Το 2012, ενώ γίνεται κατάληψη στις σχολές του ΤΕΙ, κάποιοι φοιτητές του μαθήματος Τοιχογραφίας και Μικτών Τεχνικών, που μελετούν την κατάσταση διατήρησης των δημόσιων τοιχογραφιών μαζί με την καθηγήτρια του μαθήματος έχουν την ιδέα της δημιουργίας μιας ομάδας. Οι St.a.co. -ή αλλιώς street art conservators- είναι μια ομάδα φοιτητών και συντηρητών του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης (ΣΑΕΤ) του ΤΕΙ Αθηνών, που μετρά σχεδόν πέντε χρόνια ζωής. Η ομάδα αυτή μελετά τις δημόσιες τοιχογραφίες και τις εκτεταμένες φθορές τους, σαν κι αυτές που παρατηρούνται σε μια τοιχογραφία σε ναό ή σε κάποιο νεοκλασικό κτίριο. Βγαίνουν για βόλτα μία φορά την εβδομάδα τουλάχιστον, φωτογραφίζουν την κατάσταση διατήρησης των έργων, καταγράφουν και συντηρούν τα έργα που κρίνουν ότι έχουν μεγάλη αξία. Με άλλα λόγια, προστατεύουν την δημόσια τέχνη.
Περιγράψτε μας πως λειτουργείτε σαν ομάδα. Η ομάδα St.a.co. αποτελείται από περίπου δέκα άτομα, τα οποία δραστηριοποιούνται εθελοντικά μεν, συστηματικά δε, σχεδιάζοντας και πραγματοποιώντας διάφορες δράσεις. Βγαίνουμε βόλτα μία φορά τουλάχιστον την εβδομάδα και προχωρούμε στο στάδιο της φωτογράφισης της κατάστασης διατήρησής τους καθώς και των φθορών. Θέτουμε ως σκοπό της ομάδας την προστασία της δημόσιας τέχνης και την ενασχόληση με την καταγραφή την τεκμηρίωση της κατάστασης διατήρησης, τη συντήρηση και την έρευνα σε τεχνικές και υλικά που έχουν να κάνουν με τον τρόπο δημιουργίας αλλά κυρίως τη συντήρηση ζωγραφικών έργων που βρίσκονται σε δημόσιο χώρο. Υπάρχει και ένας ευρύς κύκλος φίλων και συνεργατών που συμμετέχουν περιοδικά σε αυτές τις δράσεις. Κατά καιρούς, οργανώνουμε δραστηριότητες στις οποίες έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν και οι φίλοι των St.a.co., που είναι πολλοί.
Ο σκοπός της ομάδας είναι η συντήρηση των έργων τέχνης του δρόμου. Πέρα όμως από το πρακτικό κομμάτι της συντήρησης, οι St.a.co. επιθυμούμε να ενημερώσουμε το ευρύτερο κοινό για θέματα που αφορούν στη street art, διοργανώνοντας εκπαιδευτικές δράσεις: από βόλτες περιήγησης σε περιοχές με αξιόλογα έργα τέχνης του δρόμου, προγράμματα δημιουργικής απασχόλησης για ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, μέχρι εκπαιδευτικά προγράμματα σε σχολεία, στα οποία παρουσιάζουμε την ιστορία του γκραφίτι, διάφορες τεχνικές και υλικά κατασκευής έργων τέχνης του δρόμου, δίνοντάς τους ένα ερέθισμα, παράλληλα με την καλλιτεχνική παιδεία που μπορεί να αναπτύσσεται στο σχολείο και το σπίτι, ώστε να διαμορφώσουν άποψη για την τέχνη του δρόμου, με όποια μορφή κι αν εμφανίζεται αυτή. Επίσης, αυτήν την περίοδο γίνεται προσπάθεια η ομάδα να διευρυνθεί, προκειμένου να εξυπηρετούνται καλύτερα οι αξίες και οι στόχοι της ομάδας. Αξίζει να σημειωθεί ότι στα μέλη των St.a.co. ανήκουν αξιόλογοι επαγγελματίες από το χώρο του πολιτισμού και της εκπαίδευσης, ορισμένοι εκ των οποίων έχουν παρουσιάσει τη δράση της ομάδας σε διεθνή συνέδρια.
