Mας παροτρύνουν να διαβάσουμε αμέσως το «Mein Kampf» («Ο Αγών» μου) ώστε να ξεκινήσουμε στην Ελλάδα, ειδικά σήμερα που το βιβλίο είναι σημείο αναφοράς για τη Χρυσή Αυγή, ένα debate πάνω στο διαβόητο έργο του Αδόλφου Χίτλερ. Oι Rimini Protokoll (Helgard Haug, Stefan Kaegi και Daniel Wetzel), η γερμανική θεατρική κολλεκτίβα που κάνει θέατρο-ντοκιμαντέρ με πολιτικό προσανατολισμό, τόλμησε να ανεβάσει μια παράσταση με τίτλο «Αdolf Hitler: Mein Kampf, Volumes 1&2». Έχει ήδη παρουσιαστεί αναίμακτα, με διαβεβαιώνουν οι δυο σκηνοθέτες της, Χέλγκαρ Χάουγκ και Ντάνιελ Βέτσελ, στη Γερμανία, την Ελβετία και την Αυστρία, και τώρα έρχεται για τον ελληνικό κύκλο στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών (από τις 21 ως τις 24 Απριλίου).
«Δεν ανεβάζουμε το βιβλίο. Να το γραψετε αυτό!», επαναλαμβάνει κατά τη διάρκεια της τηλεφωνικής μας συνομιλίας σχεδόν έντρομος ο Ντάνιελ Βέτσελ, γνωρίζοντας την τύχη που επιφυλάχθηκε στην παράσταση με αποσπάσματα από το βιβλίο του Σάββα Ξηρού – η ενημέρωσή του για την κατάσταση στη χώρα και τον τραγέλαφο με τον Γιαν Φαμπρ με αφήνει άφωνη. «Aν δημιουργηθεί σκάνδαλο με την παράσταση “Mein Kampf” αυτό θα οφείλεται στο ότι δεν θα την έχουν δει, ό,τι συνέβη και με την παράσταση στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού», προσθέτει με βεβαιότητα.
Κι όμως, η συνεργάτιδα του και συσκηνοθέτρια Χέλγκαρ Χάουγκ ήλπιζε να εμφανιστούν Νεοναζί στις γερμανικές παραστάσεις, που ξεκινήσαν το Σεπτέμβριο του 2015, συμβολικά, στο προπύργιο του Τρίτου Ράιχ, τη Βαϊμάρη (στο Kunstfest Weimar, Deutsches Nationaltheater Weimar). Για «να ανοίξει επιτέλους», στη χώρα της σιωπής και της ενοχής, η δημόσια συζήτηση για ένα βιβλίο που «οι πάντες ισχυρίζονταν ότι δεν γνώριζαν το περιεχόμενό του ενώ το ήξεραν». «Όλη η Γερμανία λέει ψέματα -μην τη πιστεύετε- όταν αρνείται ότι γνωρίζει το βιβλίο. Είναι μύθος ότι δεν το διάβασαν οι Γερμανοί. Ξέρανε όλοι τι λέει το “Mein Kampf “», τονίζει.
«Αντιδράσεις υπήρξαν μόνο όταν ανακοινώθηκε το πρότζεκτ. Στην ίδια την παράσταση οι αντιδράσεις ήταν πολύ θετικές, δεν το περιμέναμε», παραδέχεται η Χάουγκ. Περιμένανε διαδηλώσεις, γενικώς διαμαρτυρίες, αν όχι και την εμφάνιση των Νεοναζί. «Θα ήταν διαφορετικά αν ξεκινούσε μια συζήτηση μαζί με τους νεοναζί πάνω στο ίδιο το κείμενο. Το θέατρο είναι χώρος ανταλλαγής απόψεων. Εμείς το δηλώσαμε: ελάτε, είμαστε ανοιχτοί να συζητήσουμε. Το πρόβλημα είναι όταν σιωπούμε».
Αυτός είναι εξάλλου και ο κύριος λόγος της επιλογής του συγκεκριμένου καταραμένου κειμένου στη συγκεκριμένη συγκυρία. «Δεν είναι προβοκατόρικα τα αίτια», αμύνονται οι Γερμανοί συσκηνοθέτες. «Πόσο προβοκατόρικο μπορεί να είναι το να ανεβάζεις αποσπάσματα από ένα βιβλίο που σήμερα μπορεί κανείς να κατεβάσει απ ‘το διαδίκτυο;». Η πραγματικότητα μάλλον τους διαψεύδει.
Ταξιδεύοντας για την παράσταση με το τρένο είχαν αφήσει ένα αντίτυπο του βιβλίου πάνω στο τραπέζι, σε σημείο εμφανές. Υπήρχαν άνθρωποι που τους πλησίασαν για να τους πουν: «Παρακαλώ, πάρτε αμέσως το βιβλίο από εδώ» ή «κρύψτε το βιβλίο». «Ομως, και πάλι, ποιο είναι το νόημα όταν το κρύβουμε;» αναρωτιούνται, παραδεχόμενοι παρ’ όλα αυτά ότι το βιβλίο προκαλεί ακόμα και σήμερα αμηχανία.
