Ο Ρικ Λόου στην οδό Ελπίδος.
Είναι γνωστό ότι ο Ρικ Λόου δεν είναι απλώς ένας βραβευμένος καλλιτέχνης, ότι τα «κοινωνικά γλυπτά» του είναι ευθείες πολιτικές παρεμβάσεις στον κοινωνικό ιστό που βρίσκεται σε αποσύνθεση ή σε κρίση. Δεν περίμενα όμως όταν τον βρήκα στην οδό Ελπίδος, στην πλατεία Βικτωρίας, καθισμένο σε ένα καναπέ που ανασκευάστηκε μέσα από τα σκουπίδια, όπως μου αποκάλυπτε αργότερα, μπροστά ακριβώς από τον χώρο όπου στεγάζει το Victoria Square project του, ότι θα είχε κάνει γνωριμία κανονική με την multi culti γειτονιά. Kαι πως κάθε πέντε λεπτά θα διέκοπτε τη συνομιλία μας, που ξαφνικά έγινε ενώπιον κοινού που συγκεντρωνόταν συνεχώς, για να χαιρετίσει και να ρωτήσει ακόμη έναν διερχόμενο τι κάνει.
Από την άλλη, ήταν αναμενόμενο όταν προσκλήθηκε από την documenta 14 στην Αθήνα, ότι δεν θα είναι από τους καλλιτέχνες που θα δημιουργούσε ένα έργο αποσυνδεδεμένο απ΄τη συγκυρία, που θα το έστηνε και κατόπιν θα αποχωρούσε. ‘Ηρθε και ξεκίνησε μια έρευνα. Αναζητώντας πολυπολιτισμικές γειτονιές με ζωή, εντάσεις, προβλήματα και πρόσφυγες «κόλλησε» πραγματικά στην πλατεία Βικτωρίας . Ψάχνοντας στην περιοχή ένα χώρο, που θα εξελισσόταν σε μια ζώνη ελεύθερης έκφρασης και ανταλλαγής των ανθρώπων που ζουν στην περιφέρειά της, τελικά ανακάλυψε στην οδό Ελπίδος ένα φωτεινο γωνιακό ισόγειο. Εκεί σκοπεύει με το Victoria Square project του, σπάζοντας το χρονικό φράγμα της documenta 14 , να συνεχίσει να δίνει βήμα στις ξένες κοινότητες της περιοχής και σε έλληνες της γειτονιάς μέχρι το 2018. Ίσως κι αργότερα.
Πριν πολλά χρόνια ξεκίνησε κάτι ανάλογο στο Χιούστον, με πολύ πιο παρεμβατικό τρόπο, το περίφημο Project Row Houses. Αγόρασε και μετέτρεψε με τους συνεργάτες του ένα μπλοκ 22 ρημαγμένων, υπό κατάρρευση κατοικιών σε μια ζώνη αυτενέργειας και καλλιτεχνικής δράσης και στο τέλος σε κατοικίες για ανύπαντρες νεαρές μανάδες. Μετά από 20 χρόνια το project διευρύνθηκε σε 49 κτήρια και 10 συνολικά μπλοκ. Ανάλογα project έχει κάνει στο Λ.’Αντζελες, στη Νέα Ορλεάνη, μετά τον τυφώνα Κατρίνα, και σε γειτονιά του Βόρειου Ντάλλας, όπου πληθυσμιακά κυριαρχούν οι μετανάστες .
