Ο Στάθης Γράψας στην Κοινή Αφετηρία: Συνεργασία δύο ομάδων κρατουμένων από διαφορετικές φυλακές, ΕΣΚΝΑ & ΚΑΚΤΕΘ, που παρακολουθούν το Εργαστήρι Προσωπικής Ανάπτυξης Κρατουμένων.
Το περασμένο Σάββατο, πέρασα το πρωινό μου στις φυλακές ανηλίκων στον Αυλώνα, κοντά στην θεατρική ομάδα που επεξεργάζεται το θέμα ‘Που είναι ο Κόσμος; Αφιέρωμα στην Γάζα’. Η εμπειρία, για πολλοστή φορά που επισκέπτομαι την φυλακή μετά από πρόσκληση του φίλου και υπεύθυνου του Εργαστηρίου Προσωπικής Ανάπτυξης Κρατουμένων (ΕΠΑΚ), Στάθη Γράψα, με έκανε για μια ακόμα φορά να επιβεβαιώσω την πρωταρχική σημασία του θεάτρου στην κοινότητα: ένα θέατρο που δημιουργείται από μια ανάγκη διαλόγου, συμφιλίωσης, μια ανάγκη να γίνεις υπο-κριτής, να γίνεις εσύ το «μέσο» που θα θέσει τα ζητήματα του παρόντος υπό την κρίση της κοινωνίας. Αυτήν την φορά, μέσα στα σημεία των καιρών, οι 20 συμμετέχοντες στην ομάδα δεν ήταν Έλληνες. Ήταν Σύριοι, Παλαιστίνιοι, Μαροκινοί, Αφγανοί, Τούρκοι, Κούρδοι και Ρομά. Στη δύσκολη συνθήκη του εγκλεισμού, απομονωμένοι σε ένα μέρος «στο πουθενά», από εκεί που η πραγματικότητα είναι τόσο μεταβαλλόμενη που δεν ξέρουν αν οι χώρες τους θα υπάρχουν πια, όταν βγουν από τα σίδερα. Σε ένα σημείο υπό του μηδενός, που η ελπίδα φαίνεται μια ουτοπία, το θέατρο δίνει ξανά μια πιθανότητα ζωής.
Σκέφτηκα να συγκεντρώσω όχι μόνο τις φωνές της φυλακής, αλλά και τις φωνές πολλών ακόμα ομάδων, είτε αυτές προέρχονται είναι ένα γενικό λύκειο με ένα δάσκαλο φωτισμένο ή από μια παράσταση για εφήβους που ταξιδεύει στις μαθητικές κοινότητες στην ερημωμένη ελληνική επαρχία, είτε σε ένα πρόγραμμα εμψύχωσης και ανάδειξης της κουλτούρας των τσιγγάνων ή ένα εργαστήριο πολιτών στα πολυπολιτισμικά και ρημαγμένα δυτικά προάστια της Αθήνας.
Σήμερα, την Παγκόσμια Ημέρα για το Θέατρο στην Εκπαίδευση, αναδεικνύονται οι φωνές των συνανθρώπων μας, που κραυγάζουν την ελπίδα για μια κοινωνία που θα χωράμε όλοι.
Ναι, όπως το θέατρο γεννήθηκε για αυτόν τον λόγο, για την υπαρκτή εκδήλωση της πολυγνωμίας, της δημοκρατίας, από και για πολίτες, σε αυτήν τη σχέση θα ήθελα να καταλήγει τελικά.
το πρώτο θαρραλέο βήμα προς την αναγνώριση λαθών, τη συμφιλίωση και τη συνειδητή αλλαγή πορείας προς ένα καλύτερο μέλλον
«Στη ζοφερή πραγματικότητα της εποχής που συμμετέχουμε ως κομπάρσοι», μας λέει ο Στάθης Γράψας, «βλέπουμε γύρω μας ιστορίες από πρωταγωνιστές που δεν είναι γνωστοί ρόλοι του κλασικού ρεπερτορίου. Δεν μπορούμε να πούμε ότι έχουμε δει αυτό το έργο στο θέατρο ή στο σινεμά. Δεν είναι θέατρο. Δεν είναι μυθοπλασία της έβδομης τέχνης. Είναι η σκληρή και αμείλικτη μοίρα συνανθρώπων μας που ξεπερνάνε τον εαυτό τους για να ανταπεξέλθουν στο βαρύ χτύπημα που δέχτηκαν. Κι αν ο ρόλος της τέχνης είναι να ενημερώνει, να αφυπνίζει, να θεραπεύει, να προκαλεί, κ.ο.κ., πρέπει επίσης να δίνει φωνή σε αυτούς τους ανθρώπους για να μαθαίνουμε οι υπόλοιποι τι συμβαίνει γύρω μας και πέρα από εμάς.
