Μια συνάντηση για ένα έργο (η Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής κάνει συμπαραγωγή με το Εθνικό Θέατρο για μια φιλόδοξη νέα παράσταση μουσικού θεάτρου, «Ματαρόα στον ορίζοντα», σε σύλληψη και σκηνοθεσία Θοδωρή Αμπαζή και μουσική Νίκου Κυπουργού και Θοδωρή Αμπαζή), μια αντικατάσταση στο ίδιο έργο, ένα Δημήτρης στη θέση ενός άλλου Δημήτρη, μια μεγάλη απώλεια, το σπάσιμο ενός χεριού, τα πρώτα σχόλια που ταξιδεύουν στα inbox για μια σπουδαία ερμηνεία. Ο Δημήτρης Ξανθόπουλος, που πολλοί «ανακάλυψαν» στην Παραλία του Ertflix αλλά οι ακόμη πιο πολλοί τον ήξεραν ήδη από την πλούσια και γενναιόδωρη θεατρική του συγκομιδή, είναι αυτός που κλήθηκε, με μπανταρισμένο χέρι, να καλύψει ένα κενό, ο ρόλος με το κωδικό «Αυτός ο κύριος» θα γινόταν δικός του, η απώλεια του Δημήτρη Ήμελλου που ήταν στο αρχικό καστ, έφερε ανακατατάξεις. «Επιτρέψτε μου να εκφράσω τα συλλυπητήρια μου στην οικογένεια και τους φίλους του Δημήτρη. Η απώλεια είναι μεγάλη. Εύχομαι κουράγιο» θα προλάβει να συμπληρώσει στην κουβέντα μας πριν αυτή βγει στον αέρα.
Το έργο «Ματαρόα στον ορίζοντα» κρύβει μέσα στις λέξεις του ένα παράξενο «παραμύθι»: Το Ματαρόα απέπλευσε από την Ελλάδα τα ξημερώματα της 22ας Δεκεμβρίου του 1945. Στην πιο δύσκολη περίοδο της νεοελληνικής ιστορίας, τις παραμονές του Εμφυλίου, ο φιλέλληνας Οκτάβιος Μερλιέ, διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου, σε συνεργασία με τον υποδιευθυντή Ροζέ Μιλλιέξ, διαβλέποντας τις δυσοίωνες πολιτικές εξελίξεις φυγάδευσε τη νεότερη πνευματική ελίτ της Ελλάδας στο Παρίσι μέσω του θεσμού των υποτροφιών του γαλλικού κράτους. Το βρετανικό καράβι «Ματαρόα» -που κατά μία εκδοχή σημαίνει στα πολυνησιακά «γυναίκα με μεγάλα μάτια», ενώ κατά άλλες υποδηλώνει τη διορατικότητα, την ανησυχία, την ελπίδα, το να είσαι ζωντανός- πήρε μαζί του 125 νέους Έλληνες επιστήμονες και καλλιτέχνες για να τους γλιτώσει από τη «λευκή τρομοκρατία» που ξεκίνησε μετά τα Δεκεμβριανά. Μεταξύ τους, οι Κορνήλιος Καστοριάδης, Κώστας Παπαϊωάννου, Μιμίκα Κρανάκη, Κώστας Αξελός, ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος, οι φοιτητές αρχιτεκτονικής Εμμανουήλ Κινδύνης, Αριστομένης Προβελέγγιος, Αθανάσιος Γάττος, Κωνσταντίνος Μανουηλίδης, Νικόλας Χατζημιχάλης, Γιώργος Κανδύλης, Πάνος Τσολάκης, Τάκης Ζενέτος, ο κινηματογραφιστής Μάνος Ζαχαρίας, ο γλύπτης Μέμος Μακρής, η γλύπτρια και συγγραφέας Νέλλη Ανδρικοπούλου, ο ζωγράφος Ντίκος Βυζάντιος, ο μουσικός Δημήτρης Χωραφάς, ο τεχνοκριτικός Άγγελος Προκοπίου, οι γιατροί Ανδρέας Γληνός και Ευάγγελος Μπρίκας, η συγγραφέας Έλλη Αλεξίου, η ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου, ο ποιητής Ανδρέας Καμπάς, οι φιλόλογοι Εμμανουήλ Κριαράς και Σταμάτιος Καρατζάς και πολλοί άλλοι.