«Η Γερμανία δεν έχει απαλλαχτεί από την ενοχή του Ναζισμού και το βιβλίο ήταν πάντα ταμπού, όπως και όλη η περίοδος του Γ΄Ράιχ. Και παραμένει ταμπού. Ομως ειδικά σήμερα κάτι, φαίνεται, ότι αλλάζει στη χώρα. Ο κόσμος διαβάζει και ξαναδιαβάζει το “Mein Kampf”, και ανακρίνει τις οικογένειές του. Το “Mein Kampf” είναι ένα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί. Αν δεν ξέρεις τι έγινε πώς θα το διαπραγματευτείς, πώς θα σταθείς απέναντί του;». Ο λόγος που επιθυμούσαν η παράσταση να ανεβεί στη Γερμανία ήταν «η ασαφής στάση των Γερμανών», προσθέτει η σκηνοθέτιδα. «Λένε ότι το βιβλίο είναι επικίνδυνο, μπορεί να μας μολύνει. Αν το διαβάσεις όμως θα διαπιστώσεις ότι το βιβλίο από μόνο του δεν είναι, δεν μπορεί να επικίνδυνο».
Η μοναδική δήλωση που κάνουν με την παράστασή τους είναι ότι «δεν κερδίζεις τίποτα με το να κουκουλώνεις πράγματα. Δεν απαλλάσσεσαι από κάτι όταν το κρύβεις. Πρέπει να διαβάζεις ένα τόσο αμφιλεγόμενο βιβλίο, να το επαναφέρεις στη ζωή. Πρέπει να ξέρεις κάτι για να μπορείς να το απορρίψεις. Διάβασε το κριτικά. Δεν αναζωπυρώνεται έτσι ο μύθος του Χίτλερ!».
Η απάντηση στο «γιατί σήμερα το “Mein Kampf”» σχετίζεται, σύμφωνα με τον Βέτσελ, και με την αλλαγή στο ιδιοκτησιακό καθεστώς του. Μέχρι την 1η Ιανουαρίου του 2016 είχε συγγραφικά δικαιώματα τα οποία ανήκαν στο Κρατίδιο της Βαυαρίας. Περάσαν 70 χρόνια από το θάνατό του Αδόλφου Χίτλερ και το βιβλίο έπαψε να έχει ιδιοκτήτη και δικαιώματα. «Μπορεί να το διαβάσει πλέον οποιοσδήποτε, και θεωρητικά να το τυπώσει κιόλας χωρίς να ζητά την άδεια κανενός». «Μετά την 1/1 φούντωσε όμως ακόμη ένα μεγάλο debate στην Γερμανία», προσθέτει η Χάουγκ. Παραδόξως η γερμανική ακροδεξιά δεν ανατρέχει καθόλου στις σελίδες του βιβλίου, όπως κάνει η Χρυσή Αυγή. « Το βιβλίο ωστόσο είναι πηγή για όσους επιχειρηματολογούν κατά του Ναζισμού. Μπορείς να βρεις λέξεις κλειδιά ή σλόγκαν. Διαβάστε το!».
Καθόλη τη διάρκεια της συζήτησής μας αιωρείται η αγωνία μην τυχόν παρεξηγήσουμε τα κίνητρα της παράστασης : «Δεν δίνουμε στον Χίτλερ ένα βήμα. Πέντε άνθρωποι αφηγούνται επί σκηνής την δική τους ιστορία, πώς ανακάλυψαν το βιβλίο, πότε, γιατί, πώς το προσέλαβαν και πώς αισθάνθηκαν διαβάζοντάς το». Η παράσταση, ένα τυπικό δείγμα «θεάτρου της πραγματικότητας», αντί για επαγγελματίες ηθοποιούς, έχει επιστρατεύσει ανθρώπους που, για κάποιο λόγο σε κάποια φάση της ζωής τους, απλώς ξεφύλλισαν ή ξεκοκάλλισαν την «καταραμένη» δίτομη Βίβλο του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού.
Και οι πέντε performers δεν είχαν ξανανεβεί στη σκηνή: η ιστορικός που ειδικεύεται στα γυναικεία ζητήματα, ο δικηγόρος από το Τελ Αβίβ, η Γερμανίδα συνάδελφός του που ασχολείται με τα πνευματικά δικαιώματα, ο συντηρητής παλιών χειρογράφων που εργάζεται στη βιβλιοθήκη της Βαϊμάρης (και όχι μόνο δεν ήθελε να μετάσχει, αλλά είχε αντιρρήσεις και για το συνολικότερο εγχείρημα της παράστασης) και ο hip hop μουσικός και εθνολόγος με τουρκικές καταβολές που εκπροσωπεί το μετανάστη στη Γερμανία («Μιλά για το ρατσισμό του να είσαι Γερμανός αλλά να θεωρείσαι Τούρκος»). Η δικηγόρος διάβασε το βιβλίο όταν ήταν έφηβη κι «έχει μια πολύ συγκροτημένη και σαφή άποψη, έχει δουλέψει με το βιβλίο». Ο Εβραίος δικηγόρος διάβασε το έργο σε πολλές γλώσσες και έχει επίσης δουλέψει πολύ πάνω του. «Οι προσεγγίσεις του καθένα είναι διαφορετικές». Ενα μέρος της παράστασης είναι η ανάγνωση αποσπασμάτων του «Mein Kampf» από τον τυφλό που συμμετείχε στην παράσταση του «Kεφαλαίου» του Μαρξ το 2006.