Το Εργαστήρι Προσωπικής Ανάπτυξης Κρατουμένων (ΕΠΑΚ) δίνει φωνή σε ομάδες εγκλείστων από το 2010, ενώ από το 2018 υλοποιείται υπό την αιγίδα του Εθνικού Θεάτρου με βιωματικές παραστάσεις, όπου οι κρατούμενοι κάνουν την υπέρβαση να μοιραστούν με το κοινό γεγονότα της ζωής τους, κάνοντας έτσι το πρώτο θαρραλέο βήμα προς την αναγνώριση των λαθών τους, τη συμφιλίωση με αυτά και τη συνειδητή αλλαγή πορείας προς ένα καλύτερο μέλλον. Οι θεατές έρχονται αντιμέτωποι με άτομα που ξεπερνάνε τη συνθήκη του εγκλεισμού και μπαίνουν ενώπιον των ευθυνών τους, ως κοινωνία, για την απαξίωση ευάλωτων κοινωνικών ομάδων από ένα σύστημα που αναζητά εύκολα θηράματα να κατασπαράξει και στη συνέχεια να δικαιωθεί ως εξολοθρευτής του κακού.
Μια τέτοια συνθήκη γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ αυτών των δύο ομάδων. Οι κρατούμενοι θα επιστρέψουν στην κοινωνία όταν εκτίσουν την ποινή τους. Η κοινωνία θα πρέπει να κατανοήσει ότι πλήρωσαν το τίμημα των πράξεων τους και επέστρεψαν να συνεχίσουν την ζωής τους. Μόνο όταν κατανοήσει η μια ομάδα την άλλη, στη βάση της ανθρώπινης υπόστασης, μπορούμε να συζητάμε για έννοιες όπως σωφρονισμός και επανένταξη. Μέχρι τότε, το ΕΠΑΚ θα συνεχίζει να πιστεύει στην ανάγκη που έχει ο άνθρωπος να μιλήσει, να ακουστεί και να νιώθει ότι ανήκει, σε οποιαδήποτε συνθήκη και αν βρίσκεται».
τι είδους πολίτες είμαστε και τι είδους πολίτες χρειαζόμαστε, ποια μπορεί να είναι η στάση μας απέναντι στην εξουσία, πώς μπορούμε να διαμορφώσουμε έναν πιο βιώσιμο κόσμο
Σχεδόν συνομήλικοι με τους “μαθητές” των φυλακών, άλλοι μαθητές, της Β’ Λυκείου, ενθαρρύνονται μέσα από το πρόγραμμα Sustain Art, δράση από το Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση, να σκεφτούν μέσα από το αρχαίο κέιμενο τη δημοκρατία και την ευγενή συμβίωση στον πλανήτη. «Πόσο χωράει το θέατρο σε μία τάξη της Β΄Λυκείου, στην οποία συνήθως οι μαθητές και οι μαθήτριες έχουν αρχίσει ήδη να προετοιμάζονται για τις πανελλαδικές εξετάσεις και την εισαγωγή τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στα εξεταζόμενα μαθήματα;», αναρωτιέται ο φιλόλογος της τάξης στο 2ο Πρότυπο Γενικό Λύκειο Αθηνών, Δημήτρης Μαυρέας. «Πόσο χρειάζονται θέατρο οι μαθητές/τριες μίας τάξης της Β΄ Λυκείου σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που έχει επιλέξει να υπάρχει το μάθημα της θεατρικής αγωγής μέχρι τη Δ΄ Δημοτικού; Ποιος/α διδάσκει θέατρο σε μαθητές/τριες μίας τάξης Β΄ Λυκείου, όπου σύμφωνα με το αναλυτικό πρόγραμμα διδάσκονται στο πλαίσιο των Αρχαίων Ελληνικών το κείμενο της Αντιγόνης του Σοφοκλή;
Εφαρμοσμένο Θέατρο στη Β’ Λυκείου: Ο Δημήτρης Μαυρέας σε εργαστήριο μέσα από το πρόγραμμα Sustain Art: Βιώσιμη Τέχνη, βιώσιμη ανάπτυξη του Υπουργείου Πολιτισμού
Φέτος έχουμε την ευκαιρία, χάρη στο πρόγραμμα Sustain Art: Βιώσιμη Τέχνη, βιώσιμη ανάπτυξη που χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Πολιτισμού και υποστηρίζει την υλοποίηση της συνεργασίας σε μία συγκεκριμένη διδακτική εφαρμογή ενός εκπαιδευτικού και μίας καλλιτέχνιδος, να υπάρξουν διαφορετικές απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα.
