Ανεβαίνοντας τα έντονα κόκκινα σκαλιά του ΕΜΣΤ και μπαίνοντας στο φουαγιέ, το πρώτο πράγμα που βλέπει κανείς είναι το Arbres à Palabres, ή αλλιώς Το Δέντρο της πλατείας, του Stephan Goldrajch. Ένα δέντρο που έχουν δημιουργήσει άνθρωποι που ζουν ή εργάζονται στις γειτονιές γύρω από το Μουσείο, αλλά και ένοικοι σε οίκους ευγηρίας ή πρόσφυγες σε παρακείμενες δομές, από κομμάτια πλεκτών, υφαντών και κεντημάτων, από νήματα πολύχρωμα και κουρέλια σε ποικίλα μοτίβα και συνθέσεις. Το υπόγειο αμφιθέατρο του μουσείου κατακλύζεται από μια λαοθάλασσα εικαστικών, καλλιτεχνών, δημοσιογράφων εργαζομένων του ΕΜΣΤ και εκπροσώπων δημόσιων και ιδιωτικών φορέων πολιτισμού. «Επιτυχία δεν είναι μόνο οι ουρές στα μουσεία», λέει η Κατερίνα Γρέγου, «αλλά το να διαμορφώνουν συνειδήσεις». Η καινούργια διευθύντρια θέλει ένα μουσείο με ταυτότητα και εντοπιότητα, όχι να μοιάζει σαν franchise, όπως το Guggenheim που «όσο καλές κι αν είναι οι εκθέσεις, δεν ξέρεις που βρίσκεσαι».
20 χρόνια μετά την ίδρυση του ΕΜΣΤ, μπαίνουμε στην τέταρτη φάση λειτουργίας του, με νέα διευθύντρια την ιστορικό τέχνης και μουσειολόγο με διεθνή δράση, Κατερίνα Γρέγου. Είχε προηγηθεί η Άννα Καφέτση, η Κατερίνα Κοσκινά και το δίδυμο Δ. Αντωνακάκη-Σ. Τσιάρα. Στόχος του ΕΜΣΤ είναι να γίνει ο κορυφαίος εθνικός θεσμός για τη σύγχρονη τέχνη και τον οπτικό πολιτισμό στην Ελλάδα, και ένας από τους ηγετικούς θεσμούς της Νότιας Ευρώπης και της Ανατολικής Μεσογείου. Το Μουσείο εστιάζει σε πρακτικές που εξετάζουν με κριτικό βλέμμα την κοινωνία και τις πολιτικές της προτεραιότητες και πραγματεύονται κεντρικά ζητήματα της εποχής μας, όπως η δημοκρατία, η διακυβέρνηση, η ισότητα, η οικονομία, το περιβάλλον, οι συνέπειες της παγκοσμιοποίησης και της κυριαρχίας της τεχνολογίας, ενώ ταυτοχρόνως αναδεικνύουν τη σημασία του δημόσιου διαλόγου και των «κοινών». Η νέα αποστολή του ΕΜΣΤ είναι να δώσει έμφαση στο ρόλο του ως φορέα καλλιέργειας της ιστορικής γνώσης και της πολιτικής κρίσης.
Σε μια εποχή που τα μουσεία καλούνται, συχνά μη ρεαλιστικά, να επιτελέσουν πολλαπλούς ρόλους, αναλαμβάνοντας για παράδειγμα λειτουργίες που κάποτε ήταν ευθύνη των προνοιακών ή κοινωνικών υπηρεσιών, το ΕΜΣΤ θα εστιάσει πρωτίστως στο ρόλο του ως πολιτιστικού θεσμού. Θα δώσει χρόνο στην καλλιτεχνική δημιουργία και θα προάγει βιώσιμες πρακτικές προσεγγίζοντας την πολιτιστική παραγωγή δυναμικά αλλά με μέτρο. Ο προϋπολογισμός των 9.204.854 €, που εγκρίθηκε πρόσφατα, είναι απαραίτητος για την ολική επανεκκίνηση του φορέα. Για πρώτη φορά το Μουσείο λειτουργεί σε πλήρες ανάπτυγμα με ένα πολυσχιδές και σύνθετο συλλεκτικό, εκθεσιακό και εκδοτικό πρόγραμμα, στο οποίο θα πρέπει να προστεθούν η μεγάλη διεθνής και εγχώρια εκστρατεία επικοινωνίας και προβολής που μόλις έχει ξεκινήσει, και οι αναγκαίες αρχιτεκτονικές επεμβάσεις στους χώρους και τη συλλογή, προκειμένου να βελτιωθεί η μουσειακή και εκθεσιακή εμπειρία.