Οι άγγελοι των Sta.Co εν δράσει.
Σε ποιές γειτονιές κινείστε; Πώς διαλέγετε τα γκράφιτι που θελετε να συντηρήσετε; Συνήθως η ομάδα δραστηριοποιείται στο κέντρο της Αθήνας, στις περιοχές του Ψυρρή και του Μεταξουργείου, στο Μοναστηράκι και την Πλάκα. Επίσης, στην ευρύτερη περιοχή των Εξαρχείων. Η επιλογή της περιοχής γίνεται με γνώμονα την προσβασιμότητα και ασφάλεια των μελών της ομάδας, με προτίμηση τις περιοχές που δραστηριοποιείται μεγάλος αριθμός καλλιτεχνών και μπορούμε κατά τη διάρκεια της βόλτας να εντοπίσουμε αρκετά και διαφορετικά έργα. Επίσης, σε δρόμους με έργα που έχουμε «υιοθετήσει», έχουμε δηλαδή αναγνωρίσει την καλλιτεχνική ή ιστορική τους αξία και τα έχουμε, ενδεχομένως, συντηρήσει, επιδιώκουμε επαναληπτικές βόλτες, με σκοπό να διαπιστώσουμε την εξέλιξη του έργου, τυχόν νέες φθορές, ακόμη και την διατήρησή του ή το πάτημά του από άλλους καλλιτέχνες. Επίσης συντηρούμε κάποια έργα κατ’ επανάληψη ή αποφασίζουμε την αποκατάσταση έργων που έχουν κατά την άποψή μας μεγάλη αισθητική, καλλιτεχνική ή πολιτιστική αξία. Tα κριτήρια με τα οποία επιλέγουμε να κάνουμε συντήρηση σε κάποιο έργο, προκύπτουν πάντοτε μέσα από συλλογικές αποφάσεις του πυρήνα των St.a.co., ενώ σχετίζονται άμεσα με την επιστήμη της Συντήρησης Έργων Τέχνης. Όπως προαναφέραμε, για την ομάδα των St.a.co, τα έργα τέχνης του δρόμου αποτελούν πρωτίστως αντικείμενο μελέτης. Όμως, εκτός της ευκαιρίας που μας δίνεται ώστε να επιλύσουμε σύνθετα και πρακτικά ζητήματα και να επεκτείνουμε την εμπειρία και τη γνώση μας, τα έργα τέχνης του δρόμου είναι για εμάς και ψυχαγωγία με την τυπική ετοιμολογία του όρου.
«Καθώς διατηρούμε αυτά τα τυπικά απροστάτευτα έργα, εμβαθύνουμε στο αντικείμενο που μας ενδιαφέρει και ταυτόχρονα εκπαιδευόμαστε στη συμμετοχική δράση και τη συνεργασία».
Πιο αναλυτικά, ασχολούμαστε με την καταγραφή, την τεκμηρίωση, τη μελέτη, τη συντήρηση και γενικότερα, με την προστασία των έργων τέχνης του δρόμου. Βασική επιδίωξη των St.a.co., είναι η διάσωση και η μικρή παράταση της ζωής των έργων τέχνης του δρόμου που κρίνουμε πως έχουν ιστορική αξία. Αναφερόμαστε σε «μικρή παράταση της ζωής» τους, καθώς πρόκειται για μια μορφή καλλιτεχνικής δημιουργίας, απολύτως εκτεθειμένης, τόσο ως προς τις περιβαλλοντικές συνθήκες όσο και ως προς τον ανθρώπινο παράγοντα φθοράς. Στο κομμάτι που αφορά στη συντήρηση των έργων συμπεριλαμβάνεται και η αποκατάσταση μετά από την ολική ή μερική καταστροφή του από ταγκιές. Για παράδειγμα έχουμε κληθεί σε σχολείο στη Νίκαια να αποκαταστήσουμε μια μεγάλου μεγέθους τοιχογραφία που κοσμούσε το σχολείο και φέτος, από τον Φεβρουάριο έχουμε επικεντρωθεί στην αποκατάσταση του έργου “Knowledge speaks – Wisdom listens” του καλλιτέχνη Wild Drawing στην περιοχή που κάθε χρόνο γίνεται το φεστιβάλ Μικρό Παρίσι των Αθηνών, στην περιοχή μεταξύ Μεταξουργείου και σταθμού Λαρίσης, το οποίο θεωρείται ένα αριστούργημα δημόσιας τοιχογραφίας, έχει αγαπηθεί πολύ από τους κατοίκους της περιοχής και πατήθηκε με ροζ μπογιά τον Γενάρη 2017. Ως St.a.co., έχουμε δημιουργήσει έργα τέχνης, μέχρι στιγμής στα πλαίσια εκπαιδευτικών προγραμμάτων και σε συνεργασία με τους συμμετέχοντες και τους εκπαιδευόμενους. Στην ομάδα μας όμως έχουμε μέλη τα οποία δημιουργούν ανεξάρτητα, εκτός ομάδας, τα ατομικά τους έργα τέχνης στο δημόσιο χώρο.
