Στρατηγικές τουριστικής κατοίκησης μετά-την-κρίση

Συναθροίσεις ιδιωτικοτήτων

Ξεκινώντας από τη δεκαετία του ’70, η διαδικασία εγκαθίδρυσης ολοένα και περισσότερων νομοθετικών περιορισμών στο σχεδιασμό κτιρίων τουριστικής κατοίκησης και η εμμονή στην αναζήτηση τοπικής ταυτότητας οδήγησε στο διαχωρισμό εξωτερικού και εσωτερικού. Η μοντέρνα, αρμονική συνύπαρξη κτίσματος και τοπίου –σε μερικές περιπτώσεις μέσα από μια σχέση ‘έντασης’– αντικαταστάθηκε, μισό αιώνα αργότερα, από τις άμορφες στρώσεις της αστικοποίησης που σκεπάζουν/κρύβουν κάτω από τις αδιάφορες τοπικές (παραδοσιακές) ‘φορεσιές’ τους ολοένα και πιο πολυτελή και άνετα εσωτερικά. Όσο περισσότερο η πολυτέλεια και η άνεση των εσωτερικών –βασισμένη σε σχεδιαστικά κλισέ και στοιχεία εξωτερικά της αρχιτεκτονικής: τεχνολογικά gadgets και εξοπλισμό ευεξίας– αυξανόταν, τόσο περισσότερο πολλαπλασιαζόταν η εικονογραφική τους διάσταση που έμοιαζε να εξαλείφει την πιθανότητα εμφάνισης της αρχιτεκτονικής πρωτοτυπίας. Τα αστικοποιημένα τοπία τουρισμού εναποτίθεντο αδιάφορα στο φυσικό τοπίο, σε μια διαδικασία συνεχούς εξάπλωσης, συγκροτώντας συνταιριάσματα εσωτερικών, συναθροίσεις ιδιωτικοτήτων.

Κρίση

Η οικονομική κρίση του τέλους της δεκαετίας του 2000 επέφερε την ξαφνική παύση στη ροή των πόρων που στόχευαν στη διαρκώς αυξανόμενη πολυτέλεια και άνεση των εσωτερικών. Βρισκόμαστε σήμερα σε ένα σημείο καμπής καθώς καλούμαστε να προσδιορίσουμε ένα νέο παράδειγμα τουριστικής ανάπτυξης που θα βασίζεται σε ένα νέο ρόλο της ίδιας της αρχιτεκτονικής. Προϋπόθεση αποτελεί η επαναδιατύπωση των προτεραιοτήτων και η πορεία προς το λιγότερο– μορφικά και υλικά. Η πορεία αυτή αποκτά πνευματική αξία που υπερκεράζει την ελάττωση σε ποσοτικούς όρους.

Οι 15 προτάσεις για μια ‘Τουριστική κατοίκηση μετά-την-κρίση’, που περιλαμβάνονται στην ελληνική συμμετοχή στη 14η Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας 2014, δεν ‘χάνονται’ στην ακαθόριστη στρώση της διάχυτης τουριστικής αστικοποίησης. Τα κτίρια ή οι κτιριακές δομές αντιμετωπίζουν το ζήτημα της σχέσης τους με το τοπίο και δηλώνουν την παρουσία τους με παρρησία, αποτελούν μεγάλες, ξεχωριστές χειρονομίες. Όταν επιλέγεται η ‘απόκρυψή’ τους στο τοπίο, αυτή είναι συνειδητή, σχεδιασμένη με ευφυΐα. Η μορφή τους όμως είναι ελάχιστη, ακατέργαστη, χαμηλόφωνη – δεν είναι παραδοσιακή ούτε ‘τοπική’. Η μορφική ‘υποχώρηση’ αντισταθμίζεται από την κλίμακά τους. Στην πλειοψηφία τους, αποτελούν ‘μεγάλα κτίσματα’ που επινοούν κεντρικότητες και ανακατασκευάζουν το χαμένο συλλογικό – εξερευνώντας το χώρο των κοινών. Τρεις κύριες κατευθύνσεις διαπιστώνονται:

Μεγάλες δομές

Η σημασία της οικονομίας (που η κρίση καθιστά προφανή), ο στοχευμένος περιορισμός της δαπάνης και η αύξηση της επίδρασης του αποτελέσματος οδηγούν στην αναζήτηση του συμπαγούς κτιριακού αποτυπώματος με στόχο την αποφυγή της άκριτης ‘κατανάλωσης’ του τοπίου (στην ‘οικονομία του τοπίου’) και την ενδυνάμωση του συλλογικού. Η συμπαγία συγκεντρώνει, δημιουργεί ‘πυκνωτές’, παράγει συλλογικότητες.