Μπαίνοντας λοιπόν στο επόμενο κεφάλαιο της ύπαρξης του, το ΕΜΣΤ θα αναλάβει πλήρως τον ρόλο του ως ο κατεξοχήν εθνικός φορέας υποστήριξης των καλλιτεχνών και γενικότερα των επαγγελματιών του πεδίου της τέχνης. Ας δούμε λοιπόν τις εκθέσεις που θα έρθουν στην Αθήνα:
Κατάχρηση κι αδιέξοδα της κρατικής εξουσίας, η ιδεολογική ρητορική που ενέχει το οικοδόμημα του έθνους και του κράτους, οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η πολυφυλετική πλουραλιστική κοινωνία και μεταβίβαση των εθνικών εξουσιών σε υπερεθνικούς οργανισμούς ή πολυεθνικές εταιρείες. Η έκθεση Statecraft πραγματεύεται με όλα τα παραπάνω ζητήματα. Το φιλελεύθερο δημοκρατικό πρόταγμα της Ευρώπης περί ανοχής, κοινωνικής πρόνοιας για όλους και αποδοχής της ποικιλότητας, εθνοτικής ή άλλης, παραπαίει καθώς κυριαρχεί η αμνησία της ευρωπαϊκής ιστορίας. Η ξενοφοβία, ο ρατσισμός και η προκατάληψη είναι σε άνοδο σε αρκετές χώρες της Ευρώπης και τροφοδοτούνται από την εθνικιστική ρητορική. Οι υπερεθνικοί οργανισμοί όπως η Ε.Ε., που συστάθηκαν για να αποτρέψουν καταστροφές σαν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και να διευκολύνουν τη διασυνοριακή και πολύπλευρη συνεργασία σε θέματα οικονομίας, ανάπτυξης και περιβάλλοντος, αποδυναμώνονται, αμφισβητούνται ή, ακόμη χειρότερα, γίνονται μέρος καινούργιων προβλημάτων. Μια πολυφωνική ομάδα 36 καλλιτεχνών διεισδύει κριτικά σε αυτά τα ερωτήματα.
Τα έργα της έκθεσης, της μεγαλύτερης που έχει οργανώσει το ΕΜΣΤ στη μόνιμη έδρα του, απλώνονται σε δύο ορόφους και θίγουν θέματα όπως: –τους εθνικιστικούς μηχανισμούς ταύτισης και κατασκευής των μισαλλόδοξων ομάδων –τις ασύμμετρες διαδικασίες συμπερίληψης ή αποκλεισμού στους δημόσιους μηχανισμούς του κράτους –τη σχέση ψηφιακών τεχνολογιών και νομαδικών ροών –την πολιτική ανυπακοή –τη γλώσσα ως σύστημα διαφοροποίησης –τις έμφυλες διαστάσεις της εξουσίας –την έννοια του εγκλήματος πολέμου σε σχέση με την εθνική ομοιογένεια –την κατασκευή της εθνικής κληρονομιάς ως δημόσιας ιστορίας –την ιθαγένεια ως καταναλωτικό εμπόρευμα – την ολοένα και μεγαλύτερη αστυνομική ισχύ του κράτους –τα συστήματα εγκλεισμού και τιμωρίας –εθνικιστικές τελετουργίες όπως η ποδοσφαιρική –τον περιορισμό του ελευθερίας του λόγου σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης –τις αφηγήσεις της λογοτεχνίας στην υπηρεσία των εθνικιστικών κατασκευών –την αντικατάσταση των εθνικών συστημάτων διαβούλευσης από εταιρικούς σχηματισμούς –τον ρόλο των εθνικών μουσείων στην κατασκευή εθνικών αφηγήσεων, και πολλά ακόμη. Μολονότι η έκθεση είχε σχεδιαστεί πριν από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και το ξέσπασμα του πολέμου, πολλά από τα έργα της έκθεσης, ιδίως εκείνα που προέρχονται από καλλιτέχνες της Ανατολικής Ευρώπης, φωτίζουν το ιστορικό βάθος και τις πολιτικές συνιστώσες της σύγκρουσης.