Ο Δημήτρης Ξανθόπουλος, ως σημαντικότατο κομμάτι της μουσικοθεατρικής αποτύπωσης αυτής της απίθανης ιστορίας, «οργώνει» τη φιλόξενη σκηνή της Εναλλακτικής με ώριμη τόλμη και θεατρική σιγουριά. Του αποσπούμε για λίγο την προσοχή…
Πώς βρεθήκατε από την «Παραλία» στο «Ματαρόα»;
Μέσω τηλεφώνου… Γνωρίζομαι χρόνια με τον Θοδωρή και δε χρειάστηκαν πολλά περισσότερα από ένα τηλεφώνημα για να συναντηθούμε και ως σκηνοθέτης-ηθοποιός. Πέρυσι συνεργαστήκαμε στο «Ποιος Φοβάται τη Βιρτζίνια Γουλφ» σε σκηνοθεσία Ορέστη Τάτση, όπου ο Θοδωρής υπέγραφε τη μουσική.
Τι τα χωρίζει και τι τα ενώνει αυτά τα δύο;
Η μεγάλη και αγεφύρωτη διαφορά ανάμεσα στο θέατρο και την τηλεόραση είναι πως το θέατρο από τη φύση του είναι θνησιγενές. Είναι η τέχνη που πραγματώνεται την ώρα της δημιουργίας της, όσο βαρύ κι αν ακούγεται αυτό. Γεννιέται και πεθαίνει ταυτόχρονα, κι όταν η παράσταση τελειώσει τίποτα δε μένει παρά η εντύπωση του θεατή. Αυτό είναι και το μεγαλείο του. Από την άλλη, στην τηλεόραση ή στον κινηματογράφο το αποτέλεσμα θα είναι για πάντα εκεί. Όταν είχα παίξει για πρώτη φορά στον κινηματογράφο, ένας μεγαλύτερης ηλικίας συνάδελφος μου είχε πει: «Καταλαβαίνεις πως κάπου θα είσαι για πάντα 26 χρονών;». Αυτό που ενώνει τα πάντα είναι ο τρόπος που τα προσεγγίζεις.
Ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση σε ένα έργο που θέλει από σας πρόζα, ποίηση και μουσική;
Πάντα είναι πρόκληση να βρίσκεσαι επί σκηνής. Για μένα ήταν η πρώτη φορά σε κάτι αντίστοιχο. Υπάρχει τόσο ταλέντο από όλα τα παιδιά και τέτοια φροντίδα και σεβασμός από τον Θοδωρή, που το έκανε πιο εύκολο. Όπως λέει και ο Θοδωρής, η μεγαλύτερη επιτυχία της παράστασης είναι το πώς υπάρχουμε ο ένας για τον άλλο. Κι αυτό είναι κάτι που δεν είναι πάντα δεδομένο στο θέατρο. Είναι ένας τρόπος και για την εκτός σκηνής ζωή.
Ποια ήταν η πρώτη σας σκέψη όταν διαβάσατε το σενάριο του «Ματαρόα»;
Σκέφτηκα τη δυσκολία, για να είμαι απόλυτα ειλικρινής. Πώς αυτό το απαιτητικό από πολλές πλευρές κείμενο θα υλοποιηθεί. Κι αυτό ήταν κάτι που με ιντρίγκαρε. Είναι μεγάλη ανακούφιση να βλέπεις την πρόκληση και να θες να την αναλάβεις. Ο κόσμος που είχε φανταστεί η Έλσα (Ανδριανού), σε συνδυασμό με τη ματιά του Θοδωρή, υποσχόταν μια πολύ όμορφη διαδρομή – κι έτσι ήταν.
