Ένας από τους μεγαλύτερους εν ζωή θεατρανθρώπους -με την κυριολεκτική έννοια του όρου- διεθνώς, ένας μύθος της θεατρικής πράξης, θεωρίας, ανθρωπολογίας, κοινωνιολογίας, και από τους μέγιστους μεταρρυθμιστές του θεάτρου τον 21ο αιώνα, ο πολυβραβευμένος 84χρονος εισηγητής του «Τρίτου Θεάτρου» και του φημισμένου θεάτρου Odin, στη Δανία, ο Εουτζένιο Μπάρμπα, βρέθηκε στην Αθήνα, μαζί με τρεις ηθοποιούς τους, προσκεκλημένος της πολυδραστικής ομάδα Τέχνης Fabrica Athens, για να γιορτάζει τα «60 Χρόνια Eugenio Barba – Odin Teatret» με ένα τετραήμερο αφιέρωμα καλλιτεχνικών δράσεων.
Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που έχουν σημαδέψει την ιστορία του θεάτρου κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, είναι από τους ελάχιστους -αν όχι ο μόνος- που έχει δουλέψει σε όλα τα πεδία της θεατρικής τέχνης, χωρίς εθνικά όρια, εγκολπώνοντας πανάρχαιες ασιατικές θεατρικές παραδόσεις: θεατρική πράξη (έχει σκηνοθετήσει 77 παραστάσεις σε 68 χώρες), θεωρητική σκέψη, παιδαγωγική, διασύνδεση του θέατρου με την ιστορική μνήμη και την επιστημονική έρευνα.
«Το θέατρο μου έδωσε τη δυνατότητα να ζήσω τα όνειρά μου και προστάτευσε την ελευθερία μου», εξομολογείται κατά τη συζήτησή μας. «Κανείς δεν σου ζήτησε να κάνεις θέατρο, είναι ανάγκη σου και πρέπει να πληρώσεις από την τσέπη σου για να κάνεις το θέατρο που ονειρεύεσαι, αλλά οφείλεις να είσαι αρκετά έξυπνος ώστε να αφήνεις τους άλλους να σε πληρώνουν για να κάνεις το θέατρο που εκείνοι θέλουν», είναι η συμβουλή που θα έδινε σε ένα παιδί που θέλει σήμερα να ασχοληθεί με τη θεατρική τέχνη.
Μια ζωή στο θέατρο. Μια ζωή για το θέατρο. Τι ανακαλύψατε για τον εαυτό σας, τον άνθρωπο, τη ζωή και τον κόσμο, μέσω της ενασχόλησής σας μαζί του; Όταν δημιούργησα το Odin Teatret το 1964 με κάποιους νέους που απορρίφθηκαν από την Κρατική Σχολή Θεάτρου στο Όσλο, δεν είχα εμπειρία ως σκηνοθέτης και δεν ήξερα πώς να εκπαιδεύσω τους νέους μου ηθοποιούς. Ήμασταν αυτοδίδακτοι και αυτή η συνθήκη μας βοήθησε να ανακαλύψουμε πώς τα όρια και η άγνοιά μας μπορούσαν να μετατραπούν σε μια προσωπική διαδικασία γνωστικής και τεχνικής ανάπτυξης. Το θέατρο με βοήθησε να ανταπεξέλθω στη διαφορετικότητα, σε διαφορετικές προσωπικότητες και ανθρώπινες καταστάσεις, να είμαι τολμηρός με τη φαντασία μου και αυστηρός στην καθημερινή μου πρακτική. Πάνω απ’ όλα, το θέατρο έχει αποδείξει ότι το αδύνατο μπορεί να γίνει δυνατό γιατί, όπως, είπε ο βραβευμένος με Νόμπελ Ειρήνης νορβηγός εξερευνητής, επιστήμονας, διπλωμάτης και ανθρωπιστής Fridtjov Nansen, το αδύνατο είναι μόνο το δυνατό που απαιτεί περισσότερο χρόνο και προσπάθεια. Ανακάλυψα ότι μπορώ να είμαι εξαιρετικά υπομονετικός αλλά και πολύ αποφασισμένος και έτοιμος να μην δεχτώ συμβιβασμούς. Έμαθα να αναγνωρίζω τη δέσμευση και την ετοιμότητα των ηθοποιών μου και τις θυσίες τους για να πετύχουμε ένα καλλιτεχνικό αποτέλεσμα που νιώσαμε ως προσωπική και συλλογική υπέρβαση των ορίων μας. Ανακάλυψα την πίστη των φιλιών μέσα από τη συνάντηση και τη συνεργασία με σκηνοθέτες και ηθοποιούς από πολλούς πολιτισμούς και γλώσσες. Εδώ στην Ελλάδα, η Fabrica Athens είναι ένα από τα παραδείγματα αυτής της προνομιακής κατάστασης.