Διάρκεια έκθεσης: 17.06–30.10.2022
Επιμέλεια: Κατερίνα Γρέγου
Πράξεις μοντερνισμού με τον Αντώνη Πίττα και τον Theo van Doesburg
Ο Αντώνης Πίττας ασχολείται εδώ και καιρό με τη διερεύνηση της εικαστικής γλώσσας και κληρονομιάς του μοντερνισμού και την υπόσχεσή του για έναν καλύτερο, πιο ισότιμο και δημοκρατικό κόσμο για όλους. Εντούτοις, η σφοδρή επιθυμία για πλήρη ανανέωση συνέβαλε επίσης στην ολοκληρωτική καταστροφή. Το 2019 ο Πίττας ήταν φιλοξενούμενος καλλιτέχνης στην οικία Van Doesburg, το πάλαι ποτέ σπίτι και στούντιο του Theo van Doesburg, λίγο έξω από το Παρίσι. Η διαμονή του συνέπεσε με τις ευρείας κλίμακας διαμαρτυρίες του κινήματος των κίτρινων γιλέκων στη Γαλλία. Παρόλο που οι διαδηλώσεις έδειχναν να έχουν κοινό οπτικό παρονομαστή τα κίτρινα γιλέκα, τα κίνητρα των διαδηλωτών που απαιτούσαν αλλαγές ήταν πολλά και ιδιαιτέρως διαφορετικά μεταξύ τους. Ο Πίττας πέρασε από τον φλέγοντα χαρακτήρα των διαδηλώσεων έξω στους δρόμους, στο ιστορικό πλαίσιο και την ιδιωτική σφαίρα της οικίας Van Doesburg. Η επιλογή του αυτή τον ώθησε να εξετάσει την κληρονομιά του μοντερνισμού μέσα από ένα πολιτικό πρίσμα.
Παρέμβαση στη συλλογή του EMΣΤ (2ος όροφος). Διάρκεια έκθεσης: 17.06–30.10.2022
Επιμέλεια: Δάφνη Βιτάλη
Μια δημόσια πραγμάτευση του απωθημένου
Για ένα χρόνο η Jennifer Nelson συνέλεγε τις συσκευασίες και τα υλικά απόβλητα της οικογένειάς της. Ο όγκος και η μάζα που προέκυψε από αυτήν τη διαδικασία υπερβαίνει κατά πολύ το μέγεθος και το βάρος του σώματος της καλλιτέχνιδας. Για τους επόμενους 6 μήνες, η Nelson θα δημιουργήσει με αυτά τα υλικά απορρίμματα γλυπτικές μορφές που να μπορεί να τις φοράει στο σώμα της και να τις κουβαλά μαζί της. Η διαδικασία αυτή αντιπαραβάλλει ευθέως τα υλικά απόβλητα ενός ατόμου με τη σωματική του κλίμακα. Πόσα σκουπίδια παρήγαγα εγώ; Συνιστά επίσης μια μορφή λογοδοσίας — επωμίζεται κανείς κυριολεκτικά το βάρος των συνεπειών του τρόπου ζωής του.