Ο μεγάλος, χωρίς ανοίγματα στην όψη, προβάλλων ‘βράχος θεμελίωσης’ του ‘Bedrock’ των Λουκοπούλου/ Μπερτάκη/ Πανηγύρη αμφισβητεί το κλισέ της ατομικής, ανεμπόδιστης θέας από το εσωτερικό ή τη βεράντα του δωματίου και ‘αναγκάζει’ στη συνύπαρξη των ενοίκων στο μεγάλο δώμα ή το σκιερό υπόστεγο χώρο. Η εξιλασμένη, τεχνητή, προγραμματικά πυκνή ‘φέτα τοπίου’ στο ‘κσενοδοχείο’ των kse studio, λειτουργεί ως ‘κρυφός πυκνωτής’ πίσω από μια περιμετρική ζώνη δωματίων. Το δώμα του ‘κσενοδοχείου’ ανακατασκευάζει το φυσικό τοπίο ως συλλογικό χώρο. Ο πύργος κατοικιών του ‘Ως αν’ των burger katsota architects θεμελιώνεται μέσα στη θάλασσα ώστε να συσσωρεύσει, σε μια κατακόρυφη συνύπαρξη, όλο το ‘πλαγκτόν της τουριστικής αστικοποίησης’ της ακτής απελευθερώνοντας και αποκαθιστώντας το (φυσικό) τοπίο. Η 300 μέτρων επιμήκης ‘ξερολιθιά’ κατοίκησης του ‘Con-tour’ του γραφείου Τεταμένης Αρχιτεκτονικής Νημίωση αναπαράγει τη γεωμετρία του τοπίου και γίνεται τμήμα του. Όλες αυτές οι μεγάλες δομές μπορούν να ειδωθούν ως προγραμματικά πυκνά, λιγότερο ή περισσότερο διακριτά, μεγάλα κομμάτια της γεωλογίας του (άνυδρου, βραχώδους, ελληνικού) τοπίου.

Οι μεγάλες δομές μπορούν να έχουν τη λογική υποδομών (ή, μιλώντας κυριολεκτικά, υπερδομών) που δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση νέων (χαλαρών) μορφών συγκατοίκησης στη φύση. Το μεγάλο καμπύλο στέγαστρο στο ‘Veiled’ του Ηλία Παπαγεωργίου/ SO-ΙL προστατεύει από τα καιρικά φαινόμενα και επιτρέπει την κατοίκηση της φυσικής πλαγιάς με μη προκαθορισμένο τρόπο, από μια α-προσδιόριστη κοινότητα – σε αυτήν, ανθρωπογενή και φυσικά στοιχεία συνυπάρχουν. Η ανάπτυξη μιας κοινοβιακής κοινότητας κατασκηνωτών είναι και ο στόχος της πρότασης ‘Μηχανισμός αναίρεσης. Υποδομή και νομοθεσία ελεύθερης κατασκήνωσης’ των Αλεξάνδρας Βούγια, Θεοδόση Ησαΐα και Πλάτωνα Ησαΐα. Μια αναστρέψιμη μηχανή υποδομής παρέχει αλλά και ‘εκθέτει’ τα στοιχεία που καθιστούν εφικτή την ελεύθερη κατοίκηση στη φύση. Ο ‘Μηχανισμός’ υποστηρίζεται και από νέο νομοθετικό πλαίσιο που καθορίζει την κοινή διαβίωση ατόμων που έχουν άρει κάθε δικαίωμα και αίτημα ιδιοκτησίας.

Απόθεμα – Eπανακατοίκηση

Η πρωταρχική σημασία της οικονομίας οδηγεί στη συνειδητοποίηση πως οι νέες κατασκευές δεν αποτελούν τη μοναδική επιλογή για τη δημιουργία χώρων τουριστικής κατοίκησης. Αντίθετα, σε μια λογική ανακύκλωσης, επιχειρησιακή σημασία αποκτά η εκμετάλλευση του διαθέσιμου ‘κτιριακού αποθέματος’. Τα κτίρια που συγκροτούν το απόθεμα εμφανίζονται σε διαφορετικές εκδοχές –ερείπια, κλειστά κτίρια, ημιτελείς κατασκευές, κτίρια που κατοικούνται μερικές μόνο εβδομάδες το χρόνο– μοιάζουν να στέκονται στο τοπίο σε αναμονή μιας δεύτερης ευκαιρίας.

