Ο Βέρνερ Χέρτζογκ είναι επαγγελματίας αφηγητής. Η συνειδητοποίηση ότι αυτός ο χαρακτηρισμός πλησιάζει περισσότερο στην ουσία της δραστηριότητάς του σε αυτόν τον πλανήτη, που τόσο του αρέσει να εξερευνά όλες αυτές τις δεκαετίες, δεν προκύπτει μόνο λόγω της θρυλικής, περιπετειώδους θητείας του πίσω από την κάμερα (σε ταινίες όπως το Fitzcarraldo, το Αγκίρε, η Οργή του Θεού, το Διαφθορά στη Νέα Ορλεάνη και το Grizzly Man) ή των καλτ ταξιδιωτικών του ημερολογίων, αλλά μετά κι από την εμπειρία της παρακολούθησης της ιδιότητάς του ως (συν)ομιλητή, σε δύο παρόμοιες περιστάσεις.
Ο φημισμένος γερμανός δημιουργός και ηθοποιός βρέθηκε στην Αθήνα καλεσμένος της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, όπου και συζήτησε με τον Πολ Χόλντενγκραμπερ, πρώην μετρ του one-on-one διαλόγου με επιφανείς προσωπικότητες στη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης και νυν Ιδρυτικού Εκτελεστικού Διευθυντή του Onassis LA . Η πολύωρη κουβέντα τους, κατά τη διάρκεια της οποίας ερήμην τους ξέσπασε η πυρκαγιά στην Παναγία των Παρισίων, ξεκίνησε από το Nomad – In The Footsteps of Bruce Chatwin, το επερχόμενο ντοκιμαντέρ του Χέρτζογκ για τον ταξιδιωτικό συγγραφέα και φίλο του, που θα κάνει παγκόσμια πρεμιέρα στο Φεστιβάλ της Τραϊμπέκα σε λίγες μέρες, κι εξαπλώθηκε σε γνωστές κι άγνωστες ιστορίες που αποκαλύπτουν την κοσμοθεωρία και τις αξίες του συνεχώς πνευματικά ανήσυχου σκηνοθέτη.
Από την στενή του σχέση με την Ελλάδα (λόγω του αρχαιολόγου παππού του, των γυρισμάτων του στα νησιά και της ικανότητάς του να μιλάει σε δακτυλικό εξάμετρο, όπως ισχυρίστηκε) μέχρι τον τίτλο που θα έδινε στον 21ο αιώνα («επίθεση του μέλλοντος στον εναπομείναντα χρόνο»), ο Χέρτζογκ, ωθούμενος από τον διερευνητικό κι εξίσου καλλιεργημένο Χόλντενγκραμπερ, αποδείχθηκε αστείρευτη πηγή bon mots και τελικά γεννημένος για να ψυχαγωγεί, έστω και με μια πιο αντισυμβατική έννοια του όρου.
Την επόμενη μέρα, λίγες ώρες μετά τη συζήτηση στη Στέγη και πριν το masterclass του σκηνοθέτη, ο Βέρνερ Χέρτζογκ και ο Πολ Χόλντενγκραμπερ συναντήθηκαν με δημοσιογράφους σε μια συνέντευξη «στρογγυλής τραπέζης» που συχνά έμοιαζε με ηχώ της προηγούμενης βραδιάς, στην οποία είχαν την ευκαιρία να προεκτείνουν κάποιες ιδέες που είχαν ήδη αναφέρει (ο Χέρτζογκ για τους εξωγήινους, για παράδειγμα, για τους οποίους είπε ότι η επικοινωνία μαζί τους «δεν θα είναι σαν το Star Wars» – αρκετά ειρωνικό, δεδομένου ότι θα παίξει στο The Mandalorian, την επερχόμενη τηλεοπτική σειρά Star Wars του Disney+) ή να προσγειώσουν την κουβέντα στο σήμερα (ο αυτοαποκαλούμενος “quote maniac” Χόλντενγκραμπερ σχολίασε την καταστροφή στην Παναγία των Παρισίων με την πρόβλεψη του Βίκτωρος Ουγκό στο ομώνυμο βιβλίο του «τα βιβλία θα σκοτώσουν την αρχιτεκτονική».)