Artist at Work / Πρότζεκτ εν εξελίξει, Μάρτιος–Σεπτέμβριος 2022
We are sailing with a corpse in the cargo
Ο Αμαζόνιος βρίσκεται στο ρέμα Πολυδρόσου. Είναι ένα πολυδιάσταστο έργο του Δημήτρη Τσουμπλέκα, που εκτυλίσσεται στο παλιό εργαστήριο του Νίκου Κεσσανλή και της Χρύσας Ρωμανού, στο κτήμα τους στο Μαρούσι. Αποτελείται από φωτογραφίες μεγάλου μεγέθους (απεικονίζουν τον χώρο και το τοπίο που τον περιβάλλει, νεκρές φύσεις τοποθετημένες στο εργαστήριο, αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες), από γλυπτικές κατασκευές (αναπάντεχες συναρμογές αντικειμένων που κυρίως βρέθηκαν στο εργαστήριο, παλιών υλικών ζωγραφικής, οργανικών υλικών από την περιοχή), καθώς και από μια εγκατάσταση στον χώρο και δύο επιτόπιες προβολές βίντεο. Ο «Αμαζόνιος» είναι ένα ταξίδι στη μνήμη και μια γνωριμία με μια κρυφή όψη της πόλης, ο διάλογος ενός σύγχρονου σημαντικού καλλιτέχνη με τους σπουδαίους προγόνους του, και με έναν τρόπο προγόνους όλων μας, κι ένα θραύσμα από μια πτυχή της Αθήνας που έχει σχεδόν ολοκληρωτικά θυσιαστεί στο βωμό της αστικής ανάπτυξης.
Με τον Αμαζόνιο ξεκινά το καινούργιο εκθεσιακό πρόγραμμα του ΕΜΣΤ Extra Muros, το οποίο λαμβάνει χώρα εκτός των τειχών του Μουσείου. Με αναθέσεις καινούργιων έργων και άλλες δράσεις, το πρόγραμμα Extra Muros αναδεικνύει σημαντικά καλλιτεχνικά, πολιτιστικά, ευρύτερα πολιτικά τοπόσημα. Οι εκθέσεις Extra Muros θα δίνουν την ευκαιρία στο κοινό να γνωρίσει αθέατες πλευρές της πόλης και στους καλλιτέχνες τη δυνατότητα να συνομιλήσουν εντός πλαισίου με τα σημάδια της ιστορίας.
ΕΜΣΤ Extra Muros. Διάρκεια έκθεσης: 05.05–03.07.2022
Ο Abu Hamdan είναι ένας ηχητικός ντετέκτιβ· μέσα από τις οπτικοακουστικές εγκαταστάσεις, τα βίντεο, τις περφόρμανς, τη φωτογραφία, τα δοκίμια και τις διαλέξεις του, καθώς και μέσα από τη χρήση διαφορετικών ειδών ήχου, εξερευνά την πολιτική επίδραση της ακρόασης και του ήχου στα ανθρώπινα δικαιώματα και το νόμο. Το ενδιαφέρον του για τον ήχο και την πολιτική προέρχεται από το παρελθόν του ως μουσικού παραγωγού και δημιουργού DIY μουσικής. Οι ηχητικές έρευνες του καλλιτέχνη έχουν χρησιμοποιηθεί ως αποδεικτικά στοιχεία στο Δικαστήριο Ασύλου και Μετανάστευσης του Ηνωμένου Βασιλείου, καθώς και για την υποστήριξη οργανώσεων όπως η Διεθνής Αμνηστία. Στο ΕΜΣΤ θα παρουσιαστούν επιλεγμένα κινηματογραφικά του έργα, τα οποία εξερευνούν τις θεματικές των αμφισβητούμενων συνόρων, της ιθαγένειας και της ελευθερίας μετακίνησης. Πρόκειται για την πρώτη ατομική έκθεση του Lawrence Abu Hamdan στην Ελλάδα.
