Κάθε φορά που συναντώ τον Νικίτα Μιλιβόγιεβιτς, τον Σέρβο μύστη των θεατρικών φαινομένων, που ιερουργεί σκηνικά με το πολύ προσωπικό του ιδίωμα, αισθάνομαι ότι επιστρέφω σε μια από τις θεατρικές «πατρίδες» μου. Πολλοί -και άκρως βιωματικοί- οι σταθμοί που τη διαμόρφωσαν. Ξεκινώντας από το Αμόρε- Θέατρο του Νότου («Έγκλημα και Τιμωρία», «Ιβάνοφ»), όπου πρωτοσυστήθηκε στο ελληνικό κοινό. Κατόπιν, διατρέχοντας το Εθνικό Θέατρο (σκηνική μεταφορά της συνταρακτικής, πολυβραβευμένης «Μητέρας του Σκύλου» του Παύλου Μάτεσι), φτάνοντας Βελιγράδι, κι από εκεί ακολουθώντας τον σε πρόβες του στην κουκλίστικη Λιουμπλιάνα, ως την Επίδαυρο και το εντελώς πρόσφατο «κέντημα», Τα Φώτα της Πόλης (που ενθουσίασε τόσο πολύ τον διευθυντή του Belgrade Drama Theatre, ώστε προκλήθηκε να ταξιδέψει «σύσσωμο» και στη Σερβία).
«Είχε την ψυχή του Τσάρλι Τσάπλιν», μου λέει ο διεθνής Σέρβος σκηνοθέτης για τον Προκόπη Αγαθοκλέους, που ως Τσάπλιν συγκλόνισε το αθηναϊκό κοινό, ενώ καθόμαστε στο ήρεμο καφενείο της Φοιτητικής Λέσχης Αθηνών, με τη Βιβλιοθήκη, το Πανεπιστήμιο και την άδεια Ακαδημίας στο «πιάτο».
Φαίνεται, ενώ συζητάμε, μετά από χρόνια ξανά -μοιάζει σαν να μην πέρασε ούτε μια μέρα απ΄ την τελευταία φορά-, πως «ωρίμασε» καλά μια παλαιότερη ιδέα σκηνικής μεταφοράς του εμβληματικού Underground του Εμίρ Κοστουρίτσα. Αποτόλμησε -αυτό το ρήμα ταιριάζει στην περίπτωση- λοιπόν ο Μιλιβόγιεβιτς και διασκεύασε, στην εκπνοή του 2023, την ταινία-ορόσημο που αποτύπωσε την έκρηξη του γιουγκοσλαβικού και βαλκανικού παραλόγου; Ξεγυμνώνοντας, με μαγικό τρόπο και απογειωτικές δόσεις σουρεαλισμού, τον ανθρώπινο ψυχισμό και τις αβυσσαλέες αντιφάσεις του – Κοστουρίστα είναι, βεβαίως, αυτός!; Πήρε λοιπόν ο σκηνοθέτης το ρίσκο και έκανε ύλη σκηνική, με δυνατή ωστόσο ομάδα (Βασίλης Χαραλαμπόπουλος, Γιάννης Τσορτέκης και Αλεξάνδρα Αϊδίνη), στο θέατρο Ακροπόλ, την καταιγιστική ταινία-ορόσημο για μια χώρα που λεγόταν Γιουγκοσλαβία, όπου η μεγάλη ιστορία γίνεται ένα εκρηκτικό κράμα με τη μικρή; Έχοντας στον πυρήνα της ανθρώπους ανθρωπένιους; Που γεννιούνται, αναπνέουν, εργάζονται και πεθαίνουν σε ένα υπόγειο; Παραπλανημένοι ότι ο πόλεμος (Β΄ Παγκόσμιος) -κι αυτό ενώ δυο πόλεμοι συνεχίζονται, ο ένας αθόρυβα, ο άλλος βροντερά, στα πέριξ της ευρύτερης γειτονιάς μας-, δεν τέλειωσε ποτέ;
Είναι η πρώτη φορά που μεταφέρεται το «Underground» σκηνή, κύριε Μιλιβόγιεβιτς; Ναι. Είναι η πρώτη φορά διεθνώς.
Πώς αντέδρασε ο Κοστουρίτσα όταν του το είπατε; Εξεπλάγη. Αλλά ήταν χαρούμενος. Με εμπιστεύεται.
