακαλύπτων θα έχει αντίκτυπο σε κάθε κάτοικο και συνολικότερα στην πόλη.
Η ρυμοτομία της Αθήνας όπως είναι σήμερα σας αρέσει; Τι θα άλλαζατε πέρα από τον ακάλυπτο χώρο; Ο πολεοδομικός ιστός αποτυπώνει, ίσως καλύτερα από τα ίδια τα κτίρια, την ιστορία και την εξέλιξη μιας πόλης. Από τα σοκάκια της Πλάκας, τις χαράξεις του ιστορικού τριγώνου της Αθήνας, τον αθέατο πια Ιλισό, η ρυμοτομία της Αθήνας σίγουρα κρύβει πολλές ιστορίες. Ο σχεδιασμός κάθε εποχής απαντά στα ερωτήματα που τίθενται ως καίρια. Θεωρούμε ότι σήμερα είναι κρίσιμο να ταυτοποιήσουμε το δυναμικό που κρύβεται στην πυκνοδομημένη Αθήνα και να του προσδώσουμε νέα ταυτότητα και νέες χρήσεις. Οι ακάλυπτοι εντάσσονται σε αυτή τη σκέψη, καθώς αποτελούν τον πυρήνα των 6.500 οικοδομικών τετραγώνων που βρίσκονται στο Δήμο Αθηναίων. Αντίστοιχα, εάν αλλάζαμε κάτι άλλο, θα ήταν ο τρόπος διαχείρισης των μεγάλων πάρκων που βρίσκονται εντός του κέντρου, όπως ο Εθνικός Κήπος ή το Πεδίο του Άρεως αλλά και οι 7 λόφοι που περιβάλλουν την Αθήνα.
Ποιο το κόστος για τους ιδιοκτήτες; Μπορεί κάποιος να το προτίνει αν είναι απλά ενοικιαστής ενός διαμερίσματος; Η δράση δεν αφορά σε συμμετοχές μεμονωμένων κατοίκων, αλλά συλλογικότητες γειτόνων. Εάν υπάρχει ένα πυρήνας κατοίκων που ενδιαφέρονται να ενωθούν με τον ακάλυπτο της διπλανής πολυκατοικίας, μπορούν να δηλώσουν συμμετοχή στην ιστοσελίδα της δράσης μέχρι τις 20 Δεκεμβρίου. Η ομάδα μας εξετάζει τις αιτήσεις ώστε να δει σε ποιες πολυκατοικίες υπάρχουν περισσότεροι ενδιαφερόμενοι. Στόχος είναι τα 2/3 των κατοίκων. Ο στόχος είναι να δουλέψουμε καταρχήν με τους κατοίκους γύρω από δύο και περισσότερους ακάλυπτους που συνορεύουν.
Διοργανώνουμε έπειτα στα τέλη Φεβρουαρίου ένα τριήμερο εργαστήριο συμμετοχικού σχεδιασμού, όπου οι κάτοικοι θα συζητήσουν μαζί με αρχιτέκτονες για τις ανάγκες τους και τις ιδέες τους. Μέσω δημοκρατικών διαδικασιών θα επιλέξουν οι κάτοικοι ποιο σενάριο χρήσεων και διαμορφώσεων θα υλοποιηθεί. Μετά θα ακολουθήσει διαδικασία εύρεσης πόρων, καθώς η έννοια της συνδημιουργίας και της προσφοράς είναι κυρίαρχη. Οι ίδιοι οι κάτοικοι θα προσφέρουν τόσο σε προσωπικό χρόνο, όσο και υλικά, ή εάν μπορούν και χρηματικά, προκειμένου να υλοποιηθεί η πρόταση που συλλογικά θα επιλεχθεί.