Πρόκειται για ένα διεθνές θεατρικό «φαινόμενο»; Το πιθανότερο. Έργα του έχουν παρουσιαστεί σε 35 διαφορετικές γλώσσες, δεν υπάρχει στιγμή, και εν μέσω πανδημίας, που δεν συνεχίζονται να ανεβαίνουν διεθνώς, ενώ κι ο ίδιος συνήθως βρίσκεται εν κινήσει στα αεροδρόμια του κόσμου με μια βαλίτσα και τα χειρόγραφα των νέων θεατρικών κειμένων του. Το τελευταίο, τουλάχιστον πριν την επέλαση της COVID-19. Γιατί έχει μέθοδο: σκηνοθετεί ο ίδιος τη δραματουργία του. Πλην εξαιρέσεων.
Ο Πασκάλ Ραμπέρ (Pascal Rambert), ο βραβευμένος για το σύνολο του έργου του από την Comédie Française και με το Μεγάλο Βραβείο Δραματικής Λογοτεχνίας συγγραφέας, σκηνοθέτης και χορογράφος, έχει πλέον το ύφος του ανθρώπου που γνωρίζει ότι το «άστρο» του έχει κατακτήσει τη δική του θέση στο διεθνές σκηνικό στερέωμα. Είναι χαρακτηριστικό ότι την ίδια στιγμή που θεατρικά του έργα ανέβαιναν σε δεκάδες χώρες, στο Παρίσι και στη Νέα Υόρκη διοργανωνόταν προς τιμή του το Moment Rambert (Στιγμή Ραμπέρ).
Κι όμως. Αυτός ο σταρ της δραματουργίας, που το έργο του «Τέλος του Έρωτα», μετά την πρεμιέρα του στο φεστιβάλ της Avignon (το 2011), απογειώθηκε διεθνώς και παίχτηκε μέχρι το 2018 περισσότερες από 180 φορές, είναι ο πρώτος θεατράνθρωπος που εν μέσω πανδημίας ήρθε στην Ελλάδα για να σκηνοθετήσει ο ίδιος το έργο του. Τις 2 Αδελφές, «ένα έργο … βόμβα», όπως σημείωσε η Le Monde, που φέρνει σε αβυσσαλέα σύγκρουση επί σκηνής (στην κεντρική σκηνή του Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης), τη Μυρτώ Αλικάκη και τη Γιούλικα Σκαφιδά.
Και στη χώρα μας ακολούθησε τα βήματα που απαιτούνταν, λόγω συγκυρίας: δια ζώσης επιλογή των ηθοποιών, πριν τα lockdown, πρόβες με zoom εν μέσω αυτών, και μετά την άρση της απαγόρευσης των αεροπορικών πτήσεων, ζωντανή ομαδική εργασία. Το έργο παίρνει το όνομα των ηθοποιών που το αναβιώνουν. Στην Αθήνα ο πλήρη τίτλος είναι: «2 Αδελφές, Μυρτώ και Γιούλικα». Κι εδώ ο Ραμπέρ εκτός από το κείμενο και τη σκηνοθεσία, υπογράφει τη σκηνική, ηχητική και φωτιστική εγκατάσταση.
Μετά την Αθήνα, προκειμένου να σκηνοθετήσει πάλι τις «2 Αδελφές», θα εξακτινωθεί γεωγραφικά: θα βρεθεί στο Χονγκ Κονγκ, στη Λίμα και κατόπιν στο Καράκας.
«Πάντα όμως αυτό γίνεται με τα έργα μου. Δεν είναι κάτι πρωτοφανές, εφόσον τα σκηνοθετώ ο ίδιος», μου εξηγεί από το airbnb διαμέρισμα σε αρχοντικό μιας άλλης εποχής, στην Πλάκα, έχοντας μπροστά του το ιλιγγιώδες πλάνο με τα προσεχή διεθνή project του, αλλά και έναν Μπαλζάκ, στην πρωτότυπη γλώσσα, εμφανώς ξαναδιαβασμένο.
Γιατί έχετε τόση… εμμονή με τα έργα σας και δεν αφήνετε να τα σκηνοθετούν άλλοι; Γιατί πρέπει να τα σκηνοθετείτε ο ίδιος; Είναι κάτι που σχετίζεται με τη μορφή της δραματουργίας; Έτσι ολοκληρώνεται το έργο; Δέκα σκηνοθέτες πρόκειται να σκηνοθετήσουν τις «2 Αδελφές» σε διαφορετικά μέρη του κόσμου. Εγώ κάνω τις περισσότερες φορές την πρώτη σκηνοθεσία. Γράφω και σκηνοθετώ τα έργα μου. Έτσι προχωρώ. Έχω προτάσεις να παρουσιάσω έργο μου μεταξύ δυο και τριών διαφορετικών χωρών του κόσμου κάθε βδομάδα.
Αυτή την τεράστια αναγνώριση και επιτυχία πού την αποδίδετε; Στο ότι γράφετε καλά έργα; Είναι τόσο απλή και προφανής η απάντηση; Δεν έχω ιδέα, ειλικρινώς. Δουλεύω από τα 16 μου. Αυτό κάνω. Γράφω. Και σκηνοθετώ τα έργα μου. Είμαι 59 ετών πλέον. Κι συνεχίζω το ίδιο.
Πάντα γράφετε; Φυσικά.
Το σπουδάσατε κιόλας; Όχι. Ήμουν σχολείο ακόμα όταν άρχισα να δίνω τα θεατρικά κείμενά μου στους φίλους μου στην τάξη.