Τι μεθοδολογία και υλικά χρησιμοποιείτε; Μπορείτε να περιγράψετε την διαδικασία συντήρησης; Για την ομάδα των St.a.co, τα έργα τέχνης του δρόμου αποτελούν αντικείμενο μελέτης, τα υλικά από τα οποία είναι κατασκευασμένα τα έργα, το υπόστρωμα και το υποστήριγμα όπου έχουν τοποθετηθεί, οι μέθοδοι και οι τεχνικές των καλλιτεχνών (π.χ. σπρέι, stickers, στένσιλ, μαρκαδόροι, εκτυπωμένο εκ των προτέρων χαρτί), το περιβάλλον διατήρησής τους, οι παράγοντες φθοράς και η παθολογία τους. Έτσι, η μεθοδολογία και τα υλικά συντήρησης επιλέγονται κάθε φορά κατά περίπτωση και ανάλογα με τις ανάγκες του εκάστοτε έργου τέχνης. Γενικά, η αντιμετώπισή μας απέναντί τους, είναι όσο το δυνατόν πιο επιστημονική και επαγγελματική, έστω κι αν η δράση μας είναι εθελοντική και οι επεμβάσεις μας ακολουθούν την τάση της συντήρησης για την ελάχιστη παρέμβαση στα έργα.
Τι σας δυσκολεύει περισσότερο; Ένας σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει τη δράση μας είναι οι καιρικές συνθήκες, οι οποίες δεν είναι πάντα ευνοϊκές και έτσι, πρέπει να είμαστε οργανωμένοι και υπομονετικοί αφού ο βροχερός, κρύος και άστατος καιρός δεν βοηθάει στην πολύωρη εξωτερική εργασία. Για τη συντήρησή των έργων τέχνης του δρόμου, οι ενέργειες γίνονται επί τόπου, δεν υπάρχει η πολυτέλεια του εργαστηρίου και χρειάζεται ένα ευρύ φάσμα γνώσεων, δεδομένου ότι οι περιβαλλοντικές συνθήκες στις οποίες είναι εκτεθειμένα εντείνουν και επιταχύνουν τη διαδικασία γήρανσης ή καταστροφής τους. Η συντήρηση των έργων τέχνης του δρόμου, όπως και τα ίδια τα έργα τέχνης του δρόμου, έχει έναν εφήμερο χαρακτήρα, τον οποίο έχουμε αποδεχτεί, άλλοι περισσότερο και άλλοι λιγότερο. Η δουλειά της ομάδας είναι προσωρινή και εκτίθεται όπως και η street art. Εργαζόμαστε και περιμένουμε η δουλειά μας και το έργο τέχνης, στο οποίο δώσαμε προσωπικό χρόνο και προσπάθεια, να διατηρηθεί όσο το δυνατόν περισσότερο στο πέρασμα των εποχών, προκειμένου έργο και συντήρηση να επιτελέσουν το σκοπό τους που, αφενός για τον καλλιτέχνη είναι ενίοτε η τέρψη, αποτροπή, κοινωνική αφύπνιση και αφετέρου για τον συντηρητή η παρατήρηση, συλλογή στοιχείων και επιστημονική τεκμηρίωση για την βελτίωση και εξέλιξη της δουλειάς μας.