Τι σας εντυπωσίασε περισσότερο σε αυτό το κείμενο όπως και στη δραματουργία που το συντρόφευσε;
Η αδυναμία δράσης. Αυτή η κατάσταση που οι άνθρωποι αδυνατούν να πράξουν, αδυνατούν να διδαχθούν από την Ιστορία, να ζητήσουν κάτι με πάθος, να βρουν τι είναι δικό τους και πού ανήκουν. Η αποβάθρα θυμίζει κάπως την εποχή μας.
Αν αυτό ήταν ένα πλοίο του σήμερα, τι πιστεύετε ότι θα συμβόλιζε;
Έχω την εντύπωση πως για τον κάθε επιβάτη ξεχωριστά θα ήταν κάτι διαφορετικό. Εγώ πια έχω μια τάση να απομυθοποιώ το αλλού, την απόδραση… Μην ξεχνάμε πως το Ματαρόα ήταν ένα όχημα διαφυγής σε μια πολύ σκοτεινή περίοδο της Ιστορίας μας. Σήμερα είναι άλλοι οι λόγοι που μας σπρώχνουν να φύγουμε από αυτόν τον τόπο. Για μένα πια το δύσκολο είναι να μείνεις και να αγωνιστείς. Να παλέψεις και να προσπαθήσεις να βάλεις το δικό σου λιθαράκι. Σήμερα μια μικρή επανάσταση είναι το να παίρνεις θέση, να βγαίνεις από την ασφάλεια και την ησυχία του μικρού σου κύκλου. Να μην αφήνουμε τα πάντα στα χέρια των άλλων.
Πιστεύετε ότι η παράσταση συμβάλλει στον διάλογο για την ιστορική μνήμη και τη σημερινή πραγματικότητα;
Εύχομαι να το κάνει. Δυστυχώς, είμαστε μια κοινωνία που δε θέλει να αντιμετωπίσει το παρελθόν της, τις πληγές της. Έχουμε γίνει μάρτυρες μιας χρεοκοπίας πριν λίγα χρόνια, και δεν κάτσαμε σαν κοινωνία να δούμε τι και πώς μας έφερε σε αυτό το σημείο. Στη χώρα έγινε ανακατανομή πλούτου που είχε να συμβεί από την Κατοχή και την αντιμετωπίσαμε με ευφυολογήματα και τσιτάτα. Αλλά όσο μπορούμε να κρατήσουμε την υπόσχεση της κατανάλωσης ζωντανή, ποιος θέλει να ασχοληθεί με τις αιτίες. Πόσο μάλλον με πληγές του παρελθόντος, με εμφυλίους, Δεκεμβριανά, χούντες κτλ… Η Αγγελική (Στελλάτου) κάποια στιγμή λέει στην παράσταση «Αντί για λύσεις, ψάξτε τα προβλήματα». Δεν έχουμε μάθει να το κάνουμε.
Είναι αυτή η ιστορία ένας τρόπος να αγκαλιάσουμε την ελπίδα μέσα στη φυγή;
Πάντα ο κόσμος θα θέλει να ξεφύγει, να γλιτώσει από κάτι. Ο άνθρωπος πάντα πιστεύει πως αλλού θα είναι καλύτερα τα πράγματα, καλύτερος αυτός. Η ιστορία του Ματαρόα δεν είναι ακριβώς αυτό όμως. Είναι ο στόχος που κάνει το ταξίδι σπουδαίο ή όχι. Δεν είναι το από πού φεύγεις, αλλά γιατί θέλεις να πας εκεί που πηγαίνεις. Τι θα κάνεις εκεί. Πώς θα ζήσεις τη ζωή σου.
