Από ένα κίτρινο αρκουδάκι «που το φώτιζε το φως του φεγγαριού ανάμεσα σε διάφορα άλλα παλαιά αντικείμενα», γεννήθηκε το Μουσείο Παιχνιδιών. Μια ιστορία σαν παραμύθι, που άρχισε να ξετυλίγεται πριν σχεδόν πενήντα χρόνια και τώρα πια ρίχνει το μαγικό φως του μέσα σε έναν πανέμορφο πύργο -έτσι όπως αρμόζει δηλαδή. Μια ιστορία που μου την διηγείται εκείνη από την οποία ξεκίνησαν όλα: η κυρία Μαρία Αργυριάδη, η ψυχή του ολοκαίνουργιου, πραγματικά υπέροχου, Μουσείου Μπενάκη Παιχνιδιών. Αεικίνητη, ανήσυχη, με μια ευαισθησία στο βλέμμα που όσο κι αν θέλει να την κρύψει δεν μπορεί, η κυρία Αργυριάδη δώρισε πριν χρόνια τη συλλογή παιχνιδιών της, κάπου 20.000 κομμάτια (!), στο Μουσείο Μπενάκη, για να μπορούμε να τα χαρούμε όλοι εμείς. Κομμάτια πολύτιμα και πολύχρωμα, που αν είχαν μιλιά θα μπορούσαν να αφηγηθούν πολλές περιπέτειες από τις δεκαετίες της ύπαρξής τους -από τότε που ξέφυγαν από τα χέρια του κάθε δεξιοτέχνη μάστορα και βρέθηκαν στην αγκαλιά ενός παιδιού γεμίζοντας και τα ίδια ενέργεια και «ζωή». Μια ιστορία που μου θυμίζει λίγο εκείνη του Καρυοθραύστη και ας μην έχει σχέση καμιά –αλλά κάθε φορά που θαυμάζω αυτές τις κούκλες, τα ζωάκια, τα αυτοκινητάκια, τα μουσικά όργανα, τα κάθε είδους αντικείμενα της παιδικής ηλικίας, νομίζω πως θα ζωντανέψουν και θα μου μιλήσουν -και έχουν να πουν τόσα πολλά…
Δύο χρόνια τριγύριζα στους δρόμους γύρω από τον πύργο Κουλούρα στο Τροκαντερό του Παλαιού Φαλήρου, ανυπομονώντας να τελειώσει η ανακαίνισή του, να γίνει η τοποθέτηση των πολύτιμων αντικειμένων από την Ευρώπη, την Αμερική, την Αφρική, την Ασία, στο εσωτερικό -και επιτέλους να ανοίξουν οι πύλες του. Άξιζε η αναμονή, ομολογουμένως. Στα εγκαίνια του Μουσείου τον περασμένο Οκτώβριο, συναισθήματα συγκίνησης και χαράς χόρευαν στην ατμόσφαιρα, ανάμεσα στους μεγάλους που απολάμβαναν την εξαιρετική συλλογή, απλωμένη σε δύο επίπεδα του εντυπωσιακού οικήματος, και στα πιτσιρίκια που χάζευαν τις προθήκες, νιώθοντας πως αυτό το μέρος έχει κάτι ιδιαίτερο, κάτι δικό τους.
