Theatre and dance art director of Onassis Cultural Centre, Katia Arfara, Athens, October 2015 / Η καλλιτεχνική διευθύντρια θεάτρου και χορού της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, Κάτια Αρφαρά, Αθήνα, Οκτώβριος 2015
‘Eχουμε δει παράσταση από τη Σλοβενία με υλικό τις πρωθυπουργικές ομιλίες του Αντώνη Σαμαρά, έχουμε μοιραστεί το ίδιο διπλό κρεββάτι με ηθοποιούς στο δημόσιο αθηναϊκό χώρο,υπό τις οδηγίες αργεντίνου σκηνοθέτη, έχουμε παρακολουθήσει performance από τα βαλκάνια που μας έβριζε κατάμουτρα επειδή είμαστε σκατο-Ελληνες. Εν ολίγοις, έχουμε ζήσει ως θεατές πρωτόγνωρες εμπειρίες παρακολουθώντας επί τρία χρόνια την σχεδόν άγνωστη στη χώρα μας αφρόκρεμα της διεθνούς avante-garde από τη Βαλκανική, τη Λατινική Αμερική και τώρα από την κεντρική Ευρώπη στα γεωπολιτικά φεστιβάλ Τransitions της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση.
Η εμπνεύτρια ή, αν θέλετε, το “μυαλό” πίσω από τη διοργάνωση που έχει αποκτήσει φανατικό κοινό, η Kάτια Αρφαρά, υπεύθυνη των τομέων Θεάτρου και Χορού της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, εξηγεί στην Popaganda τα κίνητρα της τριετούς διοργάνωσης και τη σκοποθεσία του τρίτου και τελεταίου Transitions, με focus στην Κεντρική πρώην Κομμουνιστική Ευρώπη (Ουγγαρία, την Τσεχία και την Πολωνία), την ώρα που βρίσκεται εν εξελίξει (μέχρι τις 28 Νοεμβρίου).
Our secrets
Η αυλαία των Transitions σηκώθηκε με τη γεμάτη ενέργεια βωμολόχα, αποδομητική βαλκανική σκηνή. Η δεύτερη διοργάνωση μάς έφερε την πρωτοπορία της Λατινικής Αμερικής, που κουβαλάει ακόμα νωπά τα τραύματα των πρόσφατων δικτατοριών. Φέτος, στο τρίτο και τελευταίο φεστιβάλ Transitions , συναντιόμαστε με το θέατρο, το χορό, την performance και το σινεμά της Ουγγαρίας, της Πολωνίας και της Τσεχίας.
“Η επιλογή των τριών γεωγραφικών περιοχών έγινε από την πρώτη στιγμή”, εξηγεί η Κάτια Αρφαρά. “Πρόκειται για ένα project στο οποίο ωστόσο κάθε ένα γεωπολιτικό φεστιβάλ λειτουργεί εκτός από αυτόνομα και σε σχέση με τα υπόλοιπα».
Πράγματι. Φέτος ξαναείδαμε την Αργεντινή σουπερστάρ Λόλα Αρίας, με μια παράσταση για τις μνήμες του Πολυτεχνείου, ενώ και ο Ρουμάνος εικαστικός Νταν Περτζόφσκι προσκλήθηκε πάλι για να σχολιάσει την καυτή ευρωπαϊκή επικαιρότητα με τα εμπρηστικά σκίτσα του. Υπάρχουν κι άλλα αόρατα νήματα που ενώνουν τα τρία Transitions αλλά κι αυτά με την ελληνική κατάσταση.
Η ιδέα των Transitions πάντως γεννήθηκε εκτός Ελλάδας. Προέκυψε στα ταξίδια που έκανε η Κάτια Αρφαρα «καταρχάς στην Ανατολική Ευρώπη. Ζούσα ακόμα στο Παρίσι όταν το 2009 ξεκίνησα να πηγαίνω στην Κρακοβία». Εκεί ανακάλυψε «μια νέα γενιά Πολωνών, που είναι νεότεροι του Βαρλικόφσκι, γύρω στα 30, μια γενιά που χειρίζεται το σκηνικό υλικό χωρίς ταμπού, χωρίς φόβους, παίρνοντας ρίσκα».
Συνέχισε ταξιδεύοντας περισσότερο στην Ουγγαρία, λιγότερο στην Πράγα θέλοντας ακριβώς να εμβαθύνει καλύτερα «σε αυτό που συνέβαινε στην ανεξάρτητη σκηνή τους». Επιστρέφοντας στην Ελλάδα στην αρχή της κρίσης, «γιατί το άνοιγμα της Στέγης –παραδέχεται- συνέπεσε με την αρχή της κακής κατάστασης στην οποία βρισκόμαστε», σκέφτηκε ότι πρέπει «οπωσδήποτε να ανοίξουμε ένα διάλογο με αυτές τις χώρες, γιατί υπάρχουν πολλοί κοινοί προβληματισμοί».