Δεν ήθελε να έχει λόγο στη σκηνική μεταφορά-προσαρμογή; Να δει πρόβες; Με ρώτησε πώς το φαντάζομαι. Και είπε να μιλήσω με τον Ντούσαν Κοβάτσεβιτς.
Το φιλμ δεν είναι η κινηματογραφική μεταφορά θεατρικού του Κοβάτσεβιτς; Ναι. Συναντηθήκαμε στο Βελιγράδι. Τους είπα ότι θέλω να πάρω κομμάτια από το φιλμ, κομμάτια από το θεατρικό, αλλά και από μια νουβέλα, που έγραψε ο Κοβάτσεβιτς, μετά την ταινία, που βασίζεται στο φιλμ. Είχα λοιπόν να αντλήσω ύλη από τρεις πηγές για την παράσταση.
Είναι στοίχημα ο «κατακλυσμός» του «Underground» να μετουσιωθεί σε σκηνική ύλη; Είναι.
Είχατε φοβηθεί ότι θα μπορούσε να εξελιχθεί σε Βατερλό; Φυσικά. Από το συνδυασμό αυτών των τριών μορφών, νουβέλας, θεατρικού έργου και ταινίας, προκύπτει όμως κάτι που ανήκει στο δικό μου θέατρο. Το θέατρο είναι κάτι άλλο από ένα φιλμ και ένα πεζογράφημα. Έπρεπε να βρω λύσεις για το θέατρο.
Κάποιοι θα έρθουν να δουν πάντως ξανά την ταινία στη σκηνή του «Ακροπόλ». Θα απογοητευτούν; Δεν θα δουν το φιλμ! Είναι αδύνατο να κάνεις το φιλμ στη σκηνή. Το φιλμ είναι τόσο εντυπωσιακό, τόσο καταιγιστικό οπτικά. Ο Κοστουρίστα είναι μεγαλοφυία σε αυτά τα θέματα. Ξέρει πώς να δημιουργεί δυνατές εικόνες. Δεν μπορείς αυτό να το κάνεις στο θέατρο. Στο θέατρο προσπαθούμε να κάνουμε κάτι εφάμιλλο, με θεατρικές λύσεις.
Κρατάτε τις βασικές γραμμές του φιλμ; Ενώ δεν είναι ακριβώς η ταινία, μπορείς να αναγνωρίσεις στιγμές, ιδέες, ίσως και σκηνές από την ταινία. Υπάρχουν χαρακτήρες και από το θεατρικό, που δεν υπάρχουν στην ταινία. Ο Κοβάτσεβιτς και ο Κοστουρίτσα επίσης χρησιμοποίησαν το θεατρικό ως βασική ιδέα.
Underground, με τους Βασίλη Χαραλαμπόπουλο, Γιάννη Τσορτέκη και Αλεξάνδρα Αϊδίνη.
Η βασική ιδέα του φιλμ, η εξαπάτηση όσων κρατούνται «για το καλό τους» κλεισμένοι στο υπόγειο, που ζουν στην ψευδαίσθηση ότι ο πόλεμος συνεχίζεται, στην παράσταση παραμένει αυτούσια; Ακριβώς. Κάποιοι άνθρωποι προσπαθούν να χειραγωγήσουν τους ανθρώπους στο υπόγειο, ισχυριζόμενοι ότι ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν έχει τελειώσει. Και εκείνοι πιστεύουν ότι τους φροντίζουν. Είναι η ιδέα της μεγάλης ψευδαίσθησης. Η μυθοπλασία σου που γίνεται η πραγματικότητά σου. Η παράσταση είναι μια μεταφορά για τους πλανευτές και τους παραπλανημένους. Κυριαρχεί η αίσθηση μιας πραγματικότητας «εκτός πραγματικότητας». Αυτή η ιστορία είναι πολύ σημαντική για εμάς στη Σερβία. Είναι πολύ σημαντική και σε ολόκληρη την πρώην Γιουγκοσλαβία.