Το ‘The Naxos Ruin’ του Studio Angelidakis, το ‘Λακωνίς’ του Flux Office και η ‘Παραλλαγή αποκατάστασης τοπίου’ των ΑΖPML ‘επανα-κατοικούν’ ερειπωμένα κτίσματα που δεν αποκαθίστανται ούτε επισκευάζονται αλλά χρησιμοποιούνται στην (ερειπιώδη) κατάσταση που βρίσκονται. Γίνονται αντιληπτά ως ‘πλαίσια κατοίκησης’, με αυτοτελή αισθητική, ιδιαίτερη χωρική οργάνωση και υλικότητα. Σε αυτά εισάγονται νέες χρήσεις και στοιχεία ή κατασκευές που επιτρέπουν τη νέα, μη συμβατική χρήση τους: μεγάλη πισίνα, σκηνές και διάσπαρτη επίπλωση και εξοπλισμός στο ‘The Naxos Ruin’, νέα υδάτινη διαδρομή που οδηγεί στους χώρους κατοίκησης και τους συνδέει με το περιβάλλον τοπίο στο ‘Λακωνίς’, νέα ‘φυσική φορεσιά’ που επενδύει και ‘εξαφανίζει’ τον προϋπάρχοντα μοντερνιστικό όγκο στην ‘Παραλλαγή’. Η ‘Παραλλαγή’ συμπληρώνει το νομοθετικό πλαίσιο: η νέα καμουφλαρισμένη ‘φυσική περιβολή’ από πολύχρωμα πανέλα προσφέρει νομιμοποίηση στο παράνομο κτιριακό απόθεμα ώστε αυτό, παραλλαγμένο, να «διατηρήσει την [αμόλυντη] ταυτότητα του ελληνικού τοπίου».

Η λογική του ‘κτιριακού αποθέματος’ φτάνει στο απόγειό της με την πρόταση ‘Ο ελληνικός τουρισμός δεν είναι σε κρίση’ των ΗΗF Architects. Σε αυτή, οι νέες ψηφιακές δυνατότητες των διαδικτυακών εφαρμογών της ιστοσελίδας AirBnB για την εύρεση τουριστικής κατοικίας σε οποιοδήποτε σημείο του κόσμου ‘εκδημοκρατίζουν’ προσφορά και ζήτηση και οδηγούν σε (αμέτρητους) νέους εξατομικευμένους τύπους τουριστικής κατοίκησης.

Φύση – Ειρωνεία, πνευματικότητα, απόλαυση

Το τοπίο –ως υποδοχέας της κατοίκησης στη φύση– έχει αποτελέσει στοιχείο καταγωγής, αυτογνωσίας, πνευματικότητας. Η τουριστική εξάπλωση όμως μετασχημάτισε το τοπίο καθιστώντας το όλο και περισσότερο τεχνητό, ανακατασκευασμένο, κενό νοήματος.

Τα ‘Καταφύγια του Spengler’ του Γραφείου Αντoνά σαρκάζουν τη σκηνογραφημένη ασκητική κατοίκηση στη φύση και την εγγενή αισθησιακότητά της καθώς και τους διαφορετικούς βαθμούς πρόσβασης στα δίκτυα πληροφόρησης –από τα προκατασκευασμένα δικτυωμένα ‘μπετονένια κρεβάτια’ στα αποκομμένα από τον έξω κόσμο ‘λουτρόσπιτα’. Τα ‘Καταφύγια’ συμπληρώνονται από τα ready-made στοιχεία του σύγχρονου καταναλωτικού πολιτισμού: μηχανήματα αυτόματης πώλησης (που γύρω τους συγκροτούν εφήμερες συλλογικότητες), φωτοβολταϊκά πανέλα και ντεπόζιτα νερού. Η χρήση του ready made και του ελάχιστου αποτυπώματος στο τοπίο (σχεδόν μηδενικού με στόχο την πλήρη αναστρεψιμότητα) χαρακτηρίζει τις ‘Αμφίβιες αποικίες. Στη θαλάσσια έκ(σ)ταση’ του Ζήση Κοτιώνη. Τα παροπλισμένα φεριμπότ επαναχρησιμοποιούνται για να μεταφέρουν και να ρίξουν στη θάλασσα (και, μερικούς μήνες αργότερα, να μαζέψουν) τις διογκωμένες πορτοκαλί σημαδούρες-κατοικίες. Προτείνουν έτσι μια χωρικά απροσδιόριστη, εφήμερη τουριστική κοινότητα.

