Mπαίνοντας στον χώρο της Crux Galerie, ακούς τη φωνή της σπουδαίας Σμυρνιάς ρεμπέτισσας Αγγέλας Παπάζογλου να τραγουδά «Όταν ο κόραξ λευκανθεί». Αυτή η γεμάτη νοσταλγία μουσική αποτύπωση του απόλυτου ποτέ, αποτέλεσε την πηγή έμπνευσης για την τρέχουσα έκθεση της Κατερίνας Ζαχαροπούλου.
Η σειρά των έργων αποτελείται από 12 σκαλισμένες μήτρες λινόλεουμ σε διαφορετικά χρώματα επάνω σε ξύλινα αναλόγια και μια μεγάλη ενότητα ξηρών εξώγλυφων εκτυπώσεων σε λευκά χαρτιά. Και ενώ πρόκειται για μια μέθοδο της παραδοσιακής τυπογραφίας, εδώ τα γράμματα αντικαθίστανται από γραμμές και μορφές, κείμενα και οι ίδιες, μεταμορφώσεις φράσεων σε πουλιά, παιδιά, άνθη, ακόμη και τίτλους τραγουδιών από παλιά σμυρνέικα τραγούδια.
Η Κατερίνα Ζαχαροπούλου χαράσσει μορφές και τοπία, όπως χαράσσονται τα βιώματα και επουλώνονται τα τραύματα. Για αυτό το «φάγωμα» που τρώει, αλλά και στολίζει, έγραψε η Ζυράννα Ζατέλη το κείμενο που μας καλωσορίζει στην έκθεση:
«Έτυχε κάποτε να δω ένα κομμάτι από κορμό ακακίας σε οριζόντια τομή, όπου πάνω και μέσα του κάποιο προκομμένο σαράκι είχε στήσει ένα απερίγραπτο ταξίδι: μια σειρά από περίτεχνα φαγώματα η εργασία του, δαντελωτά σχέδια και παρασχέδια μιας μεθόδου που θα την λέγαμε και ζηλευτή. «Σε τρώω, αυτή είναι η φύση μου», σαν να ψιθύριζε στο ξύλο, «αλλά και σε στολίζω, σε κεντάω- τίποτα δεν γίνεται άγαρμπα σ’ αυτήν τη μυστική μοναχική γιορτή μου».
Μια ανάλογη αίσθηση είχα, χρόνια μετά, σκύβοντας να κοιτάξω καλύτερα τις μήτρες των χαρακτικών της Κατερίνας Ζαχαροπούλου «Όταν ο κόραξ λευκανθεί…». Κάποιο σαράκι, σκέφτηκα, οδηγεί αυτά τα κορίτσια της κάθε ηλικίας να μεταμορφωθούν σε δέντρα, για να μεταμορφωθούν μετά ξανά σε κάτι άλλο, ή να γίνουν μια και καλή πουλιά και να πετάξουν. (Τις δώσει μοι πτέρυγας ωσεί περιστεράς και πετασθήσομαι και καταπαύσω;) Οι αχνές φιγούρες που προέκυψαν από μια τέτοια χειρονακτική επίπονη περιπέτεια, με το λευκό να αναγράφεται πάνω στο λευκό, δεν φαίνεται να απέχουν ιδιαίτερα από το ίχνος που αφήνει ένα πουλί – το πέταγμά του- πάνω στο σύννεφο.»