Παράλληλα, ανακάλυψε την ανεξάρτητη σκηνή της Λατινικής Αμερικής, «όπου υπήρξε μια μετάβαση από άλλου είδους ολοκληρωτικά καθεστώτα στις σημερινές εύθραυστες και συχνά αμφιλεγόμενες Δημοκρατίες». Και αποφάσισε να ενώσει αυτούς τους χώρους και να στήσει ένα πραγματικά ιδιότυπο γεωπολιτικό Φεστιβάλ αιχμής, στο οποίο μέσα από τη νεότερη γενιά δημιουργών «ενδεχομένως να καταφέρουμε να δούμε τι συμβαίνει σήμερα. Πώς οι σύγχρονοι δημιουργοί αντιμετωπίζουν το θέατρο στις χώρες αυτές; Τι σημαίνει θέατρο στις μετακομμουνιστικές χώρες σήμερα; Θέατρο στις χώρες της Λατινικής Αμερικής που βγήκαν από δικτατορίες; Ποια είναι η θέση του καλλιτέχνη; Πώς αντιμετωπίζουν τον εθνικισμό, την άνοδο της ακροδεξιάς, την ανεργία, την μετανάστευση, τα προβλήματα του υστεροκαπιταλιστικού μοντέλου; Πώς αντιμετωπίζουν αυτό που συνέβη επί κομμουνιστικού καθεστώτος, επί δικτατορίας και τα τραύματα της πρόσφατης ιστορίας τους;».
«Φυσικά το Transitions δεν αποτελεί ένα πανόραμα των συγκεκριμένων χωρών», μας προκαταλαμβάνει η Αρφαρά. «Δεν αντιπροσωπεύονται όλες οι τάσεις. Δεν θα μπορούσε άλλωστε σε ένα φεστιβάλ που διαρκεί 2,5 βδομάδες. Αυτοί που επιλέξαμε είναι όσοι δεν παρουσιάζουν ενδιαφέρον μόνο καλλιτεχνικά, αλλά συγχρόνως αναμοχλεύουν όλα τα σύγχρονα αδιέξοδα που αφορούν και εμάς στην Ελλάδα και όλη την Ευρώπη». Μπορεί να είναι αυτό το βασικό κριτήριο, αλλά αυτό δεν σημαίνει «ότι αποκλείουμε έργα ρεπερτορίου». Φέτος, υπάρχει κι ένας Γκομπρόβιτς, εξάλλου.
CLOUDS
Παρακολουθώντας κανείς το Τransitions 3-Κεντρική Ευρώπη κι έχοντας την εμπειρία των δυο προηγούμενων διοργανώσεων, έχει ενδιαφέρον –υπογραμμίζει η συνομιλήτριά μας- να κάνει κάποιους συνειρμούς. Είναι ο λόγος που προσκλήθηκαν ξανά η Λόλα Αρίας και ο Περτζόφκσι : «Θέλουμε να δούμε όλοι μαζί τι συνέβη αυτά τα δυο χρόνια του project και πού βρισκόμαστε σήμερα. Γιατί η Ευρώπη αλλάζει μέρα με τη μέρα”.
Υπάρχει λοιπόν “φλέβα” θεατρική στα επιλεγμένα γεωγραφικά σημεία, κάτω από την οποία χτυπά και ο πολιτικός προβληματισμός; “Με την ευρύτερη έννοια, ναι. Το πολιτικό ως θέατρο μανιφέστο ή θέατρο που κάνει καμπάνια πολιτική και ανήκει σε συγκεκριμένη ιδεολογία δεν υπάρχει. Ειδικά οι δημιουργοί των πρώην κομμουνιστικών χωρών απέρριψαν το ελεγχόμενο από το κράτος θέατρο που είχαν μέχρι το 1989. Πέρασαν οι συγκεκριμένες κεντροευρωπαϊκές χώρες ( Τσεχία, Ουγγαρία, Πολωνία), μια περίοδο άρνησης κάθε ιδεολογίας. Ειδικά μάλιστα στην Ουγγαρία, στην Τσεχία και την Σλοβακία, ακριβώς γιατί τα πάντα ήταν πολιτικά, επεδίωξαν να κάνουν ένα θέατρο που να μην έχει κανένα ιδεολογικό προβληματισμό. Και αρχές του 2000 αρχίσαμε να έχoυμε τη στροφή προς το πολιτικό, προς την Ιστορία και θέματα ταμπού”.