Οι μαθητές και οι μαθήτριες έχουν πάντα ανάγκη να εκφραστούν, να παίξουν, να συνομιλήσουν μεταξύ τους, να πειραματιστούν με θεατρικές φόρμες για να διατυπώσουν πιο ορατά τα ζητήματα που τους/τις απασχολούν, όπως τι είδους πολίτες είμαστε και τι είδους πολίτες χρειαζόμαστε, ποια μπορεί να είναι η στάση μας απέναντι στην εξουσία, πώς μπορούμε να διαμορφώσουμε έναν πιο βιώσιμο κόσμο. Το θέατρο είναι ένα ιδιαίτερο χρήσιμο εργαλείο για να συμβούν όλα τα παραπάνω. Θεατρικές ασκήσεις για τη συνεργασία, την εμπιστοσύνη, την ενσυναίσθηση είναι απαραίτητες και για πυρακτωμένους εφήβους που έχουν εκπαιδευτεί να κάθονται στα θρανία τους και να συνομιλούν μεταξύ τους αδιαφορώντας για το μάθημα των εκπαιδευτικών τους, μα βρίσκουν πιο γοητευτικό -αλλά και πιο κουραστικό- ένα μάθημα που τους/τις καλεί να μείνουν όρθιοι/ες και συγκεντρωμένοι/ες για ένα διδακτικό δίωρο, έτσι ώστε να αφηγηθούν τον κόσμο.. αλλιώς».
να μιλήσουμε για αυτή την περίοδο για την οποία δεν μιλάμε πολύ
«Η διαγενεακή παράσταση για την εφηβεία “Τσάντα για μαξιλάρι. Μια υπόθεση Τραγική” άρχισε να δημιουργείται το 2017 μέσα από μια σειρά εργαστηρίων μεταξύ συναδέλφων», μας εξηγεί η Νικολέτα Δημοπούλου, σκηνοθέτις της παράστασης και θεατροπαιδαγωγός στα εργαστήρια που τη συνοδεύουν. «Τη σχεδιάσαμε ως ιδέα από κοινού με τη Βιργινία Κεχαγιά και κατέληξε σε ένα συμπυκνωμένο κείμενο μετά από πολλούς αυτοσχεδιασμούς και δημιουργική γραφή από τους: Αλέξανδρο Καλαποθάκη, Ιωάννα Κυρίτση, Δέσποινα Μητσιάλη, Μαρίνο Παρασκευόπουλο και Γιώλικα Πουλοπούλου.
Θέλαμε να μιλήσουμε για αυτή την περίοδο για την οποία δεν μιλάμε πολύ – πέρα από τους ψυχολόγους, τους σχολικούς συμβούλους και αυτούς που ασχολούνται με το θέατρο και την παιδαγωγική. Αυτή την περίοδο με την αμήχανη, πρωτόγνωρη αίσθηση μεταξύ παιδιού και ενήλικα, το βλέμμα στραμμένο προς τα μέσα και και προς τα έξω και ταυτόχρονα όλα τα βλέμματα πάνω σου, και συνήθως όχι για τους λόγους που θα ήθελε ένας έφηβος/μια έφηβη.
Ταυτόχρονα θέλαμε να μιλήσουμε και για τις δικές μας εφηβείες και για την εφηβεία του σήμερα μέσα από το στόμα των μαθητών και μαθητριών μας, γι’ αυτό, εκτός από την παράσταση, δημιουργήσαμε κι ένα εργαστήρι που την ακολουθεί. Το κοινό ανεβαίνει στη σκηνή και μοιράζονται εμπειρίες με παιγνιώδη τρόπο. Οι αρχαίοι ήρωες και ηρωίδες των μεγάλων τραγωδιών ήταν ένας τέλειος δραματουργικός καμβάς. Χρησιμοποιήσαμε εκείνους που εντελώς καταχρηστικά θεωρήσαμε ότι ήταν ηλικιακά έφηβοι όταν έπρατταν τις πράξεις που θα τους έκαναν για πάντα γνωστούς: Ορέστης, Ηλέκτρα, Ιφιγένεια, Νεοπτόλεμος κ.ά. Παράλληλα, η έννοια του διαρκούς “δράματος” είναι τόσο συνυφασμένη με την εφηβεία που προσδίδει πετυχημένα την ατμόσφαιρα στην ένταση των συναισθημάτων. Από φέτος η παράσταση άρχισε να ταξιδεύει και εκτός Αττικής, στην Κρήτη, τη Μεσσηνία, την Εύβοια και αλλού. Οι καρδιές μαλακώνουν, το σεντούκι με τις εμπειρίες του κοινού ανοίγει και δημιουργούμε μαζί ένα ασφαλές μέρος για να μοιραστούμε και να επεξεργαστούμε ό,τι και όσο θέλουμε.