Η Κατερίνα Ζαχαροπούλου μίλησε στην Popaganda για την έκθεση, τα παραμύθια, την παρηγοριά που ενυπάρχει στο θηλυκό στοιχείο, αλλά και για την ουσιαστική σημασία της σιωπής:
«Το πρώτο άκουσμα αυτού του σμυρνέικου μινόρε έγινε σε ένα ταξίδι που πρόλαβα να κάνω στην Κωνσταντινούπολη πριν την πρώτη καραντίνα. Στο ταξίδι εκείνο έκανα μια έρευνα για τη ζωή ρεμπετισσών που είχαν καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη ή τη Μικρά Ασία. Άρχισα να ερευνώ και να ακούω αυτές μουσικές για ένα άλλο project που είχα στο μυαλό μου. Όταν άκουσα το «Όταν ο κόραξ λευκανθεί», ένα τραγούδι που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό, μου έκανε πολύ μεγάλη αίσθηση αυτή η διαλεκτική σχέση που κρύβεται στο πρώτο δίστιχο:
Όταν ο κόραξ λευκανθεί
κι η χιών’ μαυρίσει
Τότε κι από το στήθος μου
αυτή η φωτιά θα σβήσει
Μόνο μια ώρα χαίρομαι
όταν γλυκοχαράζει
που αναπαύεται η καρδιά
και δεν αναστενάζει
Το τραγούδι αναφέρεται στον σμυρνέικο ξεριζωμό, αλλά εγώ αισθάνθηκα ότι ταιριάζει σε πάρα πολλές άλλες περιπτώσεις, γιατί εκφράζει την έννοια του «ποτέ» με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Μάλιστα, επειδή δεν αναφέρεται κάπου ο δημιουργός και διαδόθηκε από στόμα σε στόμα, μοιάζει σαν να γεννήθηκε μέσα από την εμπειρία της ίδιας της ζωής.
Είχα ήδη αρχίσει να δουλεύω πάνω στη σχέση των φωνών των πουλιών και των ανθρώπων και, στην εξέλιξη αυτής της δουλειάς μου, φάνηκε χαρακτηριστικά το κομμάτι αυτό της αφωνίας, που προκύπτει όταν μετά από έναν μεγάλο πόνο, δεν μπορείς να πεις λέξη.
Αυτή τη στιγμή της αλαλίας κράτησα από αυτό το σμυρνέικο μινόρε και ταίριαξε πάρα πολύ, σχεδόν ζευγάρωσε, με την προσπάθειά μου να χαράξω ιστορίες πάνω σε μήτρες χαρακτικής. Τη χαρακτική την αντιμετώπισα και ως μια μεταφορά της έννοιας του τραύματος, είναι η πληγή, αλλά είναι και το βίωμα που εγγράφεται και το οποίο μετά μπορεί να γίνει τραγούδι, εικόνα, λαϊκή αφήγηση και πολλά άλλα πράγματα.
Έτσι το τραγούδι ήρθε και φώλιασε στην κυριολεξία στη δουλειά που παρουσιάζεται τώρα στην γκαλερί Crux και, εφόσον η πηγή της δουλειάς βρίσκεται εκεί, έγινε και ο τίτλος της έκθεσης, ενώ παράλληλα ακούγεται και μια ηχογράφηση του τραγουδιού, για να σημασιοδοτεί το αυτό αίσθημα που γέννησε και σ’ εμένα.
Το λευκό είναι μία επιλογή που με βοηθάει πάρα πολύ να εκφράσω την έννοια του τραύματος και της ίασης, αλλά και μια ανάγκη δικής μου απαλλαγής από τις εκατομμύρια εικόνες με τις οποίες συζούμε όλα αυτά τα χρόνια. Τα χρώματα και όλα αυτά τα πολύτιμα εργαλεία για τη γλώσσα της τέχνης, σε αυτή τη φάση της δουλειάς ήθελα να τα αφήσω πίσω και να μη με απασχολεί ούτε το χρώμα, ούτε και οι τεχνικές τυπώματος. Με ανακούφιζε και εμένα την ίδια να ανακαλύψω μέσα από τη γλώσσα της τέχνης τι είναι εκείνο που μπορεί να ειπωθεί με τα ελάχιστα μέσα. Η δήλωση «Όταν ο κόραξ λευκανθεί» είναι πολύ δυνατή από μόνη της και αρκεί για να πυροδοτηθεί συναισθηματικά η θέαση αυτών των έργων.
Το λευκό στο λευκό ήταν και μια πολύ συνειδητή επιλογή απάλειψης όλων των άλλων στοιχείων, ώστε να φανεί αυτή η επούλωση.»