Ειδικά στην Πολωνία, υπογραμμίζει, στραφήκαν «στο Ολοκαύτωμα και στη σεξουαλικότητα, διότι παραμένει πολύ ισχυρή η Καθολική Εκκλησία στην Πολωνία. Επομένως, το πολιτικό πρέπει να προσδιορίσουμε ότι έχει διαφορετική σημασία απ’ότι είχε ως το ‘89”.
The day of Fury /©Stavros Petropoulos
Η φετινή διοργάνωση ξεκίνησε με τη συγκλονιστική παράσταση ”Η Μέρα της Οργής” του τρομερού διεθνή Ούγγρου Αρπαντ Σίλινγκ. “Παρακολουθώ τη δουλειά του από το 2001 και πιο στενά από την εποχή που αποφάσισε να ασχοληθεί περισσότερο με πειραματικά και κοινωνικά πρότζεκτ, φεύγοντας στην ύπαιθρο, απομακρυνόμενος από ένα θέατρο ρεπερτορίου που έκανε μέχρι το 2008”. Στο έργο του διέκρινε “ένα δημιουργό που παίρνει ρίσκο, δεν φοβάται να φέρει στη σκηνή πολλά διαφορετικά μέσα, κινηματογράφο, περφόρμανς, θέατρο και να δουλέψει με ερασιτέχνες… “.
Οταν του μίλησε για το φεστιβάλ της Στέγης τη ρώτησε “γιατί να μην κάνουμε ένα νέο έργο;”: “Ηθελε να προχωρήσει σε ένα νέο βήμα. Για μένα είναι πολύ σημαντική στιγμή το ότι ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο ο Αρπαντ στην πορεία του μέσα από τη δουλειά που είδαμε στη Στέγη η οποία έχει να κάνει με την κατάσταση της γυναίκας σήμερα στην Ουγγαρία αλλά και στην Ευρώπη. Γιατί ο Αρπαντ θεωρεί ότι η γυναίκα είναι ο πιο αδύναμος κρίκος αυτής της κατάστασης. Είτε είναι πρόσφυγας, είτε άνεργη, είτε μητέρα εργαζόμενη».
Το Transitions 3 , πέρα από τον Σίλινγκ, συστήνει στο ελληνικό κοινό ακόμη δυο σημαντικούς δημιουργούς από τη Βουδαπέστη: τον Μπέλα Πίντερ και τον Κορνέλ Μουντρούτσκο, τον σκηνοθέτη της βραβευμένης στις Κάνες ταινίας «Λευκός θεός». «Και οι τρεις Ουγγροι είναι γεννημένοι αρχές του ‘70 και αποτελούν αυτό που λέμε την ανεξάρτητη σκηνή της Ουγγαρίας, η οποία, σήμερα που υποφέρει από την κρίση και το υπάρχον καθεστώς, προσπαθεί να αρθρώσει ένα λόγο καλλιτεχνικό και πολιτικό, χωρίς κανένα διδακτισμό, χωρίς καμία προκατάληψη». Ο Μπέλα Πίντερ στην πραγματικά ανορθόδοξη μουσική κωμωδία του (Οur Secrets, οι παραστάσεις στη Στέγη ολοκληρώθηηαν) αναμειγνύει τις παρακολουθήσεις πολιτών από τις μυστικές υπηρεσίες επί κομμουνιστικού καθεστώτος και την ατιμωρησία της συνέχειας με φολκλορικά τραγούδια από την ούγγρικη παράδοση.
Ο Μουντρούτσκο στο Frankestein Project του Proton Theatre μάς μίλησε για τους ανθρώπους που βρίσκονται στο περιθώριο. « Το θέατρό του είναι πολύ σκληρό. Πηγαίνει πολύ μακριά. Και το γεγονός ότι έγινε σε ένα άδειο μαγαζί η παράσταση επί της Κολοκοτρώνη ενίσχυσε τη νατουραλιστική φόρμα. Την πρώτη φορά που είδα δουλειά του ένιωσα μια γροθιά στο στομάχι, συχνά έκλεινα τα μάτια, κάτι που κάνω μόνο στα θρίλερ».
frankenstein project
Από την Ουγγαρία και ειδικά τη Βουδαπέστη, η χορογράφος και περφόρμερ Εστερ Σάλαμον με το Μelodrama (25-26 Νοεμβρίου) έστησε μια βιντεοεγκατάσταση με γυναίκες που ανακάλυψε ότι έχουν το ίδιο όνομα με αυτήν.
