Τα δωμάτια που φιλοξενούν τ’ απομεινάρια του κόσμου

 

Στην Ευρώπη της Αναγέννησης τόσο οι πλούσιοι και επιφανείς όσο και οι απλοί περίεργοι και άσημοι πολίτες, είχαν τη συνήθεια να συλλέγουν αξιοπερίεργα, εξωτικά και παράξενα αντικείμενα και να τα εκθέτουν όλα μαζί, χωρίς να δίνουν ιδιαίτερη σημασία για το αν ήταν άσχετα μεταξύ τους. Μπορούσες, για παράδειγμα, να δεις το χέρι μιας μούμιας δίπλα σε έναν ταριχευμένο αστερία στηριγμένο σε ένα παράξενο ορυκτό και από πάνω κρεμασμένο ένα αποξηραμένο φύλλο πλατάνου. Αυτές οι συλλογές παράταιρων αντικειμένων ονομάζονταν Cabinets of curiosities, αφού συχνά εκθέτονταν σε ντουλάπια ή αλλιώς Wunderkammer (δωμάτια των θαυμάτων) και Kunstkammer (δωμάτια τέχνης) στα γερμανικά. Τα αντικείμενα στριμώχνονταν στα ντουλάπια και η συλλογή σιγά σιγά μεγάλωνε πλημμυρίζοντας  μεγάλα δωμάτια, από το πάτωμα μέχρι το ταβάνι, με μυστήρια (και κάποιες φορές αποκρουστικά) συλλεκτικά κομμάτια. Η ποικιλία των αντικειμένων ήταν τέτοια ώστε αν ο σύγχρονος μελετητής προσπαθούσε να τα κατατάξει σε συγκεκριμένες κατηγορίες θα χρειαζόταν να προσφύγει στην ορολογία πληθώρας επιστημών, όπως  η φυσική, η γεωλογία, η αρχαιολογία,  η εθνογραφία και η λαογραφία ή ακόμα και να εστιάσει στη θρησκευτική, ιστορική  αλλά και καλλιτεχνική τους διάσταση.

Τα δωμάτια αυτά, τα λεγόμενα cabinets of curiosities,  αποτελούν τον πρόδρομο των σημερινών μουσείων. Στην πραγματικότητα πολλά από τα πιο διάσημα μουσεία της Ευρώπης είναι άμεσοι απόγονοι των “αιθουσών των θαυμάτων”.  Όπως το Ασμόλειο Μουσείο στην Οξφόρδη, το πρώτο μουσείο της Μεγάλης Βρετανίας, το οποίο λειτούργησε το 1675 ώστε να βρει στέγη η τεράστια συλλογή του John Tradescant και του πατέρα του, καθώς και η συλλογή του Elias Ashmole , ιδρυτή του μουσείου. Με τον ίδιο τρόπο απέκτησε το πρώτο της μουσείο και η Ρωσία , την Κουνστκάμερα στην Αγία Πετρούπολη. Χτισμένη στις όχθες του ποταμού Νέβα,  ακριβώς απέναντι από τα χειμερινά ανάκτορα του Τσάρου Μέγα Πέτρου ο οποίος δημιούργησε το συγκεκριμένο μουσείο  με σκοπό να στεγάσει κι ο ίδιος το προσωπικό του cabinet of curiosities. Τα σχεδόν δύο εκατομμύρια αντικείμενα, μεταξύ των οποίων πολλά ανθρώπινα και ζωικά έμβρυα με γενετικές ανωμαλίες, μαρτυρούν την τάση του Πέτρου για επίδειξη δύναμης, αποτελούν δε συμβολικά μία μικρογραφία του κόσμου που ο Τσάρος θεωρούσε πια δικό του. Αυτού του είδους ο συμβολισμός και η επίδειξη ισχύος ήταν συχνά ένα από τα κίνητρα για την δημιουργία τέτοιων συλλογών, κυρίως μεταξύ των αριστοκρατών και των αρχόντων, δεν έλειπαν, όμως, και οι περιπτώσεις όπου ισχυρό κίνητρο αποτελούσε το πάθος για την επιστήμη και τη φυσική ιστορία. Ακόμα και ο ίδιος ο Τσάρος εκθέτοντας τα δύσμορφα έμβρυά του, αποσκοπούσε σε κάποιο βαθμό στην αποδόμηση των δεισιδαιμονιών και την εξάλειψη του φόβου γύρω από τα τέρατα των μύθων.