Ένα Μουσείο λοιπόν για μικρούς και μεγάλους, ένα Μουσείο στο οποίο ο καθένας έχει διαφορετικούς λόγους να πάει. Ένας θησαυρός από αναμνήσεις που ξυπνάνε για τους μεγαλύτερους όταν βλέπουν παιχνίδια που κάποτε ίσως κράταγαν στα χέρια τους… Ένας θησαυρός από πολύτιμα στοιχεία της ιστορίας και της παράδοσής μας –από τους αρχαίους χρόνους ως τον 20ο αιώνα- ή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς μας που αναδύονται εντυπωσιακά τοποθετημένα και οργανωμένα και μας μαθαίνουν χίλια πράγματα… Ένας θησαυρός από μοναδικά αντικείμενα που δεν χορταίνει να κοιτά το μάτι…
Γλυκιά Συμμορία
Και ήταν λίγο πριν το επισκεφθώ, όταν τυχαία έμαθα πως αρκετές από τις κούκλες που θα έβλεπα στις βιτρίνες του, ήταν εκείνες που «στόλισαν» μία από τις πιο χαρακτηριστικές σκηνές του ελληνικού κινηματογράφου. Εκείνη στη «Γλυκιά Συμμορία», του Νίκου Νικολαΐδη, όπου η νεαρή, τότε, πρωταγωνίστρια Δώρα Μασκλαβάνου, κοιμάται γαλήνια ανάμεσά τους. «Καταπληκτικές, πανάκριβες κούκλες, που μας τις έδωσε η υπέροχη φίλη μου Μαρία Αργυριάδη για την ταινία. Μας τις εμπιστεύτηκε κι ας ήταν πολύτιμες…», θυμάται η σκηνογράφος της αξέχαστης ταινίας και σύντροφος του σκηνοθέτη, Μαρί Λουίζ Βαρθολομαίου-Νικολαΐδου, που ξαναβρήκε, μετά από χρόνια, τη φίλη της, όταν πήγε για επίσκεψη με την εγγονή της στο Μουσείο. Αυτός «ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας», όπως έγραψε κάποτε ο σπουδαίος Ελύτης…
Η Μαρία Αργυριάδη, εξακολουθεί, «πάντα» όπως τονίζει στην κουβέντα μας -απορώντας και που την ρώτησα ακόμη-, να ψάχνει και να συλλέγει παιχνίδια. Υπεύθυνη του Μουσείου Μπενάκη Παιχνιδιών, έτοιμη ανά πάσα στιγμή να δώσει λύσεις και κατευθύνσεις, κι έχοντας πίσω της ένα πλούσιο παρελθόν γεμάτο ταξίδια, διεθνή συνέδρια και συγγραφή άρθρων και βιβλίων, διατηρεί έντονη την επιθυμία πια να γράψει «βιβλία-μελέτες και, ιδιαίτερα, παραμύθια». Αρκεί όμως να έχεις την τύχη να σε ξεναγήσει η ίδια στο Μουσείο και να την ακούσεις να μιλάει, με απίστευτες λεπτομέρειες, για κάθε ένα από τα παιχνίδια και τα αντικείμενα που βρίσκονται μέσα και έξω από τις προθήκες, για να καταλάβεις πως η αγάπη και η στοργή της για αυτά δεν θα σβήσει ποτέ.
Πως σας ήρθε η ιδέα να ξεκινήσετε να συλλέγετε κούκλες και παιχνίδια; Όταν μια φορά στις περιπλανήσεις με τον άντρα μου στην πλατεία Αβησσυνίας στο Μοναστηράκι, Σάββατο αργά το βράδυ με ξημέρωμα της Κυριακής -τότε που έρχονται οι παλιατζήδες από όλη την Ελλάδα και απλώνουν την πραμάτια τους πάνω σε κουβέρτες, είδα ανάμεσα σε όλα τα παλαιά αντικείμενα, ένα κίτρινο αρκουδάκι που το φώτιζε το φως του φεγγαριού, και μου θύμισε τη δικιά μου αρκούδα που είχα σαν παιδί και που την είχα χάσει. Έσκυψα, το πήρα -και αυτό ήταν η αρχή…
Ποιο ήταν το πρώτο παιχνίδι που αγοράσατε; Το πρώτο παιχνίδι που αγόρασα ήταν από το κατάστημα του άντρα μου (σ.σ. παλαιοπωλείο), πριν τον γνωρίσω, στο Μοναστηράκι. Μια γερμανική κούκλα με κεφάλι από πορσελάνη bisque και σώμα από ύλη composition με αρθρωτά άκρα, του Γερμανού κατασκευαστή Armand Marseille. Την αγόρασα, γνωριστήκαμε με τον Απόστολο, παντρευτήκαμε και αρχίσαμε μαζί την συλλογή.
Τι ήταν εκείνο που σας ώθησε να ασχοληθείτε τόσο σοβαρά -και να κάνετε σκοπό ζωής τελικά-, με τη συλλογή παιχνιδιών; Όταν ξεκινήσατε, περιμένατε ποτέ να φθάσετε στο σημείο να δημιουργήσετε ολόκληρο μουσείο; Η συγκεκριμένη αυτή κούκλα έδωσε το έναυσμα. Ξεκίνησα τη μελέτη της και γενικότερα όλης της μεγάλης κατηγορίας που απλά λέμε Κούκλες και Παιχνίδια. Η πρώτη έκπληξη μπορώ να πω, ήταν όταν ανακάλυψα ότι τα παιχνίδια και οι κούκλες αντανακλούν την καθημερινή ζωή των ενηλίκων. Δεν υπάρχει τίποτα που να μην έχει αντιγραφεί σε παιχνίδι, ακόμα και η γκιλοτίνα της γαλλικής επανάστασης. Τα κουκλόσπιτα και γενικότερα τα κτήρια αντιγράφουν την αρχιτεκτονική της εποχής που κατασκευάστηκαν. Τα ρούχα στις κούκλες αντιγράφουν την μόδα της εποχής που φτιάχτηκαν, τα οχήματα το ίδιο. Ακόμα και τα μικροαντικείμενα ή τα φαγητά στα μπακάλικα μιλούν για την εποχή τους. Το Μουσείο δημιουργήθηκε από το ενδιαφέρον για την μελέτη των παιχνιδιών και απλώθηκε όταν άρχισα να ψάχνω τους κατασκευαστές και τα υλικά κατασκευής τους.