Εντέλει, η έννοια της ψευδαίσθησης είναι το κύριο ζήτημα; Η ψευδαίσθηση. Όταν το φιλμ βγήκε στα μέσα του ’90, οι συνέπειες του Εμφυλίου στη Γιουγκοσλαβία ήταν τόσο νωπές. Μπορούσες να τις δεις παντού. Υπήρξε όντως μια περίοδος που η πραγματικότητα στη Σερβία ήταν τόσο τρελή και σουρεαλιστική, που συχνά δεν ήξερες τι είναι πραγματικότητα και τι είναι φιξιόν. Ήταν στο όριο. Δεν ήξερες που ξεκινά το ένα και πού τελειώνει το άλλο. Ήταν τρελό. Γι’ αυτό πολλές παραστάσεις μου κατόπιν ήταν επηρεασμένες από αυτό το αίσθημα. Τι είναι πραγματικότητα και τι είναι μυθοπλασία; Πού είναι το σύνορο;
Το «Underground» είναι το φιλμ που σε μεγάλο βαθμό καθόρισε την άποψη που επικρατεί στην Ελλάδα για την πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Σερβία, αλλά και το τι συνιστά την ιδέα της «βαλκανικότητας» εν γένει. Έχει αφήσει «αποτύπωμα». Ναι, αυτή η βαλκανική τρέλα είναι όλη η δεκαετία του ‘90 στη Σερβία. Ήταν μέρος της ζωής μας για μεγάλη περίοδο και για πολλές γενιές, ακόμη και για τη δική μου, αυτή η ψευδαίσθηση του ορίου μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας. Σήμερα που μιλάμε, όμως, πολλοί άνθρωποι ζουν σε υπόγεια. Εξαναγκάζονται να ζουν στο υπόγειο. Γιατί συνεχίζεται η χειραγώγηση, λόγω του πολέμου στη χώρα τους. Κάποτε είχαμε πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία και σήμερα έχουν πόλεμο αλλού.
Το «Underground» του Κοστουρίτσα αποτύπωνε επίσης ανάγλυφα ότι η Γιουγκοσλαβία ήταν μια μοναδική πολιτικά, πολιτισμικά και ιστορικά οντότητα. Η πρώην Γιουγκοσλαβία ήταν μια μικρογραφία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είχαμε ήδη Ευρωπαϊκή Ένωση πριν την Ευρωπαϊκή Ένωση. Και είναι τόσο απογοητευτικό με την Ευρωπαϊκή Ένωση το ότι κατέστρεψε μια χώρα – βεβαίως, τους βοηθήσαμε εμείς πολύ εκ των έσω. Αλλά κι εκείνοι απέξω μας βοήθησαν τη στιγμή που θέλαν να κάνουν την Ευρώπη πιο ανοιχτή για όλους. Τώρα, αντί για ένα σύνορο, έχουμε 6 σύνορα. Αυτό είναι παράλογο. Σαν το παράλογο από το οποίο είναι γεμάτο το «Underground».
Μπορεί να καταταχθεί το «Underground» κάπου; Ανήκει σε μια κατηγορία; Είναι παράλογο, είναι δράμα, είναι τραγικοκωμωδία. Αυτό που έκανα στο «Ακροπόλ» είναι πικρή κωμωδία.
Είναι μια δραματουργία με αρχή, μέση και τέλος, με αφηγηματική ροή; Ναι. Αν και είναι πολύ σύνθετο να μιλήσεις για την πρώην Γιουγκοσλαβία. Η ιστορία μας είναι πολύ σύνθετη. Πώς διασπαστήκαμε.
Ιστορία, μεγάλη, επίσημη-ανεπίσημη, δεν έχει η παράσταση; Δεν ήθελα να βάλω πάρα πολύ ιστορία μέσα στο έργο, όπως γίνεται στο φιλμ, όπου βλέπεις όταν οι Γερμανοί μπαίνουν στη Λιουμπλιάνα ή στο Ζάγκρεμπ, ήταν διαφορετικά από όταν μπήκαν στο Βελιγράδι.
Για ποιο λόγο; Το να τα εξηγήσω όλα αυτά στη σκηνή είναι πολύ περιπεπλεγμένο. Δεν πάω προς αυτή την κατεύθυνση στην παράσταση. Εμένα με ενδιαφέρει η μείξη ψευδαίσθησης και πραγματικότητας.
Στο «Ακροπόλ» ανεβαίνει το «Underground» του σήμερα, με τα σημερινά υπόγεια, ή της εποχής του, από όπου έρχεται και στο παρόν; Είναι το «Underground» που ξεκινά κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, συνεχίζει στα 90s, οπότε φαινόταν για πολύ κόσμο στη Γιουγκοσλαβία ότι ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν τέλειωσε. Αυτή η τραγική διάρκεια είναι μέρος της παράστασης. Και μέρος της ιστορίας μας.