Η σχέση του με την Αθήνα δεν ξεκινάει μέσω της documenta. Όταν πρωτοήρθε στην Αθήνα ο Λόου, τον Ιούνιο του 2015 , προσκλεκλημένος του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, ήθελε να γνωρίσει την αληθινή Αθήνα .«Μας πηγαίνανε με το αυτοκίνητο από την παραλιακή λεωφόρο δίπλα από τα πολυτελή μεγάλα ξενοδοχεία. Κοίταζα έξω από το παράθυρο και αναρωτιόμουνα «μα πού ειναι η Αθήνα;». Αποφάσισε λοιπόν να την ανακαλύψει μόνος του. «Βρήκα ένα χάρτη και περπάτησα ως το κέντρο από τον πιο σύντομο δρόμο. Ήταν ο χειρότερος, γιατί ήταν αυτοκινητόδρομος». Μετά από 4 ώρες πεζοπορίας μέσα στη ζέστη έφτασε στο Σύνταγμα, όπου βρήκε διαδηλωτές, και, χωρίς να το γνωρίζει ,προσέγγισε και τα Εξάρχεια.
Το Victoria Square project του Λόου στην Πλ.Βικτωρίας.
Επομένως, καταφέρατε και είδατε το αληθινό πρόσωπο της Αθήνας. Ναι. Το είδα.
Πώς σας φάνηκε; Ήταν καλό. Επιστρέφοντας πίσω πήρα την παραλιακή. Ήταν πιο μακρύς δρόμος, μου πήρε 5 ώρες.
Πώς ανακαλύψατε την πλατεία Βικτωρίας; Όταν ήρθα το 2015 δεν ήξερα ακόμα ότι θα είμαι στην documenta. Εκείνες τις μέρες στην Αθήνα αισθανόσουνα το βάρος της οικονομικής κρίσης, όσων ακολούθησαν το Δημοψήφισμα, και επίσης το προσφυγικό πρόβλημα. Δεν ξέρω πολλά για τα οικονομικά, αλλά το προσφυγικό με τράβηξε. Μου είπαν ότι μπορώ να ξαναέρθω τον Ιούνιο του 2016, ένα χρόνο μετά, για να δω τις περιοχές με πρόσφυγες που αναζητούσα. Ήθελα να μάθω όσο γινόταν περισσότερα για το προσφυγικό στη χώρα. Για μια βδομάδα είχα συναντήσεις με ομάδες προσφύγων. Τον Αύγουστο ξανά. Το τελευταίο γκρουπ με το οποίο συναντήθηκα είναι το δίκτυο μεταναστριών Μέλισσα, που εδράζεται στην άλλη μεριά της πλατείας Βικτωρίας. Η φοβερή δυναμική της πλατείας με τους πρόσφυγες και τους μετανάστες με έκαναν να θέλω να εστιάσω αποκλειστικά σε αυτή. Γυρνώντας το Σεπτέμβρη Αθήνα και συνεχίζοντας την έρευνα στην πλατεία, διαπίστωσα ότι ενώ έχει μόνο πρόσφυγες όλες οι γύρω επιχειρήσεις είναι ελληνικές. Και συνειδητοποίησα ότι θα ήταν προβληματικό να έκανα κάτι αποκλειστικά με πρόσφυγες και μετανάστες, ήθελα να εντάξω και τους Έλληνες γιατί είναι πολύ σημαντικό το πώς αντιμετωπίζονται οι πρόσφυγες από την ντόπια κοινωνία.
Πώς βρήκατε τους Έλληνες σε σχέση με τους πρόσφυγες της περιοχής;Υπάρχουν επιχειρηματίες, όπως η Λίζα στο café de poet, που βρίσκεται σε καλή ισορροπία και ήταν εδώ από τότε που ήταν ασφαλής η πλατεία. Τώρα έχει λιγότερους πελάτες, γιατί ο κόσμος πιστεύει ότι έχει καταληφθεί από πρόσφυγες .
Τι θέλατε ακριβώς να δημιουργήσετε, να προκαλέσετε στην περιοχή, σε σχέση με τον πληθυσμό που την κατοικεί ή περνά μεγάλα χρονικά διαστήματα σε αυτή ως εργαζόμενος, ως επισκέπτης, ως διερχόμενος; Οι περισσότεροι δεν έχουν χώρο για να ονειρευτούν. Πρέπει λοιπόν να δημιουργηθεί αυτή τη δυνατότητα. Εγώ καθοδηγώ την έρευνα αλλά χρειάζομαι και Έλληνες και, μάλιστα, και Έλληνες καλλιτέχνες. Είπα στην documenta « έμαθα για τους πρόσφυγες, τώρα θέλω να μάθω και για την ντόπια καλλιτεχνική κοινότητα».