Ήταν πολύ δύσκολο να συλλέξετε αυτά τα αντικείμενα; Υπήρξαν άνθρωποι που σας βοήθησαν και πίστεψαν στο όνειρό σας; Η συλλογή αυτών των αντικειμένων ήταν τις περισσότερες φορές και δύσκολη και επώδυνη. Με βοήθησαν και πίστεψαν στο όνειρό μου ελάχιστοι άνθρωποι. Οι πιο κοντινοί.
Πότε σκεφθήκατε πως πρέπει να φτιάξετε ένα «σπίτι», για να στεγάσετε όλη αυτή τη σπουδαία συλλογή; Όταν αποφασίσατε να την δωρίσετε στο Μουσείο Μπενάκη, το 1991; Ήταν δύσκολη η απόφαση να δωρίσετε κάτι που αγαπήσατε τόσο πολύ σε έναν οργανισμό; Όταν τα παιχνίδια, οι κούκλες και το έντυπο υλικό γέμισαν το σπίτι μας και δύο αποθήκες, κατάλαβα ότι ήταν εγωιστικό να μην τα βλέπουν τα παιδιά. Σε μια προσωπική συζήτηση που είχα τότε με τον πρώην διευθυντή του Μουσείου Μπενάκη, κύριο Άγγελο Δεληβοριά –τον άνθρωπο που συνέβαλε κατά κύριο λόγο στη δημιουργία του Μουσείου–, του είπα τις σκέψεις μου. Εκείνος μου απάντησε ότι θα έπρεπε να δώσω τα παιχνίδια στο Μουσείο Μπενάκη γιατί στα μελλοντικά σχέδια του Μουσείου ετοιμάζανε κάτι που θα είχε σχέση με το παιδί. Την άλλη μέρα κιόλας δώρισα τα παιχνίδια και τον εαυτό μου στο Μουσείο Μπενάκη. Ένοιωσα υπέροχα!
Κάποια από τα παιχνίδια έχουν ιδιαίτερη συναισθηματική αξία για εσάς; Κρύβουν μια παράξενη ιστορία ή ανήκαν σε σημαντικούς ανθρώπους; Τα παιχνίδια που έχω από κάποιον ιδιαίτερα σημαντικό άνθρωπο είναι πολλά. Από αυτά ξεχωρίζουν το ξύλινο κουνιστό Άλογο από την Αγγλία που δώρισε γύρω στο 1927 ο Ελευθέριος Βενιζέλος στον αγαπημένο του εγγονό Λευτεράκη, η καλλιτεχνική κούκλα του Διονύση Φωτόπουλου, η βιτρίνα με τις κινέζικες μινιατούρες από οστούν ή ελεφαντόδοντο και η κούκλα της Βασίλισσας Όλγας, οι δύο κέρινες κούκλες της οικογένειας Λάμπρου Ευταξία, η εκκλησία για τα κάλαντα που κατασκεύασαν στη Σμύρνη για να λένε τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς η Μαρίκα και ο Θάνος Βελούδιος, οι δύο υφασμάτινες κούκλες με φορεσιές από το Πυργί της Χίου του Λογοτέχνη της γενιάς του ’30 Γιώργου Θεοτοκά, οι χρωμολιθογραφίες του Σπύρου Βασιλείου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα παιχνίδια-δωρεές που συνοδεύονται από τις μνήμες των δωρητών. Κάτι που έχει εξαιρετική σημασία. Επισημαίνω τις αναμνήσεις για την περίοδο της κατοχής της δωρήτριας Αργυρώς-Λύρκα Καλαμπούση, όταν δώρισε στο Τμήμα παιχνιδιών του Μουσείου Μπενάκη, ένα απλό ξύλινο σαλονάκι: «Το πιο συγκινητικό από τα παιχνίδια μου είναι ένα σαλονάκι, καναπές και δύο τραπεζάκια, που μου έφτιαξε η μητέρα μου για τα γενέθλιά μου το 1942. Το σπίτι μας το είχαν επιτάξει οι Ναζί και για την σόμπα τους έφερναν κομμάτια ξύλο από τα ξυλουργεία του στρατού που ήταν κυβάκια, τετράγωνα σανιδάκια κλπ. Η μητέρα μου τα κάρφωσε με τέχνη, τα έβαψε με λίγη μπογιά και τα διακόσμησε με βερνίκι νυχιών. Αυτό το παιχνίδι επειδή ήταν μοναδικό, προκαλούσε τον θαυμασμό και οι μικρές μου φίλες ήθελαν να ’ρχονται στο σπίτι μου με τις κούκλες τους να παίξουμε τις κυρίες με αυτό το σαλονάκι».