Θα είχε ενδιαφέρον να ανεβεί σήμερα θεατρικά και στη Σερβία; Δεν θα υπήρχε κανένας λόγος για να υπάρξει πρόβλημα για αυτό. Αλλά για να είμαι ειλικρινής, η νέα γενιά στη Σερβία δεν θα αναγνωρίσει κάποια πράγματα. Ρώτησα την κόρη μου αν ξέρει ποιος είναι ο Τίτο. Μου απάντησε «ξέρω, ήταν αντιστασιακός». Κι έπαθα σοκ.
Έχουν απαλειφθεί κεφάλαια από τα βιβλία Ιστορίας στη Σερβία; Φυσικά και περιλαμβάνονται τα πάντα. Αλλά είναι απολύτως παρελθόντα.
Ο Εμφύλιος στη Γιουγκοσλαβία υπάρχει στα σχολικά εγχειρίδια; Εμπεριέχεται. Αν και καθένας γράφει διαφορετικά την ιστορία. Για την Κροατία ήταν Εμφύλιος για την ελευθερία. Για την Σερβία ήταν η συνέχιση του Β’ Παγκόσμιου που δεν τέλειωσε και οι πιέσεις των Γερμανών στην Κροατία να αποσχιστεί.
Στο Κόσοβο μυρίζει τελευταία μπαρούτι. Πολύ ένταση υπάρχει χρόνια τώρα.
Μοιάζει να κλιμακώνεται όμως η ένταση το τελευταίο διάστημα. Το Κόσοβο μοιάζει έτοιμο για ανάφλεξη. Ο παραλογισμός του Εμφυλίου με έναν τρόπο επιζεί στην περιοχή; Συνεχίζεται. Τώρα το Κόσοβο είναι το μεγάλο πρόβλημα. Αλλά η Σερβία δεν είναι τόσο ισχυρή. Πρόκειται για τραγική συνέχεια. Ξεκίνησε με τον Εμφύλιο και κοίτα τώρα! Τριάντα χρόνια έχουν περάσει και ακόμα αγωνιζόμαστε για τα ίδια πράγματα. Φυσικά έχουμε μεγάλο μερίδιο ευθύνης.
Πώς την εννοείτε την ευθύνη; Που δεν μπορέσαμε να βρούμε και να αναγνωρίσουμε ότι ο κόσμος άλλαξε πολύ και το παιχνίδι από τότε που είχαμε τον Τίτο είναι διαφορετικό. Δεν έχουμε βρει τον τρόπο να διαχειριστούμε στη Σερβία αυτή τη νέα πραγματικότητα. Και φυσικά, στον κόσμο, καθένας ενδιαφέρεται αποκλειστικά για τα συμφέροντά του.
Η Σερβία τόσα χρόνια δεν έχει καταφέρει να ανακάμψει οικονομικά. Αν έρθετε στη Σερβία θα ακούσετε ότι είμαστε η ισχυρότερη οικονομία στα Βαλκάνια (γέλια). Οι πολιτικοί κάνουν ό,τι έκαναν πάντα.
Έχει επέλθει κατάρρευση και στο σερβικό θέατρο; Είχα διαβάσει, θυμάμαι, το 2017, ότι δεν βρέθηκε αξιόλογη παράσταση σε ένα μεγάλο φεστιβάλ για να απονεμηθεί βραβείο. Η κρίση, οικονομική, κοινωνική, πολιτική, η αναζήτηση μιας πολιτικής πυξίδας, έπληξε και τις τέχνες; Είναι πολύ σύνθετο. Από τότε που συναντηθήκαμε στο Βελιγράδι, το θέατρο είναι πολύ διαφορετικό στη Σερβία. Όμως, η επιρροή του θεάτρου δεν είναι τόσο ισχυρή πλέον πουθενά. Όχι μόνο στη Σερβία. Γιατί το θέατρο έγινε υπηρέτης της TV. Οι ηθοποιοί πηγαίνουν για τα λεφτά στα σίριαλ. Η πραγματικότητα έχει αλλάξει. Δεν μπορείς να περιμένεις το θέατρο να είναι όπως ήταν τη δεκαετία του ‘90. Στα 90s είχαμε εμφύλιο πόλεμο, αλλά είχαμε δυνατό θέατρο που ήταν μέσα στις ζωές μας. Ήταν παράδοξο.