Για τους επιστήμονες της εποχής τα cabinets of curiosities  φώτισαν δειλά το δρόμο που οδηγούσε στην κατανόηση και την ταξινόμηση του κόσμου, καθώς κατά την περίοδο του Μεσαίωνα η παραμικρή αμφισβήτηση της θεολογικής ερμηνείας των πραγμάτων αρκούσε για την επιβολή ακόμα και της ποινής του θανάτου.  Με την εποχή των εξερευνήσεων να ανατέλλει, κάθε ένα αντικείμενο που είχε ταξιδέψει από τις τέσσερις γωνιές του πλανήτη για να καταλήξει στα χέρια του συλλέκτη του, αποτελούσε ευκαιρία για μελέτη και ήταν απόδειξη ότι υπάρχει ακόμα χώρος για ανακαλύψεις και έρευνα. Αυτή η περιέργεια και η δίψα για γνώση δημιούργησε συλλογές που άπτονταν κατά κύριο λόγο του αντικειμένου της φυσικής ιστορίας με αποτέλεσμα η συμβολή τους στην εξέλιξη της επιστήμης αυτής να είναι αρκετά σημαντική. Τα εκθέματα πολύ συχνά ήταν ζώα και άνθρωποι με ανατομικές ανωμαλίες, εξωτικά ερπετά, πουλιά, θηλαστικά, έντομα, ψάρια και φυτά κι όλα αυτά έπρεπε κάπως να συντηρηθούν και να μείνουν αναλλοίωτα στο χρόνο. Έτσι οι συλλέκτες επινοούσαν τρόπους να συντηρούν τα οργανικά εκθέματά τους, χρησιμοποιώντας τεχνικές χωρίς τις οποίες η μελέτη και η πρόοδος πάνω στην ανατομία, τη ζωολογία και άλλες  επιστήμες θα ήταν αδύνατη. Ένα καλό παράδειγμα είναι ο Frederik Ruysch, ένας Ολλανδός βοτανολόγος και ανατομολόγος που εκτός του ότι συνέθετε τις εκθέσεις του με τρόπο θεατρικό, κάνοντας τες λιγότερο αποκρουστικές, έκανε σημαντικές ανακαλύψεις πάνω στην συντήρηση, την ταρίχευση και την διατήρηση των οργανικών εκθεμάτων. Πέρα από την υλική προσφορά των συλλεκτών στην κοινή γνώση και την επιστήμη, σημαντική είναι και η συμβολή τους στην εγκυκλοπαιδική καταγραφή του κόσμου. Οι συλλογές άρχιζαν να χωρίζονται σε θεματικές ενότητες, τα φυτά και τα ζώα να κατηγοριοποιούνται σε είδη, το χάος να μπαίνει σε τάξη και η έννοια του μουσείου και της έκθεσης να παίρνει τη σύγχρονη, εκπαιδευτική της μορφή. Ο Sir Hans Sloane ξεκίνησε να συλλέγει από μικρός, και το γεγονός αυτό τον οδήγησε στη μελέτη της ιατρικής, της βοτανολογίας και της φαρμακευτικής. Κατηγοριοποίησε στα λατινικά τη συλλογή των φυτών του και έκανε σημαντικές μελέτες πάνω στις φαρμακευτικές τους ιδιότητες. Πριν το θάνατό του δώρισε τα 71.000 αντικείμενα της συλλογής του, με αντάλλαγμα το συμβολικό ποσό των 20.000 λιρών, στον Βασιλιά Γεώργιο τον δεύτερο ο οποίος ίδρυσε το Βρετανικό Μουσείο για να τα συστεγάσει  με την Βασιλική Βιβλιοθήκη.

Εικονογραφήσεις  από το βιβλίο του Albertus Seba “Cabinet of Natural Curiosities” (εκδ. Taschen)

Το πνεύμα της κουνστκάμερας παραμένει ζωντανό μέχρι σήμερα. Ζωντανό μέσα στην αύρα των μουσείων που επισκεπτόμαστε και στις σύγχρονες εκθέσεις συλλογών όπως αυτή της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Νέας Υόρκης το 2002 αφιερωμένη στα “ντουλάπια με τις περιέργειες” ή αυτή που έγινε φέτος στο Μουσείο Καλών Τεχνών στη Βιέννη. Ζωντανό μέσα στα συναισθήματα μυστηρίου, περιέργειας και θαυμασμού που μας κυριεύουν όταν περιφερόμαστε ανάμεσα στα αμέτρητα αντικείμενα που πωλούνται στα παλιατζίδικα και στα μαγαζιά με μπιμπελό, τα σύγχρονα “δωμάτια των θαυμάτων”.  Ακόμα και όταν κοιτάζουμε την ίδια μας τη βιβλιοθήκη, γεμάτη με βιβλία και μικροαντικείμενα που έχουμε συλλέξει ασυναίσθητα από στιγμές, ταξίδια και παζάρια, ακόμα και τότε είναι σαν να αντικρίζουμε  τα προσωπικά μας cabinets of curiosities.