Την γνωρίσατε; ; Έκανα ραντεβού με πολλούς καλλιτέχνες της Αθήνας, που έχουν εμπειρία από συλλογικότητες. Τους είπα ότι με κάλεσε η documenta και ότι ξέρω πως δεν υπάρχουν πολλοί Έλληνες σε αυτή. Επειδή διαπίστωσα πως κάνουν πολύ ενδιαφέροντα πράγματα, αναρωτήθηκα γιατί προσκλήθηκα να συμμετάσχω εγώ στη θέση τους. Αισθάνθηκα παράξενα, τους το είπα κιόλας. Είχα όμως αυτή την ευκαιρία στη documenta και σκέφτηκα πως πρέπει να είμαι πολύ ταπεινός μαζί τους και πως δεν μπορούσα να κάνω κάτι χωρίς τη βοήθειά τους.
Δέχτηκαν να συνεργαστείτε; Κάποιοι συμφώνησαν να δουλέψουν μαζί μου, κάποιοι άλλοι είπαν «όχι». Το επόμενο βήμα ήταν να ενθαρρύνεις τη δημιουργικότητα. Έπρεπε να βρεθεί ένα μέρος. Στα πρώτα ταξίδια μου στην Αθήνα περπάτησα σε αυτές τις γειτονιές και είδα αυτό το κτήριο στην οδό Ελπίδος. Με προσέλκυσαν τα μεγάλα του παράθυρα. Είπα «αυτός είναι ο χώρος που αναζητώ, είναι ανοικτός στον κόσμο. Τον βλέπουν και ρωτάνε «τι κάνετε εδώ;». Λέμε «είναι μια ελεύθερη ζώνη για τη δημιουργικότητα και αν έχετε κάτι φέρτε το». Μια γυναίκα που έχει διαμέρισμα δυο τετράγωνα από εδώ, αλλά ζει στο Βερολίνο, είπε «μπορώ να κάνω workshop“. Κι έκανε μαζί με μετανάστες από τη Μέλισσα. Μετά ακολούθησαν ένας φωτογράφος κι ένας αρχιτέκτονας. Οι συμμετοχές διαρκώς αυξάνονται, Επειδή είναι ελεύθερος χώρος δημιουργικής δράσης εμφανίζονται άνθρωποι και κάνουν τρελά πράγματα. Ένας τύπος είπε «θέλω να δωρήσω αυτά τα τρία βιβλία». Είναι μέσα.
Δεν λέτε ποτέ «όχι»; Όχι!Είναι σημαντικό το πρότζεκ να «ανοίξει» τους ανθρώπους, να ενεργοποιήσει την ελεύθερη σκέψη και να εμπλέξει την κοινότητα. Το να σου φέρνει 3 βιβλία κάποιος σημαίνει «θέλω να βοηθήσω, θέλω να αναμειχθώ». Έτσι ξεκινάς, με το να θέλει κάποιος να γίνει μέρος μιας συλλογικότητας. Έτσι θα προχωρήσει αυτή η γειτονιά.