Ακολουθούν τα καλύτερα αποσπάσματα που κρατήσαμε από το διήμερο, εκείνα που τέλος πάντων κάθε φορά που το σηκώνει το κλίμα θα κουοτάρουμε με ύψος χιλίων καρδιναλίων…
Βέρνερ Χέρτζογκ και Πολ Χόλντενγκραμπερ (φωτό: Παύλος Φυσάκης)
Στο προηγούμενο απόσπασμα [από το Nomad] είδατε τους ανεμόμυλους στο οροπέδιο του Λασιθίου στην Κρήτη. Ταξίδευα πεζός στο νησί και ήμουν στα βουνά πάνω σε ένα γάιδαρο. Ξαφνικά κοίταξα κάτω και είδα [τους ανεμόμυλους]. Ήταν γύρω στους 15-16 και ήμουν σίγουρος ότι τρελάθηκα. Αυτό που έβλεπα ήταν πέρα από το αναμενόμενο, πέρα από τη λογική. Πίστευα ότι ήμουν διαταραγμένος. Δυστυχώς αυτό το διαταραγμένο τοπίο δεν υπάρχει πια. Παλιότερα χρησιμοποιούσαν [τους ανεμόμυλους] για την άντληση νερού, αλλά πλέον έχουν καινούργιες γεννήτριες. Πριν από ένα χρόνο, ο δήμαρχος της πόλης μού έστειλε ένα email στο οποίο ρωτούσε αν θα ενδιαφερόμουν να γίνω μέλος της επιτροπής για την αναστήλωσή τους. Πιστεύω, όμως, ότι δεν έπρεπε να τους είχαν χαλάσει.
Ο τουρισμός είναι αμαρτία. Το να ταξιδεύεις πεζός είναι αρετή
Τα γραπτά μου θα έχουν μεγαλύτερη διάρκεια ζωής από τις ταινίες μου. Πραγματικά το πιστεύω αυτό. (σ.σ. για το βιβλίο του Οf Walking In Ice, που σύντομα θα μεταφραστεί και στα ελληνικά.)
Το ταξίδι με τα πόδια είναι ο τρόπος για να ανακαλύψεις τον κόσμο. Ο κόσμος αποκαλύπτεται σε όσους ταξιδεύουν με τα πόδια. Θα πω και ένα ρητό μου: «Ο τουρισμός είναι αμαρτία. Το να ταξιδεύεις πεζός είναι αρετή». Ο τουρισμός είναι μια μορφή βαθιάς αμαρτίας, ειδικά για την εποχή μας, παρόλο που έχει τις ρίζες του στο παρελθόν. Ο μαζικός τουρισμός έχει κάνει μεγάλη ζημιά σε πολιτισμούς, δεν είναι κάτι που θα έπρεπε να γίνεται.
Είδα το Λασίθι στα 16 μου, ως μαθητής, ακολουθώντας τα χνάρια του παππού μου, Ρούντολφ, που ήταν αρχαιολόγος και το έργο ζωής του ήταν στην Κω. Ανακάλυψε το Ασκληπιείο της Κω και πάντα με συνάρπαζε πολύ περισσότερο από τον πατέρα μου. Ένιωθα πολύ κοντά στον παππού μου, είχαμε τρομερή σχέση παρότι τα τελευταία χρόνια της ζωής του ήταν εντελώς τρελός και διαταραγμένος. Συνήθιζε να υπογραμμίζει σημαντικά σημεία σε επιστημονικά βιβλία με ένα μολύβι και στα τελευταία βιβλία που διάβαζε, κάθε λέξη, κάθε γραμμή από την αρχή ως το τέλος ήταν υπογραμμισμένη.