Αμφιθέατρο ημιορόφου. Διάρκεια έκθεσης: 17.06–30.10.2022
Ένας φωτογραφικός διάλογος με τον ζωγράφο Ανδρέα Βουρλούμη
Ali Liaquat Husseini in Omonia square in downtown Athens another main meeting point for refugees and migrants.
Η Ειρήνη Βουρλούμη παραθέτει δικές της φωτογραφίες, τραβηγμένες με κινητό τηλέφωνο κατά τις περιπλανήσεις της στην πόλη της Αθήνας – ένας φόρος τιμής δίπλα σε έργα που έκανε ο Ανδρέας Βουρλούμης πάνω από μισό αιώνα πριν: ζωγραφικούς πίνακες, υδατογραφίες, σχέδια και ποιήματα. Τα μέσα διαφέρουν αλλά ο σκοπός είναι κοινός. Η αντιπαραβολή των φωτογραφιών με τα ζωγραφικά έργα επικεντρώνεται θεματικά στην καταγραφή της πόλης της Αθήνας και της καθημερινής ζωής της, αλλά περιλαμβάνει και τη σύνδεση συναισθηματικών καταστάσεων με χρωματικές και μορφολογικές λεπτομέρειες σε τοπία και εσωτερικούς χώρους. Μέσα από τον συσχετισμό των εικόνων η φωτογράφος δημιουργεί γέφυρες μεταξύ της μεταπολεμικής Αθήνας, όπως την αποτύπωσε στα γρήγορα σχέδιά του ένας ιστορικής σημασίας ζωγράφος και της ίδιας πόλης σήμερα, όπως την καταγράφει η ίδια στις δικές τις περιπλανήσεις.
Διάρκεια έκθεσης: 17.06–30.10.2022
Επιμέλεια: Σταμάτης Σχιζάκης
Το Δέντρο της πλατείας αντλεί την έμπνευσή του από τα δέντρα που βρίσκονται συνήθως στις πλατείες των αφρικανικών χωριών και αποτελούν το κέντρο της δημόσιας ζωής και της παραγωγής του λόγου της κοινότητας: τόποι συνάντησης και ανταλλαγής ιδεών, τόποι μετάδοσης της μνήμης, όπου οι μεγαλύτεροι αφηγούνται ιστορίες στα παιδιά, αλλά και χωροθετημένοι θεσμοί στους οποίους λαμβάνονται οι σημαντικές δημόσιες αποφάσεις. Στην Ελλάδα θα μπορούσε να συγκριθεί με το πλατάνι που βρίσκεται στις πλατείες των χωριών, όπου άνθρωποι όλων των ηλικιών συγκεντρώνονται και συμμετέχουν στην καθημερινή κοινωνική ζωή. Η εμπειρία της πανδημίας, που ήταν καθοριστική για το έργο του Stephan Goldrajch, έχει κάνει την ανάγκη μας για κοινωνικότητα ακόμη μεγαλύτερη. Το Δέντρο της πλατείας δείχνει πως το εσωτερικό του Μουσείου είναι ένας σημαντικός χώρος δημόσιας συνάντησης και διαβούλευσης, ένας χώρος χωρίς αποκλεισμούς και φραγμούς.
Διάρκεια: 15.12.2021–31.05.2022
Φουαγιέ ΕΜΣΤ
Πέρα από τις εκθέσεις, το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης θα κάνει επανεκκίνηση και στο εκδοτικό του πρόγραμμα, με ψηφιακές σειρές για να μειώνεται το ενεργειακό αποτύπωμα του μουσείου και με στόχο την ανάδειξη της καινούργιας, δυναμικής γενιάς συγγραφέων, θεωρητικών, ιστορικών και επιμελητών. Μέσα στο καλοκαίρι θα εκδοθεί η συλλογή κειμένων πολιτικής θεωρίας, πολιτισμικής κριτικής και θεωρίας, φιλοσοφίας, κοινωνιολογίας και ανθρωπολογίας Becoming Human, σε επιμέλεια Κατερίνας Γρέγου, συνεπιμέλεια Zane Ozola.