Ποια χωρία επιλέχθηκαν; «Διατρέξαμε όλο το βιβλίο και πήραμε ένα κομμάτι από την έναρξη, που είναι αυτοβιογραφικό, “Γεννήθηκα κ.λπ.”, επίσης από το πιο ρατσιστικό, αντισημιτικό μέρος, που προσπαθεί να περιγράψει τις θεμελιώδεις διαφορές μεταξύ Εβραίου και Αυστριακού, κι από το χωρίο που κριτικάρεται η κοινοβουλευτική Δημοκρατία. Το σύνολο του βιβλίου έχει ενδιαφέρον μόνο για τον ιστορικό. Η γλώσσα του είναι κακή, πολύ παλιά. Το “Mein Kampf” είναι κακή λογοτεχνία», υπογραμμίζει ο Βέτσελ. Παρ’ όλα αυτά το αν διαθέτει λογοτεχνικές αξίες είναι, προσθέτει, από μόνο του ένα μεγάλο debate στη Γερμανία. «Ένας από τους performers μας λέει πόσο του αρέσει ο τρόπος που είναι γραμμένο το βιβλίο, η γραμματική του».
Η γλώσσα του πώς ηχεί σήμερα στο αυτί ενός Γερμανού; «Είναι πολύ παράξενη γλώσσα, ο Χίτλερ κάνει χρήση αδόκιμων, ασυνήθιστων λέξεων. Πολλές φορές γελάς με το στυλ, και με τα παραδείγματα που φέρνει, ειδικά στο ρατσιστικό κομμάτι». Η παράσταση γίνεται κωμωδία, και το κοινό γελάει, δηλαδή; «Όχι, αλλά εμπεριέχονται οι συγκεκριμένες προτάσεις. Δεν ξέρω παρόλα αυτά αν θα διασωθεί στην ελληνική παράσταση το γλωσσικό ύφος».
Από την κουβέντα των Rimini Protokoll με την Popaganda δεν θα μπορούσε να απουσιάζει το φιάσκο Φαμπρ. «Ο καλλιτέχνης δεν πρέπει να είναι ένα καλό άτομο. Δεν είναι ο ορισμός του καλλιτέχνη το να είναι καλός. Πολύ καλοί καλλιτέχνες μπορεί να είναι κάφροι. Δεν έχει σημασία. Αυτό που μετράει είναι η δουλειά τους. Το έργο του Γιαν Φαμπρ στο θέατρο ειδικά στα 90’s είναι πάρα πολύ σημαντικό. Αυτό δεν αμφισβητείται. Είναι από τους πρώτους που έσπασαν το φράγμα μεταξύ του χορού, του θεάτρου και των Καλών Τεχνών. Δεν θα έλεγα ποτέ τίποτα κακό ενάντια στον καλλιτέχνη Γιαν Φαμπρ. Όπως ο καλλιτέχνης, επίσης ένας διευθυντής φεστιβάλ δεν χρειάζεται να είναι ένα καλό άτομο. Μπορεί να είναι μαλάκας, αρκεί να κάνει τη δουλειά του», είναι η «εισαγωγή» του Ντάνιελ Βέτσελ, ο οποίος δεν κρύβει ότι σοκαρίστηκε μόλις ανακοινώθηκε ότι θα αναλάβει ο Βέλγος καλλιτέχνης το Φεστιβάλ: «Σκέφτηκα Θεέ μου, αυτό δεν είναι πολύ καλό για τους φίλους μου τους Ελληνες. Το σκάνδαλο είναι που δεν αναγνώρισε ότι είναι ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Ελληνικού Φεστιβάλ. Το σκάνδαλο είναι η υπεροψία. Προσκλήθηκε από το υπουργείο ως καλλιτεχνικός τουρίστας. Για μένα τελικά το σκάνδαλο δεν είναι όσα ανακοίνωσε ο Φάμπρ. Εκανε τη δουλειά του ως ένας αλαζόνας καλλιτέχνης που θεωρεί ότι το έργο του είναι ό,τι η καλύτερο υπάρχει. Το σκάνδαλο είναι ότι οι πολιτικοί του ανέθεσαν το Ελληνικό Φεστιβάλ. Δεν δίνεις σε ένα εγωπαθή καλλιτέχνη αυτή τη δουλειά».
Η εντύπωσή του είναι ότι «οι κύριοι στο υπουργείο Πολιτισμού δεν κάνουν τη δουλειά τους. “Μπήκα στο επίσημο site του υπουργείου και αναζήτησα τα σημαντικά γεγονότα για το 2016. Δεν έχει τίποτα! Δεν μας λένε τι κάνουν!».