Ο παππούς μου, στο τέλος [της ζωής του], επαναλάμβανε τα πάντα. Αυτή η ηχώ, οι κινήσεις, οι υπογραμμισμένες φράσεις, οι ίδιες πράξεις που έκανε κάθε βράδυ, επηρέασαν την ταινία μικρού μήκους μου Last Words. Είναι η μοναδική ταινία που έχω γυρίσει στην ελληνική γλώσσα. Πριν από 15 χρόνια ήξερα να μιλάω ελληνικά, αλλά τώρα μου είναι εντελώς θαμμένα. Θεώρησα γενναίο το να κάνω μια ταινία στην οποία όλοι επαναλάμβαναν ό,τι είπαν. Βρήκα μουσικούς στο Ρέθυμνο, κυρίως ένα λυράρη, και έστησα την ταινία γύρω από εκείνον. Τη γύριζα τα βράδια της Κυριακής, γιατί τις υπόλοιπες μέρες και ώρες γύριζα το Signs of Life. Είναι μια ταινία που έχω μέσα στην καρδιά μου γιατί κατά κάποιο τρόπο έσπασα τους κανόνες του σινεμά. Κανείς δεν είχε ξανακάνει κάτι τέτοιο, ο διευθυντής φωτογραφίας μου έλεγε «δεν κάνεις σωστά πράγματα, δεν γίνονται έτσι οι ταινίες» κι εγώ του έλεγα τα κάνω όπως νομίζω ότι πρέπει να γίνονται. Ένιωθα σαν να είμαι ο εφευρέτης του κινηματογράφου.
Το χειρότερο σήμερα είναι η ψευδο-φιλοσοφία του new age και οι άνθρωποι που ισχυρίζονται ότι λαμβάνουν τις δονήσεις του σύμπαντος και με κάνουν να θέλω να τρέξω να κρυφτώ. Βασικά πρώτα θέλω να τους χτυπήσω στο κεφάλι με ένα φτυάρι. Και μετά να τρέξω.
Έμαθα γρήγορα πώς να κάνω τα τοπία να μοιάζουν με fever dreams. Είναι παράξενο φαινόμενο η μετάφρασή τους στην οθόνη, δεν ξέρω ακριβώς πώς το κάνω. Και κάποιες φορές έρχομαι σε κόντρα με τους διευθυντές φωτογραφίας γιατί θέλω να το στυλιζάρω αλλιώς. Όποτε υπάρχει ηλιοβασίλεμα πίσω από τους ηθοποιούς μου, στρέφω την κάμερα στην αντίθετη κατεύθυνση και ο διευθυντής φωτογραφίας που λατρεύει τα ηλιοβασιλέματα θυμώνει. Δε θα δείτε ηλιοβασίλεμα σε καμία από τις ταινίες μου.
Πόσο ηλίθιες είναι οι απόπειρες να κατοικήσουμε ένα πλανήτη σαν τον Άρη. Δεν κάνεις αποικία στον Άρη όταν έχεις στερέψει τη Γη από πόσιμο νερό και καθαρό αέρα, δεν θα έπρεπε καν να το σκεφτόμαστε. Θα πρέπει να κρατήσουμε τον πλανήτη μας κατοικήσιμο. Κανείς δεν θα μιλάει για την αθανασία ή τις αποικίες σε άλλο πλανήτη τα επόμενα 80 χρόνια. Θα είναι πολύ αργά για να επικοινωνήσουμε με εξωγήινους, το σήμα μόνο θα κάνει 220 χρόνια να φτάσει και όταν γίνει αυτό, μάλλον δεν θα μιλάνε αγγλικά.
Στην ελληνική οικονομική κρίση οι εξωτερικές δυνάμεις, όπως η Γερμανία που δεν έπαιξε πολύ κομψό ρόλο, έπεσαν πάνω στην Ελλάδα όπως οι Αθηναίοι στην Μήλο, επιβάλλοντας τους κανόνες και την κυριαρχία τους. Κοιτάζοντας στο παρελθόν μπορούμε να βρούμε ανησυχητικές ομοιότητες. Υπάρχει μια συμμετρία του μύθου.
Ο κόσμος με προσεγγίζει επειδή θεωρεί ότι είμαι καλλιτέχνης. Το Whitney Museum μου είχε ζητήσει να συνεργαστούμε στην Biennale του και τους είπα: «Δεν είμαι καλλιτέχνης, δεν με ενδιαφέρει η Τέχνη». Και όταν με ρώτησαν τι είμαι, είπα: «Είμαι στρατιώτης». Και έκλεισα το τηλέφωνο. Εννοούσα ότι μένω σε ένα πόστο το οποίο όλοι οι υπόλοιποι έχουν εγκαταλείψει. Έχει να κάνει με το θάρρος, την αφοσίωση και την εμπιστοσύνη στον εαυτό του ακόμα και στις πιο απρόβλεπτα δύσκολες συνθήκες.