Ένας τομέας ο οποίος απαιτεί προσοχή και αφορά μεγάλο μέρος της εργασίας μας είναι επίσης η ενασχόληση με τα πολλά και διαφορετικά υλικά που απαιτούνται, ανάλογα με το στάδιο στο οποίο βρισκόμαστε, επομένως, χρειάζεται πρόβλεψη για την προμήθειά τους, έτσι ώστε να υπάρχουν όταν έρχεται η ώρα να χρησιμοποιηθούν. Ακόμη, η ταχύτητα εργασίας εξαρτάται από το υπόβαθρο του έργου και από τα υλικά που έχει χρησιμοποιήσει ο καλλιτέχνης. Μια σαθρή ή ανώμαλη επιφάνεια είναι πιο δύσκολο να συντηρηθεί διότι το χρώμα επιζωγράφισης είτε μπαίνει στις εσοχές, είτε, κατά τη διάρκεια του καθαρισμού, παρασύρει μαζί του και το υλικό της ζωγραφικής.
Γιατί πιστεύετε ότι «μουντζουρώνουν» τα ωραία γκράφιτι της πόλης; Τα έργα τέχνης του δρόμου αντανακλούν την εποχή τους. Μέσα από αυτά οι νέοι εκφράζουν τις ανησυχίες τους, τις απόψεις τους, πολιτικές, κοινωνικές, συναισθηματικές, τα θέλω τους, την κριτική τους σκέψη απέναντι σε ένα γεγονός που απασχολεί την κοινωνία. Μπορεί επίσης να διατυπώνονται διαφορετικές ανάγκες και προβληματισμοί. Για κάποιους η τέχνη του δρόμου σημαίνει δημιουργία, για άλλους αντίσταση. Σε ιστορικά φορτισμένες περιοχές, αλλά και σε άλλες, φαίνεται να αναπτύσσεται μια εικαστική συνομιλία μεταξύ των καλλιτεχνών. Αυτό που σίγουρα διακρίνουμε όλοι όταν κάνουμε βόλτα στην Αθήνα και κυρίως στο κέντρο είναι ότι η street art σχολιάζει και παίρνει θέση σε αυτά που συμβαίνουν. Εκείνοι που «μουντζουρώνουν» τα ωραία γκράφιτι της πόλης, εικάζουμε πως το κάνουν είτε λόγω έλλειψης εικαστικής παιδείας, είτε λόγω κάποιας προσωπικής ψυχικής ακαταστασίας (αν μας επιτρέπεται να το θέσουμε έτσι), ή πιθανώς εξαιτίας και των δύο. Σε κάθε περίπτωση, καθένας κρίνεται για τις επιλογές του, ιδιαίτερα όταν αυτές αφορούν παρεμβάσεις στο δημόσιο χώρο.
Τι είναι αυτό που σας ενοχλεί και θα θέλατε να αλλάξει σε αυτήν την πόλη; Θα μας άρεσε να δούμε να εξαλείφεται σταδιακά η αδιάκριτη επέμβαση, ο βανδαλισμός της ιστορίας και η ισοπέδωση των αξιών στο όνομα του νεωτερισμού και της αντίδρασης. Παράλληλα, μας προκαλεί ιδιαίτερη αισιοδοξία η ομολογουμένως αισθητική βελτίωση του πολεοδομικού ιστού της πόλης μέσω των έργων τέχνης του δρόμου, η αναβάθμιση των κτιρίων ή μιας περιοχής με έργα τέχνης, η επικοινωνία των καλλιτεχνών μεταξύ τους αλλά και με τους κατοίκους της πόλης. Οι τέχνες σήμερα παρουσιάζουν μεγάλη εξωστρέφεια και εμφανίζονται παντού, σε αίθουσες τέχνης αλλά και έξω από τυπικούς χώρους έκθεσης. Σήμερα, οι street artists φαίνεται να χρησιμοποιούν όλη την πόλη σαν μια ανοιχτή γκαλερί και είναι πολύ ενδιαφέρον ότι υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης από όλους, όλες τις ώρες της ημέρας. Οι St.a.co. δραστηριοποιούνται για την διατήρηση των έργων αυτών, δίνοντας τη δυνατότητα σε ακόμα περισσότερους ανθρώπους να δουν, να προβληματιστούν ή να θαυμάσουν την τέχνη σε ανοικτό και δημόσιο χώρο.