Η αφίσα για τα 60 χρόνια του θεάτρου Odin.
Μπορεί το θέατρο να είναι εργαλείο αυτογνωσίας και, ταυτόχρονα, συλλογικής-κοινωνικής αλλαγής; Το θέατρο είναι πολλά πράγματα. Μπορεί να είναι ψυχαγωγικό και παιχνιδιάρικο, μπορεί να είναι μια μπροσούρα και ένα εργαλείο για την καταγγελία της αδικίας, μια αισθητική ικανοποίηση και μια πνευματική εμπειρία, μια ευκαιρία να κερδίσεις χρήματα και μια ευκαιρία να συγκεντρωθείς και να ανακατέψεις το αίσθημα του ανήκειν, μια ευκαιρία αντίστασης, πρόκλησης, δέσμευσης ή υποστήριξης. Το θέατρο μπορεί επίσης να είναι μια διαδικασία που οδηγεί σε αυτογνωσία και προσωπική αλλαγή.
Ποιος πρέπει να είναι ο ρόλος του θεάτρου στο σύγχρονο context; Το θέατρο είναι οι άντρες και οι γυναίκες που το κάνουν. Τα ανθρώπινα όντα είναι διαφορετικά, τα όνειρα, οι φιλοδοξίες, οι προκαταλήψεις και οι εγωιστικές τους ανάγκες είναι αμέτρητες. Το να υποδείξουμε μόνο έναν ρόλο για το θέατρο στην κοινωνία μας, θα σήμαινε να καταπνίξουμε την πραγματικότητά του, που συνίσταται σε μια διαδικασία που υποστηρίζει τη διαφορετικότητα και την πολλαπλότητα.
Τι παρατηρείτε να συμβαίνει σήμερα στο θέατρο; Θέατρο δεν υπάρχει, υπάρχουν πολλά θέατρα, χιλιάδες σε όλο τον κόσμο, και είναι διαφορετικά, ακόμη και σε αντίθεση μεταξύ τους, όσον αφορά την τεχνική τους, τους στόχους τους και τους θεατές τους.
Μπορεί να γίνει διάκριση μεταξύ καλού και κακού θεάτρου; Δεν υπάρχει τίποτα κακό στο θέατρο. Οι συνθήκες εργασίας για όλους τους θεατράνθρωπους είναι μόνο κακές και απαιτούν θυσίες και κίνητρα, αλλά είναι πολύ χειρότερες για το Τρίτο Θέατρο, τις εταιρείες και τις ομάδες που εργάζονται έξω από θεατρικά κτίρια και θεσμούς που αναγνωρίζονται και υποστηρίζονται από το εκάστοτε Υπουργείο Πολιτισμού.
Πώς θα το εξηγούσατε σε κάποιον που δεν ασχολείται με το θέατρο τι είναι το Τρίτο Θέατρο; Σε ποιο βαθμό διαμορφώθηκε από τις εθνικές θεατρικές παραδόσεις του κόσμου, με τις οποίες ήρθατε σε επαφή; Ο όρος «Τρίτο Θέατρο» ορίζει μια από τις κουλτούρες του σύγχρονου θεάτρου. Όταν σκεφτόμαστε το θέατρο, η πρώτη σκέψη πηγαίνει σε κτίρια, συνήθως στο κεντρικό τμήμα της πόλης μας, που πρόκειται για το Πρώτο Θέατρο, όπου παρουσιάζονται λίγο πολύ καλλιτεχνικά έγκυρες παραστάσεις στους πολίτες. Είναι το εύκολα αναγνωρίσιμο θέατρο, που αναγνωρίζεται από την Πολιτεία, η οποία το στηρίζει με επιχορηγήσεις. Έπειτα, υπάρχει μια άλλη κουλτούρα του θεάτρου, την οποία μπορείτε να ονομάσετε πρωτοπορία, πειραματισμό, πρόκληση. Τέλος, έχετε τους τεράστιους αστερισμούς μικρών εταιρειών, ομάδων, ενώσεων, πρωτοβουλιών και έργων, που οι παραστάσεις τους πραγματοποιούνται έξω από τους τοίχους των θεσμοθετημένων θεάτρων. Η πλειονότητα των παραστάσεων που γίνονται κάθε απόγευμα στον πλανήτη μας δημιουργούνται από τις συνιστώσες αυτού του Τρίτου Θεάτρου που λειτουργούν από τις καρδιές των μητροπόλεων μέχρι τα μικρότερα χωριά, σε περιφέρειες, νοσοκομεία, φυλακές, γηροκομεία, νηπιαγωγεία, δρόμους και άλλους υπαίθριους χώρους.