Τι είναι εκείνο που θεωρείτε ότι αποκομίσατε από την ενασχόλησή σας με τα παιχνίδια; Αποκόμισα την ευχαρίστηση της ανακάλυψης, της ταυτοποίησης των αντικειμένων και της γνώσης. Όποιος νέος κατασκευαστής βρισκόταν μπροστά μου ύστερα από έρευνα, ήταν για εμένα, μια νέα ανακάλυψη, ένα καινούργιο εύρημα για μελέτη.
Η συλλογή των παιχνιδιών σας θεωρείται μία από τις δέκα σπουδαιότερες της Ευρώπης και, προφανώς, μία από τις σημαντικότερες παγκοσμίως… Οι συλλογές δεν πρέπει να συγκρίνονται. Κάθε μία έχει τις ιδιαιτερότητές της. Παρόλα αυτά, για να είμαι δίκαιη, η συλλογή του Μουσείου Μπενάκη είναι δυνατή στα ελληνικά παιχνίδια, βιβλία και χειρόγραφα σχετικά με τη βρεφική και την παιδική ηλικία στην Ελλάδα.
Είστε μέλος του United Federation of Doll Clubs, που έχει έδρα στο Κάνσας Σίτυ…Οργανισμοί και εταιρείες σχετικές με το θέμα κούκλες και παιχνίδια, υπάρχουν σε όλο τον κόσμο και είμαι μέλος στις περισσότερες από αυτές. Έχω πάει και έχω μιλήσει σε συνέδρια μέχρι και την Ιαπωνία. Σε αυτό βοήθησε και το Μουσείο Μπενάκη, γιατί είναι γνωστό παγκοσμίως.
Πως νιώθετε συνεχίζοντας τώρα το έργο σας από άλλη θέση πλέον, ως Υπεύθυνη του Μουσείου Μπενάκη Παιχνιδιών; Από την πρώτη στιγμή που δώρισα τα παιχνίδια και τις κούκλες, πριν 40 χρόνια, ήμουν Υπεύθυνη του Τμήματος Παιχνιδιών. Κάποια στιγμή θεώρησα ότι ήταν σωστό την σκυτάλη να την πάρουν οι νεότεροι. Έτσι και έγινε. Εγώ τώρα πια είμαι και θα είμαι πάντα στο Μουσείο για να δίνω κατευθύνσεις και όποια βοήθεια μου ζητηθεί.
Ποια είναι η πιο αγαπημένη σας γωνιά στο Μουσείο; Εξαρτάται. Όλες. Θα έλεγα όμως εκεί που μπορώ να σκέπτομαι και να γράφω…
Το Μουσείο Παιχνιδιών έγινε τελικά έτσι όπως το ονειρευτήκατε ή υπάρχουν κι άλλα πράγματα που θα θέλατε να γίνουν; Το Μουσείο έγινε όπως το φανταζόμουνα χάρη στην πολύ καλή συνεργασία με τον μουσειολόγο Σταμάτη Ζάννο που το ανέλαβε, τους συντηρητές του Μουσείου Μπενάκη και τις συνεργάτιδές μου, Νόρα Χατζοπούλου και Μαίρη Βέργου με τις οποίες μιλάμε την ίδια γλώσσα. Θα ήθελα βέβαια να ήταν λίγο μεγαλύτερο, ώστε να υπάρχει και μια βιβλιοθήκη, γιατί ανάμεσα στα εκθέματα υπάρχουν εξαιρετικά βιβλία, μελέτες και παιδική λογοτεχνία καθώς και έγγραφα που έχουν σχέση με την ζωή του παιδιού -κυρίως στην Ελλάδα.