Στην Σερβία το θέατρο ήταν υπαρξιακό συστατικό και προαπαιτούμενο. Την περίοδο που το Βελιγράδι βομβαρδιζόταν από το ΝΑΤΟ, σχηματίζονταν ουρές έξω από τις θεατρικές σκηνές, όπως μου έλεγαν, ενώ συνέβαινε, ο Ντούσαν Κοβάτσεβιτς και η μεταφράστρια και πρέσβειρα του σερβικού πολιτισμού στην Ελλάδα, Γκάγκα Ρόσιτς. Αυτό δεν έχει ξαναγίνει αλλού. Σε ένα ταξίδι στη Βηρυτό μου έλεγαν ότι την περίοδο των βομβαρδισμών οι γυναίκες πηγαίναν στα κομμωτήρια. Δεν πήγαιναν όμως στο θέατρο! Ναι, και φτιάχναμε ασύλληπτες παραστάσεις εκείνη την εποχή. Απίστευτες! Πολύ δυνατές. Αλλά μετά από 30 χρόνια, ο κόσμος στη Σερβία είναι φοβερά κουρασμένος. Από υπαρξιακής απόψεως, δεν υπάρχουν πλέον αποθέματα.
Είστε, διάβασα, ο διευθυντής του φεστιβάλ BITEF. Στην πραγματικότητα επιστρέψατε σε ένα πολύ οικείο θεσμό. Ναι. Ήμουνα 4 χρόνια σκηνοθέτης του. Με κάλεσαν να επιστρέψω. Και τώρα επιλέγω τις παραστάσεις του. Σκέφτηκα πως είναι ωραίο να είσαι πάλι πίσω στο Βελιγράδι. Ξέρω τον κόσμο του. Το BITEF είναι ένα κομμάτι της ζωής μου. Κάναμε ένα δυνατό φεστιβάλ με δυνατές παραστάσεις από όλο τον κόσμο φέτος. Ήδη επιλέγουμε τις παραστάσεις για το επόμενο..
Η βάση σας παραμένει το Βελιγράδι; Περισσότερο είναι στην Αθήνα και στο Βελιγράδι.
Γίνατε Αθηναίος; Γίνομαι όλο και περισσότερο.
Μάθατε τη γλώσσα; Καταλαβαίνω πολύ περισσότερο. Δεν μπορώ να κάνω πρόβες με ελληνικά, αλλά καταλαβαίνω κι επικοινωνώ με τους ηθοποιούς. Επίσης, μισό χρόνο είμαι κάπου στην υφήλιο. Από την τελευταία φορά που βρεθήκαμε, έχω ταξιδέψει για παραστάσεις στις ΗΠΑ, τη Σουηδία, τη Γερμανία, τη Σλοβενία κ.ά.
Η αντανάκλαση του πολέμου στην Ουκρανία είναι αισθητή στην Σερβία; Πώς βιώνετε τον πόλεμο; Αυτό που μπορώ να πω είναι πάλι από την οπτική του κόσμου που είναι κλεισμένος στο υπόγειο. Είναι μια τραγωδία αυτό που γίνεται στην Ουκρανία. Όλα αυτά τα πολιτικά ζητήματα είναι τόσο σύνθετα, γιατί πάντα κάποιος χειραγωγεί. Αυτό αισθάνομαι.
Το Underground παρουσιαζεται στο Ακροπόλ σε διασκευή – σκηνοθεσία: Νικίτα Μιλιβόγιεβιτς.
Μουσική από την κινηματογραφική ταινία του Goran Bregovic. Πρωτότυπη μουσική σύνθεση: Άγγελος Τριανταφύλλου. Σκηνικά: Μανόλης Παντελιδάκης. Κοστούμια: Ηλένια Δουλαδίρη. Κίνηση – Χορογραφίες: Αμάλια Μπένετ. Σχεδιασμός φωτισμών: Λευτέρης Παυλόπουλος
Διαδικτυακή επικοινωνία: Κωνσταντίνος Ζουρνάς | Digital.gr
Παίζουν: Βασίλης Χαραλαμπόπουλος, Γιάννης Τσορτέκης, Αλεξάνδρα Αϊδίνη, Γιώργος Μπινιάρης, Κωνσταντίνος Πλεμμένος, Αλέξανδρος Βιδαλάκης, Εμμανουήλ Κοντός, Νίκος Παπαδομιχελάκης, Νίκος Τσιμάρας, Χριστίνα Κυπραίου κ.ά.
Ζωντανή ορχήστρα επί σκηνής: Μενέλαος Μωραΐτης (Τούμπα),
Σπύρος Νίκας (Σαξόφωνο), Κώστας Σαπούνης (Τρομπέτα),
Βασίλης Παναγιωτόπουλος (Τρομπόνι),
Περικλής Κατσώτης (Κρουστά).