Σημαντικοί είναι και οι τρεις Πολωνοί της διοργάνωσης: “Εχουμε Γκομπρόβιτς από έναν νέο δημιουργό, μαθητή του Λούπα που συχνά δουλεύει στο θέατρο του Βαρλικόσφκι”. Αναφέρεται στον Κριστόφ Γκαρμπατζέβσκι . Για τη σκηνική μεταφορά του “Υβόννη, η πριγκίπισσα της Βουργουνδίας” (στις 28 και 29 Νοεμβρίου στη Στέγη) συνέθεσε “ένα σκηνικό θρίλερ. Εχει ενδιαφέρον να δούμε πώς ανατρέπει ένα έργο που στην Πολωνία έχει επηρεάσει πάρα πολλούς”.
Το θέατρο Οπόλε, με το οποίο έρχεται ο Γκαρμπατζέβσκι, είναι μια κρατική σκηνή. “Πρέπει να σημειώσουμε”, επισημαίνει η Αρφαρά “ότι, αντίθετα με την Ουγγαρία, την Τσεχία και τη Σλοβακία, ο πειραματισμός και οι νέες φόρμες έχουν εισχωρήσει στα κρατικά θέατρα της Πολωνίας”.
Παράλληλα, θα έρθουν στην Αθήνα και κάποιες ανεξάρτητες παραγωγές : Το “small narration” (28-29 Νοεμβρίου στη Στέγη) το υπογράφει ο Πολωνός εικαστικός, περφόρμερ και ακτιβιστής Βόιτεκ Ζιεμίλκσι. «Εχει μια μικρή γκαλερί και κάνει πρότζεκτ σε δημόσιους χώρους, σε γκαλερί, σε θέατρα. Δουλεύει πολύ με νέες τεχνολογίες .Το project που φέρνει είναι πολύ ιδιαίτερο γιατί μιλά για τη δική του ιστορία, την ιστορία του παπού του . Βλεπουμε δηλαδή πώς η μικρή οικογενειακή ιστορία συναντάει τη μεγάλη ιστορία , που είναι ένα από τα κυρίαρχα συστατικά του Transitions”.
Η τρίτη εκπρόσωπος της πειραματικής πολωνικής σκηνής είναι η Μάρτα Γκόρνιτσκα: το Magnificat (21-22 Noεμβρίου) είναι ένα πολιτιστικό μανιφέστο για τη γυναικεία φύση. «Η Γκόρνιτσκα δουλεύει μια νέα μορφή χορού, την ενδιαφέρει ο χορός της αρχαίας τραγωδίας. Φέρνει στη σκηνή της Στέγης γυναίκες γιατί την απασχολεί η θέση της γυναίκας στην καθολική και συντηρητική Πολωνία». Εδώ εμπνέεται από τις «Βάκχες», ενώ σε προηγούμενη δουλειά της είχε εκκινήσει από την «Αντιγόνη». «Ο χορός πρεσβεύει πως είναι το τελευταίο καταφύγιο της κοινότητας σήμερα».
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Από την Πράγα τι μάς φέρνει το Transitions 3; «Δεν θα δούμε Μαύρο Θέατρο», απαντά η Κάτια Αρφαρά γελώντας. Η κολλεκτίβα Handa Gote Research and Development καταφθάνει στις 21 και 22 του μήνα με τα Clouds, μια δουλειά με πρώτη ύλη την αληθινή ιστορία μιας οικογένειας, μέσω της οποία διατρέχεται η Ιστορία της χώρας τον 20ο αιώνα με μεικτές φόρμες, live, μουσική, βίντεο, κουκλοθέατρο.
Η avant garde ομάδα χορού των Dora Sulzenko Hostova και Jan Ctvrtnik από την Πράγα στις 25 και 26 Νοεμβρίου φέρνει το Process.
Η σκηνή της Πράγας παραμένει άγνωστη, πάντως. Τι φταίει;«Το ότι είναι γνωστή η Ουγγαρία και η Πολωνία οφείλεται στην πολύ καλή πολιτιστική πολιτική που είχανε τα προηγούμενα χρόνια: οργάνωσαν φεστιβάλ και πλατφόρμες κι έτσι μπόρεσαν να προωθήσουν και να βρουν οι δημιουργοί τους ξένους συμπαραγωγούς. Με αποτέλεσμα ο Αρπαντ Σίλινγκ και ο Κορνελ Μουντρούτσκο, που δεν έχουν πόρους, να χτίζουν δουλειές με Ευρωπαίους συμπαραγωγούς. Οι νεότερες γενιές καλλιτεχνών και οι θίασοι από την Τσεχία και την Σλοβακία περιοδεύουν σε χώρες της πρώην Ανατολικής Ευρώπης. Είναι δύσκολο να φτάσουν σε παρισινές ή βελγικές σκηνές.Σαν να υπάρχει ακόμα ένας αόρατος τοίχος. Από την άλλη –προσθέτει η Κάτια Αρφαρά- βλέπεις ότι έχουν επηρεαστεί από αυτό που συμβαίνει τα 20 τελευταία χρόνια στη δύση».