Πώς βλέπετε τις διαφορές της γενιάς του 1945 με τη σημερινή γενιά των νέων που αναζητούν το δικό τους «Ματαρόα»;
Όπως είπα πριν, οι λόγοι που έκαναν τότε τους ανθρώπους να φύγουν ήταν διαφορετικοί από τους σημερινούς. Δεν υποτιμώ την επιθυμία ενός ανθρώπου σήμερα να φύγει, αλλά τότε μιλάμε για απόδραση, σήμερα για φυγή. Και σαν άνθρωπος πια, δεν ωραιοποιώ καθόλου το αλλού. Αυτό που βλέπω είναι έναν κόσμο που γίνεται όλο και πιο συντηρητικός, ψάχνει ηγέτες όπως ο Τραμπ, η ακροδεξιά παντού κερδίζει έδαφος… και όσο τεράστια είναι η ευθύνη του πολιτικού συστήματος, πρέπει να αναλογιστούμε και την προσωπική μας ευθύνη. Γιατί απομακρυνθήκαμε από τα κοινά και ερωτευτήκαμε τη ζωή του ιδιώτη;
Η τέχνη τελικά μπορεί να αλλάξει την πορεία της Ιστορίας, όπως οι επιβάτες του «Ματαρόα» άλλαξαν τη δική τους;
Δεν το πιστεύω. Μπορεί να αποτυπώσει ίσως την επιθυμία για αλλαγή ή να εμπνευστεί από αυτήν, αλλά όχι να αλλάξει την Ιστορία. Οι επιβάτες του Ματαρόα πήραν την μοίρα τους στα χέρια τους και έτσι έγραψαν την προσωπική τους ιστορία. Οι προσωπικότητές τους και ο τρόπος που έζησαν τη ζωή τους έγιναν φάρος για ζωές άλλων.
Ένας άλλος χαρακτήρα από το έργο. Αν υπήρχε η δυνατότητα να επιλέξετε έναν ,ποιος θα μπορούσε να είναι αυτός;
Παρότι έχω αγαπήσει πολύ αυτόν τον άνθρωπο που ερμηνεύω, ίσως ο ρόλος της Αγγελικής να ήταν ένας άλλος. Στα λόγια της κρύβονται πολλές αλήθειες και ως συνήθως ο κόσμος επιλέγει να μην τις ακούει. Ή να τις ακούει και να συνεχίζει σα να μην ειπώθηκαν ποτέ.
Αν μπορούσατε να προσκαλέσετε έναν άνθρωπο του παρελθόντος ή του παρόντος να δει την παράσταση, ποιον θα επιλέγατε;
Τον κύριο Τάκη από την γειτονιά που μεγάλωσα… Έναν άνθρωπο που είχε διωχθεί, είχε ζήσει όλη την ελπίδα, την προσδοκία, τη ματαίωση. Ένας άνθρωπος που γνώρισε την κόρη του 14 χρονών. Και τον πεθερό μου που δεν είναι πια στη ζωή.
Αν το κοινό μπορούσε να σας κάνει μόνο μία ερώτηση μετά την παράσταση, ποια ερώτηση θα θέλατε να ακούσετε;
Ας είναι δική του. Δεν έχει κανένα νόημα αλλιώς.
Κι ένα ακόμη αν… Αν μπορούσατε να συνομιλήσετε με έναν από τους πραγματικούς επιβάτες του «Ματαρόα», σε ποιον θα μιλούσατε;
Θα προτιμούσα να μιλήσω με έναν από τους αφανείς επιβάτες του πλοίου. Έναν σιωπηλό που θα ήταν σε μια άκρη λίγο απόμακρος και ξεκομμένος
Ποιο τραγούδι ή μουσικό κομμάτι θα επιλέγατε ως το soundtrack της δικής σας ζωής αυτή τη στιγμή;
Δεν ξέρω για τo soundtrack της ζωής μου, αλλά πριν την παράσταση ακούω το Bella Ciao σε μια εκτέλεση του Marc Ribot που τραγουδάει ο Tom Waits.