Μόλις περιέγραψα σε 265 λέξεις τι είναι και τι κάνει το εφαρμοσμένο θέατρο, το θέατρο για την κοινότητα, για την ψυχική υγεία, για τη βελτίωση των σχέσεων με τον εαυτό και τους άλλους, για ενδυνάμωση».
να καταπολεμηθεί ο αντιτσιγγανισμός στο σχολικό σύστημα, στην ακαδημαϊκή κοινότητα και γενικότερα στην κοινωνία
Η Χριστίνα Ζώνιου, διδάσκουσα Υποκριτικής ως μέλος ΕΕΠ στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών – Σχολή Καλών Τεχνών Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, κάνει μια γενικότερη αναφορά στην εκπαίδευση των επαγγελματιών για το κοινωνικό θέατρο: «Σε διαφορετικά προπτυχιακά και μεταπαπτυχιακά μαθήματα και προγράμματα του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών εξερευνούμε τους τρόπους με τους οποίους ο καλλιτέχνης της σκηνής μπορεί να λειτουργήσει σε μη θεατρικά περιβάλλοντα, σε κοινότητες και σε οριακούς χώρους, ώστε να δράσει ως καταλύτης μετασχηματισμών ατομικών και κοινωνικών.
Ως παράδειγμα, το έργο Αντιμετώπιση του σχολικού αποκλεισμού των Ρομά μέσω των παραστατικών τεχνών, που υλοποιήθηκε ως πιλοτικό πρόγραμμα στην Αργολίδα μεταξύ Μαρτίου και Οκτωβρίου 2023, σχεδιάστηκε από μια ομάδα συναδέλφων (Τζίνα Γιωτάκη, Κατερίνα Κωστή, Iωάννα Τζαρτζάνη, Άννα Τσίχλη, Γωγώ Σπανού), με στόχο την κατεξοχή αξιοποίηση της δυναμικής των παραστατικών τεχνών στο θέμα της συμπερίληψης των Ρομά. Μακροπρόθεσμος στόχος μας είναι να αντιμετωπιστεί και να καταπολεμηθεί ο αντιτσιγγανισμός στο σχολικό σύστημα, στην ακαδημαϊκή κοινότητα και γενικότερα στην κοινωνία, με στόχο την ανεκτικότητα, τη συμπερίληψη και τη συνοχή. Το έργο αυτό ανέπτυξε μια καινοτόμο μεθοδολογία κατάρτισης εκπαιδευτικών, η οποία θα μπορεί να βοηθήσει στην καλλιέργεια ενός εκπαιδευτικού περιβάλλοντος χωρίς αποκλεισμούς.
Διοργανώσαμε επίσης εκδηλώσεις, δρώμενα, παραστάσεις και θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα σχετικά με τον πολιτισμό και την ιστορία των Ρομά, με τη συμμετοχή παιδιών και ενηλίκων Ρομά και μη Ρομά της περιοχής της Αργολίδας, καθώς και της ακαδημαϊκής κοινότητας.
Μια από τις δράσεις μας ήταν η επινόηση παραστάσεων για την ιστορία και τον πολιτισμό των Ρομά με τους φοιτητές και τις φοιτήτριες επτά πανεπιστημιακών μαθημάτων του Εαρινού Εξαμήνου 2022-2023. Μέσα από τα δρώμενα των φοιτητών/τριων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου με όχημα τις παραστατικές τέχνες, και πιο συγκεκριμένα το θέατρο-ντοκουμέντο, το εθνόδραμα, τον σύγχρονο χορό, το σωματικό θέατρο και την παιδαγωγική του θεάτρου, θελήσαμε να μετακινηθούμε από μια στερεοτυπική, φολκλοριστική, ρομαντικοποιημένη αφήγηση για τους Ρομά. Επιχειρήθηκε μία κριτική προσέγγιση των ηγεμονικών αφηγήσεων που αφορούν στους Ρομά (αναφορικά και με τη διαμόρφωση των εθνικών και ταξικών ταυτοτήτων), εξετάζοντας ειδικότερα τις έννοιες του εξωτισμού και του αντιτσιγγανισμού, αλλά και των εναλλακτικών αφηγήσεων που προέρχονται από την ίδια την (μη-ομοιογενή) κοινότητα, με όλες τις αντιφάσεις ή/και τις συγκρούσεις που αυτές φέρουν».