Εχουν απαλλαχτεί από τα δικά τους τραύματα; «Το τραύμα το κουβαλάνε πιο έντονα στην Πολωνία: ειδικά το Ολοκαύτωμα επανέρχεται, όπως επανέρχεται και το θέμα της ανταλλαγής των πληθυσμών (λ.χ. στο Βρότσαλβ) .Στην Πολωνία το τραύμα είναι ακόμα νωπό. Στην Πράγα και στη Σλοβακία λιγότερο. Στην Ουγγαρία είναι πιο τολμηροί. Πραγματεύονται περισσότερο το παρόν, αισθάνονται επείγουσα ανάγκη να πάρουν θέση σήμερα. Μετωπικά την συγκυρία αντιμετωπίζουν οι Ούγγροι και οι Πολωνοί. Ο Γκαρμπατσέβσκι ενδεχομένως λιγότερο γιατί δουλεύει και με κλασικά κείμενα, ακόμα και με την Οδύσσεια του Ομήρου. Στους Ουγγρους που αντιμετωπίζουν πολύ δύσκολες καταστάσεις τα τελευταία χρόνια υπάρχει ενός είδους emergency” .
MAGNIFICAT
Στην Πολωνία, επισημαίνει η Αρφαρά, υπάρχει η διάθεση της ρήξης με την παράδοση και τα κλασικά κείμενα. «Δεν έχουν κανένα πρόβλημα να αποδομήσουν τον Γκομπρόβιτς και τους πιο σύγχρονους συγγραφείς τους. Παράλληλα, αυτό που έχει ενδιαφέρον στην Πολωνία είναι ότι έχουν πολύ ενδιαφέροντες νέους συγγραφείς». Είναι ο λόγος που έχει σκεφτεί την ιδέα των Αναλογίων για την Στέγη . Στην έκδοση σύγχρονων πολλωνικών έργων με τίτλο Apollonia, από το ομώνυμο έργο του Βαρλικόφσκι, όπου έχουν συμπεριλάβει από το small narrations μέχρι το Apollonia αποκαλύπτεται ότι θεωρούν πια «αυτόνομο θεατρικό έργο το devised και το προωθούν και με εξαιρετικό τρόπο και κρατική χρηματοδότηση».
Οι προβολές, τα workshop, το συμπόσιο ( 27-28 Νοεμβρίου) με τους σημαντικούς προσκεκλημένους, που πλαισιώνουν και φέτος τις παραστάσεις, έχουν στόχο τη δημιουργία «ενός ανοικτού εργαστηρίου, μιας πλατφόρμας ανταλλαγής ιδεών και απόψεων».
Το ενθαρρυντικό είναι ότι δημιουργείται «κι ένα νέο κοινό, που είναι σκεπτόμενο και φιλοπερίεργο» και για το οποίο «η τέχνη δεν είναι απλώς διασκέδαση αλλά ένα κομμάτι της ζωής μας που βοηθά να καταλάβουμε ποιοι είμαστε, πού πάμε και να αναλογιστούμε για το χτες».
Παρόλο που τα εισιτήρια παραμένουν χαμηλά (5-10 ευρώ) δεν παύουν να είναι, προσθέτει, «μια πολύ σημαντική επένδυση σήμερα. Και βλέπω θεατές που προσπαθούν να δουν και 3 και 4 πράγματα. Εχει δημιουργηθεί ένα κοινό για το Transitions».
Φέτος κλείνει ο κύκλος τη μετάβασης. Το φεστιβάλ ρίχνει αυλαία. Τι θα ακολουθήσει; «Μπορούμε να ανοιχτούμε σε κάτι διαφορετικό. Το ενδιαφέρον θα ήταν να ανοιχτούμε σε κάτι μη ευρωπαϊκό. Ακόμα βρισκόμαστε σε μια περίοδο αναζήτησης και έρευνας».
Αναλυτικά όλο το πρόγραμμα του Transitions 3 –Central Europe στη διεύθυνση: http://www.sgt.gr/gre/SPG1554/