Η μέθοδός σας έχει αλλάξει μέσα στα χρόνια; Θα θέλατε να μας εξηγήσετε με ποιο τρόπο; Φυσικά ο τρόπος δουλειάς μου έχει αλλάξει. Η εμπειρία προσφέρει μεγαλύτερη κατανόηση, επιλογές και αυτονομία και δίνει τη δυνατότητα τόλμης και συνεργασιών. Ξεκίνησα σκηνοθετώντας γραπτά κείμενα σύγχρονων σκανδιναβών συγγραφέων και ποιητών. Μια τεράστια αλλαγή έγινε όταν άρχισα εγώ ο ίδιος να συνθέτω την παράσταση βρίσκοντας ένα θέμα και αναπτύσσοντάς το μαζί με τους ηθοποιούς μου, σε μια περίοδο προβών διάρκειας έως και 9-10 μήνες.
Υπάρχει κάτι που δεν έχει αλλάξει; Ναι, τα εργασιακά μου κριτήρια, η αυστηρότητα και η πειθαρχία που απαιτώ από τον εαυτό μου και τους συνεργάτες μου.
Το 2020, μαζί με την στενή συνεργάτιδά σας και ηθοποιό Julia Varley, ιδρύσατε το Fondazione Barba Varley, που στοχεύει να υποστηρίζει ηθοποιούς, οι οποίοι εργάζονται σε δυσμενείς καταστάσεις λόγω πολιτικών, κοινωνικών και φυλετικών διακρίσεων. Ποια είναι τα βασικά επιτεύγματά του τέσσερα χρόνια μετά; Είναι ένας κατάλογος και επιτευγμάτων και πρωτοβουλιών, όπως πολλές υποτροφίες και ένα ετήσιο βραβείο 10.000 ευρώ, που μέχρι σήμερα έχουν δοθεί σε μια ομάδα γυναικών δημοσιογράφων που υποστηρίζουν οικογένειες εξαφανισθέντων στο Μεξικό, σε δύο εικαστικούς καλλιτέχνες στην Κολομβία που έχουν δημιουργήσει τεράστιες εγκαταστάσεις επίσης για εξαφανισθέντες, καθώς και σε έναν Ιταλό καλλιτέχνη που στολίζει ανώνυμους τάφους πνιγμένων μεταναστών στο νεκροταφείο του νησιού της Λαμπεντούζα στη Μεσόγειο. Η δημοσίευση του Journal of Theatre Anthropology (JTA) σε ανοιχτά προσβάσιμη πηγή που μπορείτε να κατεβάσετε ελεύθερα, όπως και οι δέκα ταινίες για τη Θεατρική Ανθρωπολογία στον ιστότοπο του Fondazione Barba Varley (σ.σ: fondazionebarbavarley.org). Μια σημαντική δραστηριότητα επίσης αφορά στο έργο για την ανταλλαγή γνώσεων. Εδώ το κύριο πεδίο δραστηριότητας είναι το LAFLIS, Living Archive Floating Islands.
Περί τίνος πρόκειται; Είναι ένα μεγάλο αρχείο στη Biblioteca Bernardini στην ιταλική πόλη Λέτσε. Εκτός από ένα παραδοσιακό αρχείο που περιέχει έγγραφα για τη δουλειά και τη βιογραφία μου, τις δραστηριότητες του Odin Teatret ως εργαστήριο για 60 χρόνια και ένα μνημείο για ομάδες από το Τρίτο Θέατρο, διοργανώνει εργαστήρια και συνέδρια. Η πιο εντυπωσιακή πτυχή είναι η μετατροπή της μνήμης (ντοκουμέντα και υλικά) σε παραστατικές και διαδραστικές εγκαταστάσεις που εκθέτουν τη βιβλιοθήκη μου με 6.000 βιβλία, προσωπικά αντικείμενα και σκηνογραφικά στοιχεία από το Odin Teatret.
Έχετε ιδρύσει και τη Διεθνή Σχολή Θεατρικής Ανθρωπολογίας (ISTA). Ναι. Είναι μια πλανόδια συγκέντρωση κορυφαίων ηθοποιών και χορευτών από διαφορετικούς πολιτισμούς που μαζί με μελετητές και επιστήμονες μελετούν με συγκριτικό τρόπο τις βασικές αρχές της παρουσίας του ερμηνευτή. Περίπου 50-60 ηθοποιοί, χορευτές, ανθρωπολόγοι και πολιτιστικοί ακτιβιστές παρακολουθούν τις συνεδρίες που μπορεί να διαρκέσουν από δύο εβδομάδες έως δύο μήνες. Το ISTA ξεκίνησε το 1980 και έχει μια συνεδρία κάθε δύο-τρία χρόνια σε διαφορετικές χώρες. Η τελευταία και δέκατη έβδομη στη σειρά ήταν πέρυσι στην Ουγγαρία και τελείωσε με μια τεράστια παράσταση, τον Αναστάση, την οποία σκηνοθέτησα με εβδομήντα πέντε ερμηνευτές από 28 διαφορετικές χώρες.