δυνατότητα σε άτομα ή κοινότητες που δεν έχουν συχνά “φωνή”, να διεκδικήσουν “χώρο” για να αρθρώσουν καλλιτεχνικά τα δικά τους αφηγήματα ως μέρος του τι διαμορφώνει την κοινή συνείδηση της εποχής μας
«Στο μνημείο Μάντρας Μπλόκου Κοκκινιάς, σε έναν χώρο φορτισμένο με την ιστορική σημασία του, 25 άνθρωποι διαφορετικών ηλικιών και ποικιλόμορφων καταβολών, πολλοί από τους οποίους συνδέονται συγγενικά με ανθρώπους από τους εκτελεσθέντες, διαπραγματεύονται ενεργά το διαφορετικό περιεχόμενο που αποκτούν σήμερα οι αξίες της Δημοκρατίας, της Αξιοπρέπειας, του Κράτους Δικαίου, της Ελευθερίας ή της Ισότητας μέσα από διαφορετικές θεατρικές πρακτικές και ερεθίσματα από τη Δημόσια Ιστορία και το Αρχαίο Δράμα», μας εξηγεί η Ντίνα Σταματοπούλου, σκηνοθέτις, συγγραφέας θεατρικών έργων, ηθοποιός και θεατροπαιδαγωγός, Καλλιτεχνική Διευθύντρια της ΦΡΕΟΝ/Freon_Athens και της Πλατφόρμας Εφαρμοσμένου Θεάτρου StoryMine.
«Αυτά, στο πρόγραμμα «Οι αξίες σήμερα», σε συνεργασία με το Φεστιβάλ Αθηνών και τον Δήμο Νίκαιας-Ρέντη, στο πλαίσιο του έργου έρευνας και ψηφιοποίησης VAST (Values Across Space and Time). Σε άλλο πλαίσιο, στο συμπεριληπτικό εργαστήριο «Η δική μου πόλη», που υλοποιούμε στον προσβάσιμο θεατρικό χώρο ΙΣΟΝ, μέσα από τη δημιουργική όσμωση ανάμεσα σε ανάπηρους-ες και μη ανάπηρους-ες, καλλιτέχνες-ιδες και μη, διερευνούμε τις πολλαπλές εννοιολογήσεις της πόλης με άξονες τον δημόσιο χώρο, την προσβασιμότητα και την ορατότητα «αθέατων» κοινωνικών κατηγοριών.
Το συμπεριληπτικό εργαστήριο «Η δική μου πόλη»
Αυτά είναι μόνο δύο παραδείγματα των πολλαπλών εφαρμογών του Θεάτρου στο πεδίο. Το να υπάρχει η δυνατότητα αντίστοιχων καλλιτεχνικών παρεμβάσεων, είναι μια βαθιά πολιτική πράξη, καθώς αποτελεί μια συλλογική εμπειρία που μας ενεργοποιεί να προσεγγίσουμε με βιωματικό τρόπο, με επινοητικότητα και ρίσκο, τα ζητήματα που απασχολούν την εκάστοτε ομάδα, μα και το όραμά μας για τον κόσμο. Ταυτόχρονα, δίνεται η δυνατότητα σε άτομα ή κοινότητες που δεν έχουν συχνά «φωνή», να διεκδικήσουν “χώρο” για να αρθρώσουν καλλιτεχνικά τα δικά τους αφηγήματα ως μέρος του τι διαμορφώνει την κοινή συνείδηση της εποχής μας. Είναι για μένα, συνεπώς, αυτονόητα αναγκαίο να εστιάσουμε, κυρίως σε επίπεδο επίσημων φορέων, σε ένα θεσμικό πλαίσιο που όχι μόνο ενθαρρύνει ανάλογες πρωτοβουλίες, αλλά εξασφαλίζει και τη συνέχεια της «υπόσχεσης» προς τους εκάστοτε «ωφελούμενους» και τροφοδοτεί, ταυτόχρονα, κι εμάς ως καλλιτέχνες/ιδες με νέες θεάσεις σε διαχρονικά ερωτήματα».
Η Τζωρτζίνα Κακουδάκη είναι θεατρολόγος και δραματουργός.