The kissing wolf, 2020-22, ξηρή εξώγλυφη εκτύπωση σε χαρτί Fabriano
Στη συγκεκριμένη έκθεση υπάρχουν τουλάχιστον δύο θεματικές: η μία έχει να κάνει με τις μορφές των ηρώων των παραμυθιών και η άλλη με στοιχεία που ακουμπούν στη λαϊκή κουλτούρα, όπως η Ρόζα Εσκενάζυ και οι γυναίκες με τις παραδοσιακές φορεσιές. Πολύ έντονο είναι και το στοιχείο της φύσης που προβάλλεται και μέσα στα παραμύθια, αλλά συναντάμε και ένα υπαρκτό πρόσωπο, τη φιγούρα της Καίτης Αργυροπούλου, η οποία ξαναφύτεψε και ξαναδημιούργησε το Αισθητικό Πάρκο της Καισαριανής που είχε καταστραφεί κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
«Δημιουργείται έτσι και μία σύνδεση με το τεράστιο οικολογικό ζήτημα», μας λέει η Κατερίνα Ζαχαροπούλου, «γιατί δεν ξέρω αν ένα παραμύθι του μέλλοντος θα έχει δάση και πουλιά. Τα παραμύθια με απασχολούν από πάρα πολύ νωρίς, όχι μόνο σαν ιστορία που έλεγαν, αλλά και σαν ιστορία που έπρεπε εγώ να κατανοήσω και να διδαχθώ ή να ενθαρρυνθώ από αυτήν. Γενικά όλος αυτός ο κόσμος, ο φαινομενικά χαρούμενος και επιφανειακός, εμένα με απασχολούσε σε βάθος και για χρόνια. Ένα έργο της έκθεσης έχει τον χιουμοριστικό τίτλο «Ο πονοκέφαλος της Χιονάτης», όπου η Χιονάτη εμφανίζεται -σχηματικά πολύ βέβαια- να είναι μπρούμυτα πάνω στα χέρια της και να θρηνεί για τη μοίρα της. Από πάνω της βρίσκεται μια γυναίκα σημερινή, που πιάνει το κεφάλι της σαν να έχει ημικρανία και είναι σαν να αναρωτιέται πώς θα καταφέρει να μην της ξεριζώσουν την καρδιά, όπως ο κυνηγός στη Χιονάτη, πώς θα επιβιώσει ανάμεσα σε ξένους, όπως είναι οι νάνοι, και αν τη στιγμή που θα έχει «παγώσει» θα έρθει κάποιος ή κάποια συγκυρία που θα την ξαναζωντανέψει, όπως ο πρίγκιπας τη Χιονάτη. Φυσικά όλοι αυτοί οι προβληματισμοί δεν είναι γυναικείο ζήτημα, έχουν να κάνουν με τα θηλυκά στοιχεία όλων μας.»
Την έκθεση συμπληρώνουν κάποια ζωγραφικά έργα από προηγούμενη δουλειά της Κατερίνας Ζαχαροπούλου, πολύ κοντά στην τωρινή, όπου είχε ασχοληθεί με την ιστορία της δεκαοχτούρας. Σύμφωνα με τον μύθο, αυτό το πουλί ήταν ένα κορίτσι, που μια μητριά το καταράστηκε γιατί έκλεψε το 19ο ψωμί από το φούρνο. Το κορίτσι για να απαλλαγεί από τις κατάρες παρακάλεσε τον θεό να το μεταμορφώσει σε πουλί και έτσι από τότε η δεκαοχτούρα φωνάζει το δίκιο της: Δεκαοχτώ, δεκαοχτώ.