Η συγκεκριμενικότητα του τοπίου, ως γεωγραφικού χώρου με ιδιαίτερη και μεταβαλλόμενη γεωμετρία, προσδιορίζει τη μορφή της αρχιτεκτονικής στα ‘100 χαρακτικά: Ταξίδι εντός’ των Neri&Hu. Η ακολουθία 100 επάλληλων τομών στο μεταβαλλόμενο φυσικό ανάγλυφο του (νησιωτικού) τοπίου παράγει 100 διαφορετικούς χώρους κατοίκησης μέσα στο έδαφος που προσφέρουν διαφορετικές χωρικές εμπειρίες, «σε ένα ενδοσκοπικό ταξίδι αυτογνωσίας».

Η πνευματική διάσταση της φύσης ως στοιχείου αυτογνωσίας αναδύεται στις εξαϋλωμένες ελάχιστες δομές της πρότασης ‘Για τον τουρισμό στην Ελλάδα’ των Manuel και Francisco Aires Mateus. Η ελάχιστη υπερκατασκευή ενεργοποιεί το υποκείμενο έδαφος δημιουργώντας μια σύγχρονη ‘πρωταρχική καλύβα’ που δεν στοχεύει πρώτιστα στην κάλυψη λειτουργικών αναγκών (την προστασία από τα καιρικά φαινόμενα) αλλά την απελευθέρωση της αισθησιακότητας της φύσης.

Το εξαιρετικό φυσικό κάλλος του ελληνικού τοπίου επιτρέπει την αντίληψή του ως παραδείσιου κήπου που ενεργοποιεί τις αισθήσεις και οδηγεί στην αναζήτηση μοναδικών απολαύσεων όπως περιγράφονται στο ‘Pairi-Daeza του Αιγαίου’ των Amid.Cero9. Και εδώ τα στοιχεία της αρχιτεκτονικής είναι ελάχιστα –οι χώροι σμιλεύονται στο έδαφος και καλύπτονται από ένα απέραντο μεταξωτό στέγαστρο– επιτρέποντας την ανάπτυξη του φαντασιακού.

Νέο παράδειγμα

Παρόλο που οι 15 αρχιτέκτονες ξεκινούν από διαφορετικές αφετηρίες, οι 15 προσεγγίσεις τους για μια τουριστική κατοίκηση μετά-την-κρίση μοιάζουν να συγκλίνουν στη διατύπωση κοινών προτεραιοτήτων και κατευθύνσεων. Η κρίση συσχετίζει την αρχιτεκτονική με την οικονομία, το ‘λιγότερο’ μοιάζει αναπόφευκτη συνθήκη. Η ανάγκη της ξεχωριστής, συνειδητής αρχιτεκτονικής χειρονομίας συνδυάζεται με τη λιγότερη, ανεπιτήδευτη μορφή. Εσωτερικό και εξωτερικό επανασυνδέονται, δίνοντας εκ νέου νόημα στο εξωτερικό, σε μια αρχιτεκτονική που θα ανακατασκευάσει το (χαμένο) συλλογικό.

---

Το κείμενο διαβάστηκε στην ομώνυμη ημερίδα που έγινε την Μεγάλη Τρίτη 7 Απριλίου στο Μουσείο Μπενάκη. 

Επίσης εριλαμβάνεται στη νέα έκδοση του βιβλίου της έκθεσης Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα  και αφορά τα 15 νέα έργα τουριστικής κατοίκησης μετά-την-κρίση που σχεδιάστηκαν από Έλληνες και ξένους αρχιτέκτονες εδικά για την έκθεση

Η έκθεση  Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα ολοκληρώνεται αυτή την Κυριακή 19/4 στο Μουσείο Ακρόπολης.

O Γιάννης Αίσωπος ήταν Εθνικός Επίτροπος της Ελλάδας στην 14^ηBiennale Αρχιτεκτονικής Βενετίας 2014/ Καθηγητής Αρχιτεκτονικής Πανεπιστημίου Πατρών .