Μετά την Documenta θα μείνει κάτι πίσω από το project σας;Τα πρότζεκτ που έκανα στο παρελθόν, το ένα στο Τέξας πριν 22 χρόνια, συνεχίζονται. Εδώ από τον περσινό Ιούνιο ως τον Μάρτη κατανοούσαμε το context. Aπό εδώ και πέρα λειτουργεί κάτι πιο οργανωμένο. Και θα συνεχιστεί μέχρι το 2018 οπωσδήποτε. Θέλουμε να εισβάλλουν δημιουργικές ιδέες στο χώρο που θα τις βγάζουμε κατόπιν στην πλατεία. Η άλλη σημαντική πλευρά είναι η πολιτική και οργανωμένη, που πρέπει να πάρει την ενέργεια του κόσμου και να την κάνει όραμα και στρατηγική, την οποία η γειτονιά μπορεί να χρησιμοποιήσει για να αναπτυχθεί. Η εμπειρία μου λέει ότι γειτονιές σαν την πλατεία Βικτωρίας αλλάζουν πάντα από την Αγορά. Θα επενδύσουμε τόσο σοβαρά σε αυτή που θα πεταχτούνε όλοι έξω…
Επομένως, σκοπεύετε να συνεχίσετε το Victoria Square project κι εκτός Documenta;Θα σας πω ένα μυστικό. Εμείς ό,τι κάνουμε εδώ το κάνουμε χωρίς την Documenta. Μπορεί η Documenta να με έφερε και να μου έδωσε κάποιες πηγές, αλλά αυτό που συντελείται στην οδό Ελπίδος το κάνουμε μόνοι σας. Ίσως προκαλέσουμε τελικά την Documenta να συνδεθεί η 14η με τη 15η. Ώστε να έχουμε να συζητάμε τι μάθαμε από την Αθήνα μέσα από ένα project σαν της Βικτώρια. Δεν με ενδιαφέρει ως καλλιτέχνη να κάνω το έργο μου, θέλω να συνεισφέρω τσιγκλώντας και βγάζοντας έξω τα ποιητικά στοιχεία που βρίσκονται δίπλα μας και , συγχρόνως, τραβώντας την προσοχή του κόσμου ώστε να μπορεί να τα δει και να συνδεθεί. Πάντα θα συμβαίνουν μαγικές στιγμές. Μια από αυτές ήταν όταν κάποιος μου εξήγησε τι σημαίνει Οδός Ελπίδας. Το project μας εδώ μεταδίδει ελπίδα.
Πώς ξεκινήσατε τα κοινωνικά, όπως τα λέτε, γλυπτά σας,καταρχάς στην Αλαμπάμα, τη γενέτειρά σας; Η αρχική εκπαίδευσή μου είναι η ζωγραφική. Το 1991 έκανα μια εγκατάσταση για την βιαιότητα των αστυνόμων στη γειτονιά μου με θύματα ανθρώπινες ζωές. Μια μέρα ήρθε το στούντιό μου ένα γκρουπ μαθητών Γυμνασίου. Ένα από τα παιδιά ήρθε και μου είπε «γιατί μας δείχνεις τι συμβαίνει στη γειτονιά μας, αφού το ξέρουμε; Γιατί δεν κάνεις κάτι, γιατί δεν δημιουργείς μια λύση;». Αυτό ήταν! ‘Ηρθαν τα πάνω κάτω. Έτσι σκέφτηκα τα κοινωνικά γλυπτά, να πηγαίνεις σε μια γειτονιά και να κάνεις κάτι πρακτικό που τη μεταμορφώνει, αποκαλύπτοντας συγχρόνως ποίηση. Στα raw houses καθαρίσαμε τα σπιτάκια. Αρχικά τα παιδιά της γειτονιάς ήρθαν να δουν τι γίνεται. Μετά ήρθαν και οι γονείς. Και είπαμε «πρέπει να αρχίσουμε με ένα πρόγραμμα για αυτά». Στα σπιτάκια μετά εγκαταστάθηκαν ανύπαντρες νεαρές μάνες με τα παιδιά τους. Αργότερα σε μια γειτονιά στο Ντάλας, που ενώ ήταν μεσοαστική φτάσανε να λένε «μην πας,» έκανα ένα πρότζεκτ με πρόσφυγες και μετανάστες. Στήσαμε μαζί τους αγορές και workshop και μεταμορφώθηκαν τα πράγματα. Τώρα είμαι εδώ και κάνω το ίδιο ακριβώς και στην Αθήνα.