Η γυναίκα που έγινε πουλί, 2020-22, ξηρή εξώγλυφη εκτύπωση σε χαρτί Fabriano
«Αυτά τα έργα αποτυπώνουν τη στιγμή της παύσης πριν τη μεταμόρφωση, το πλάσμα είναι στοιχειωμένο και ακόμα δεν έχει μεταμορφωθεί σε κάτι άλλο. Είναι σαν μια φωτογραφική απεικόνιση της στιγμής πριν τη μεταμόρφωση. Και πάλι πρόκειται για την παύση, την απόλυτη σιωπή πριν τη μεταμόρφωση. Το παρατηρούμε και στις προσωπικές μας οδύνες ότι υπάρχει μια στιγμή που μοιάζει ατελείωτη, αλλά και στην ίδια την Ιστορία της Τέχνης υπάρχουν περίοδοι που είναι σχετικά σιωπηλές σε σχέση με άλλες που εμφανίζονται τα σημαντικά ρεύματα. Υπάρχει πάντα μια στιγμή που πρέπει να σιωπήσεις, μπορεί να φανεί αιώνας, αλλά δεν είναι τελικά, και πάντα οδηγεί σε μια μεταμόρφωση. Μπορεί να γίνεις τέρας αντί για πουλί, αλλά εγώ δεν προσδοκώ τη δύσμορφη μετάλλαξη που θα φέρει τα πράγματα σε χειρότερη μορφή από αυτή που ήταν πριν.
Ειδικά από το 2000 και μετά, που θεωρώ ότι έχει αποκρυσταλλωθεί ο τρόπος καλλιτεχνικής αφήγησης που έχω επιλέξει, η δουλειά μου έχει ως κέντρο το ζήτημα της γυναικείας ταυτότητας. Βρίσκω ότι μέσα στον θηλυκό κόσμο, ο οποίος μπορεί να περιέχεται και σε έναν άνδρα, υπάρχουν μαλακά στοιχεία, τα οποία αν βρεθεί ο τρόπος να ειπωθούν, είναι παρηγορητικά, σαν το χάδι της μάνας στο παιδί. Το να μπορέσεις να πεις κάπου ολόκληρο το τραύμα σου με εμπιστοσύνη, είναι ένα θέμα, και εγώ αυτό το κομμάτι της εμπιστοσύνης ήθελα να το εναποθέσω: μπορούν να ειπωθούν τα πράγματα, να είναι ορατά, χωρίς να ξεφωνίζουν, να είναι παρηγορητικά και ταυτόχρονα να δημιουργούν και μια ενδιαφέρουσα μορφή.
Δουλεύω με κάτι που το ξέρω καλά και αυτό είναι η δική μου η φύση και υπό αυτή την έννοια με απασχολεί το γυναικείο ζήτημα. Ζούμε σε μια εποχή που οι γυναικοκτονίες μας σοκάρουν διαρκώς, αλλά έχει προκύψει και το τραγικό ζήτημα των παιδοκτονιών, με το οποίο η κοινωνία ασχολείται συνεχώς και δικαίως. Νιώθω ότι είναι ο καιρός που η αίσθηση της θηλυκότητας, όχι με την έννοια της σεξουαλικότητας, αλλά μιας αποδοχής τρυφερότητας, θα πρέπει να κυριαρχήσει ξανά. Πρέπει όλοι, άνδρες και γυναίκες, να αφουγκραστούμε τη γυναικεία μας πλευρά και να την ενθαρρύνουμε να βγει προς τα έξω. Το κομμάτι που εμένα με απασχολεί είναι το να διατηρηθούν, όσο το δυνατόν περισσότερα χαρακτηριστικά από τη μητρική μορφή και δεν το λέω τόσο με την έννοια της μητέρας, όσο με την έννοια της μήτρας, της γης. Όταν εντοπίζω αυτό το θηλυκό στοιχείο σε φίλες, φίλους, αλλά ακόμα και σε παιδιά, με χαροποιεί και με γεμίζει ελπίδα γιατί περιέχει ένα είδος προστασίας, τρυφερότητας, έγνοιας για τον άλλον και φροντίδας ως προς το ότι τα πράγματα θα πάνε καλά. Πιστεύω ότι τα πράγματα θα πάνε καλά στο μέλλον, γιατί έχω την πεποίθηση πως πάντα μέσα στον άνθρωπο, ακόμα και στον χειρότερο κακοποιό, υπάρχει ένα μικρό κομματάκι φωτός με το οποίο μπορεί έρθει σε επαφή».