Αν ξεκινούσατε από την αρχή σήμερα, θα είχατε επιλέξει ξανά το θέατρο; Ναι, το θέατρο μου έδωσε τη δυνατότητα να ζήσω τα όνειρά μου και προστάτευσε την ελευθερία μου.
Θα ήταν διαφορετικοί οι στόχοι του Odin Teatret, αν δεν το ξεκινούσατε στα 60s αλλά στη νέα χιλιετία; Είναι μια υποθετική ερώτηση που δεν μπορώ να απαντήσω. Η νοοτροπία και η κοινωνία έχουν αλλάξει, αλλά πολλά πράγματα είναι πιο εύκολα. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι είναι αποδεκτό ότι υπάρχουν πολλά μοντέλα και μορφές θεάτρου, ότι οι επικοινωνίες είναι απλούστερες, τα βιβλία και οι πληροφορίες είναι πιο προσιτές, εγκρίνονται διεθνείς συνεργασίες και έργα. Γνωρίζω πολλές νέες θεατρικές ομάδες που, παρά τις μεταβαλλόμενες συνθήκες, έχουν μια στάση και μια αυστηρή πρακτική που θυμίζει τις συνθήκες όταν ξεκινήσαμε πριν από 60 χρόνια.
Έχετε πει ότι αν δεν είχατε διαβάσει το μυθιστόρημα του Knut Hamsun «In the Autumn Star», όταν ήσασταν δεκαεπτά, η ζωή σας θα ήταν διαφορετική. Για ποιο λόγο; Διάβασα το μυθιστόρημα του νορβηγού συγγραφέα το καλοκαίρι του 1964 ενώ μάζευα πατάτες σε ένα αγρόκτημα στη Σουηδία. Ήταν στα γαλλικά, μια γλώσσα που δεν μιλούσα καλά. Αλλά η ιστορία του αλήτη Αυγούστου στο αρκτικό τοπίο της Νορβηγίας με επηρέασε βαθιά. Δεν μπορώ να εξηγήσω γιατί, αλλά ήταν η απόδειξη ότι ένα βιβλίο μπορεί να αλλάξει τη ζωή μας. Έχω γνωρίσει πολλούς ανθρώπους που μου έχουν εξομολογηθεί: «Αυτό το βιβλίο, αυτή η ταινία, αυτή η παράσταση άλλαξε τη ζωή μου». Χαμογελώ ενώ το λέω αυτό, γιατί ακούγεται παράλογο. Είναι όμως γεγονός.
Ποια συμβουλή θα δίνατε σε ένα παιδί που θέλει να ασχοληθεί με το θέατρο; Κανείς δεν σου ζήτησε να κάνεις θέατρο, είναι ανάγκη σου και πρέπει να πληρώσεις από την τσέπη σου για να κάνεις το θέατρο που ονειρεύεσαι, αλλά οφείλεις να είσαι αρκετά έξυπνος ώστε να αφήνεις τους άλλους να σε πληρώσουν για κάνεις το θέατρο που εκείνοι θέλουν.
Μπορεί οποιοσδήποτε να γίνει ηθοποιός; Οι ηθοποιοί μου ήταν νέοι που δεν είχαν γίνει δεκτοί από την Κρατική Σχολή Θεάτρου στο Όσλο, επειδή «τους έλειπε το ταλέντο». Έχουν γίνει έμπνευση για πολλές γενιές ηθοποιών. Η εμμονή, η υπομονή και η συνεχής δουλειά είναι οι απαραίτητες προϋποθέσεις. Πρέπει κανείς να έχει εμμονή.
Στην εποχή της AI, το θέατρο ως ζωντανή τέχνη θα επιβιώσει; Ο άνθρωπος είναι ένα ζώο που έχει το θέατρο στον εγκέφαλο και τα σπλάχνα του. Η τεχνητή νοημοσύνη θα προσπαθήσει να επιτύχει προσομοίωση με το θέατρο, αλλά η τέχνη μας έχει ένα επιπλέον χάρισμα, του οποίου η AI στερείται. Την ικανότητα να μας κάνει να ονειρευόμαστε και τα τεχνικά εργαλεία για να πραγματοποιήσουμε τα όνειρα. Το θέατρο θα επιβιώσει χάρη σε μια αρχαϊκή τεχνολογία: τον ανθρώπινο μηχανισμό «μυαλό-σώμα».