Δεν είμαι καλλιτέχνης. Δεν με ενδιαφέρει η Τέχνη. Ειμαι Στρατιώτης.
Όποτε σκέφτεσαι ότι τίποτα καινούργιο δεν συμβαίνει σήμερα στον κινηματογράφο, ξαφνικά εμφανίζονται από το πουθενά πέντε εντελώς φρέσκιες ταινίες και είναι πάντα ευχάριστες εκπλήξεις. Το να κάνεις σινεμά σήμερα είναι πιο εύκολο, πιο φτηνό και πιο γρήγορο από όταν ξεκίνησα εγώ, μπορείς να γυρίσεις ταινία ακόμα και με κινητό. Είναι απαράδεκτο για μένα να ακούω νέους σκηνοθέτες να παραπονιούνται, λοιπόν. Δεν μου αρέσει η κουλτούρα των παραπόνων. Απόψε [στο masterclass] σίγουρα θα αναφερθώ στο πώς πρέπει να είσαι αυτάρκης, να βασίζεσαι στις δυνάμεις σου και να κάνεις ταινίες με κάθε δυνατό τρόπο. Σήκωσε τα μανίκια σου και κάντο.
Υπερβολικά πολλοί άνθρωποι διακηρύσσουν πόσο πνευματικοί είναι. Κάνουν διαλογισμό καθισμένοι σε στάση νούφαρο… είναι μια «ερμηνευτική» πνευματικότητα και γι’ αυτό είμαι εναντίον της γιόγκα, κάτι δεν είναι σωστό με αυτή την πλευρά. Πρέπει να την προσεγγίζεις προσεκτικά, δεν ξέρω τι ακριβώς είναι, αλλά είναι μια λέξη που εύκολα με κάνουν να κατεβάζω το κεφάλι και να επιτίθεμαι. Το χειρότερο είναι η ψευδο-φιλοσοφία του new age και οι άνθρωποι που ισχυρίζονται ότι λαμβάνουν τις δονήσεις του σύμπαντος και με κάνουν να θέλω να τρέξω να κρυφτώ. Βασικά πρώτα θέλω να τους χτυπήσω στο κεφάλι με ένα φτυάρι. Και μετά να τρέξω. [γέλια]
Ο μόνος λόγος που έχω επιλέξει να ζω στο Λος Άντζελες είναι γιατί είμαι ευτυχισμένος στο γάμο μου. Πέρα από τη λάμψη του Χόλιγουντ, είναι η πόλη των Ηνωμένων Πολιτειών με την περισσότερη ουσία… ίσως όχι μόνο των ΗΠΑ, αλλά και ολόκληρου του κόσμου. Ό,τι σημαντικό συνέβη τα 50 χρόνια, έχει ξεκινήσει από εκεί με κάποιο τρόπο. Ήταν έξυπνη κίνηση εκ μέρους του Ιδρύματος Ωνάση να μεταφέρει μερικές από τις πολιτιστικές του δραστηριότητες εκεί. Είναι η πόλη στην οποία συμβαίνουν όλα τώρα. Οι ρίζες του Ίντερνετ βρίσκονται εκεί, κατασκευάζονται επαναχρησιμοποιούμενοι πύραυλοι από τον Ίλον Μασκ, φτιάχνονται τα συλλογικά όνειρα του πλανήτη στο Χόλιγουντ, που δεν είναι του γούστου μου, αλλά πας στις Φιλιππίνες, για παράδειγμα, και θέλουν να δουν τον Εξολοθρευτή. Είναι συγκλονιστικό να ζεις στο μέρος όπου δημιουργούνται τα πράγματα που καθορίζουν τον κόσμο.
Αν ο κόσμος τελείωνε αύριο, θα ξεκινούσα να κάνω μια ταινία. Θα είχα μόνο μια μέρα γυρισμάτων και δεν θα την έβλεπε κανένας, αλλά θα το έκανα έτσι κι αλλιώς.