Σκηνοθετούσατε τα έργα σας στο σχολείο; Έτσι ξεκίνησα. Αυτό είχε επιτυχία και φτάσαμε στο Παρίσι από τη Νίκαια, μετά στη Νέα Υόρκη κ.ο.κ.
Ως παιδί παρακολουθούσατε θέατρο; Όχι. Οι γονείς μου είχαν ένα γκαράζ.
Διαβάζατε όμως θέατρο; Καθόλου. Μόνο ποίηση. Κατόπιν άρχισε να με ενδιαφέρει η λογοτεχνία. Σπούδασα όμως Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο.
Οι σπουδές φιλοσοφίας σάς βοήθησαν ως δραματουργό; Φυσικά. Αγαπώ την Ελλάδα. Και τη φιλοσοφία της. Αλλά βρίσκομαι τώρα εδώ, λόγω της γλώσσας της.
Λόγω της γλώσσας…; Ως συγγραφέας το να ακούω ελληνικά κάθε μέρα, να ακούω τις λέξεις «άνθρωπος», «πλάσμα»… είναι ξαφνικά σαν να βρίσκομαι στην απαρχή των πάντων. Δεν λέω το ίδιο όταν βρίσκομαι στο Πεκίνο ή στην Ιαπωνία. Όταν άρχισα να κάνω πρόβες μετά το πρώτο lockdown στην Αθήνα με τις ηθοποιούς, κι άρχισα να ακούω τα ελληνικά, κατάλαβα γιατί βρέθηκα στην Ελλάδα. Βρέθηκα λόγω της ελληνικής γλώσσας.
Σας αρέσει ο ήχος της; Η ετυμολογία. Είναι σα να βυθίζεσαι σε ένα βιβλίο ετυμολογίας και τα πράγματα γίνονται πιο ξεκάθαρα. Όταν γνωρίζουμε τις λέξεις θεραπεύουμε τον κόσμο, τον αντιμετωπίζουμε με καλύτερο τρόπο από όταν τις αγνοούμε. Έχω 9-10 παραγωγές έργων μου διεθνώς, ταυτόχρονα, κάθε μήνα έχω μια πρεμιέρα. Σε 25 διαφορετικές γλώσσες. Είμαι πολύ μακριά από την κουλούρα των Αράβων ή των Κινέζων. Αισθάνομαι ότι το πεδίο της φιλοσοφίας, το τοπίο των Κυκλάδων (κάθε καλοκαίρι πηγαίνω στη Φολέγανδρο) και η ιστορία του αρχαίου θεάτρου, συνθέτουν το πλέγμα των λόγων που βρίσκομαι εγώ στην Ελλάδα σήμερα. Μέσα στην κρίση, πριν την πανδημία, ήταν δύσκολο να βλέπεις πώς αντιμετωπιζόταν η Ελλάδα όταν μάλιστα έχει δώσει τόσα πολλά στην ανθρωπότητα. Οι Γερμανοί ήταν πολύ σκληροί μαζί σας.
Οι «2 Αδελφές» σας παρουσιάζονται σε όλο τον κόσμο. Αναρωτιέμαι αν παρατηρείτε σε διαφορετικά πολιτισμικά και κοινωνικά υπόβαθρα το έργο να μετατοπίζεται. Να αποκτά από χώρα σε χώρα άλλο «πεδίο», άλλες προεκτάσεις; Όχι, το έργο παραμένει πάντα το ίδιο. Γιατί έχει πολύ γερή βάση. Βεβαίως έχω δει και σκηνοθεσίες τρίτων που το έχουν κάνει κάτι τελείως διαφορετικό.
Αυτό σας άρεσε ή σας ενόχλησε; Είμαι ανοικτός στις διαφορετικές προσεγγίσεις. Αποφεύγω να πηγαίνω να παρακολουθήσω πρόβες. Τα κείμενά μου ανήκουν στους πάντες. Μπορούν να κάνουν ό,τι θέλουν. Δεν θέλω να έχω απόλυτο κοντρόλ. Ούτε είμαι δικτάτορας συγγραφέας. Σας διαβεβαιώνω.
Γιατί θέλατε να γράψετε ένα έργο για τις αδελφές; Έχετε αδελφές; Όχι. Δεν υπήρχε ψυχαναλυτικό υπόβαθρο. Υπάρχει η τέχνη και ο ψυχίατρος στον οποίο πάνε οι άνθρωποι. Εγώ γράφω για τους ηθοποιούς.
Εννοείτε ότι χτίζετε τους χαρακτήρες επάνω τους, για συγκεκριμένους ηθοποιούς; Ναι. Για παράδειγμα για το επόμενο project στην Ελλάδα θα έρθω να συναντήσω τους έλληνες ηθοποιούς και θα γράψω ένα νέο έργο επάνω τους. Σε ένα χρόνο θα αρχίσω να αναζητώ ηθοποιούς. Βρίσκω τους ηθοποιούς και γράφω το έργο κατόπιν. Έτσι έγραψα τις «2 Αδελφές» με τις ηθοποιούς μου στη Γαλλία.
Μυρτώ Αλικάκη και Γιούλικα Σκαφιδά
Γιατί γράψατε το έργο; Ήταν πολύ καθαρό ότι ήθελα να κάνω κάτι για τον θρήνο της απώλειας της μάνας, κάτι που πραγματικά βλέπω να λειτουργεί σε όλο τον κόσμο. Αυτή η διαδικασία του θρήνου λειτουργεί αφυπνιστικά μεταξύ των δυο κοριτσιών. Δεν είναι όμως ένα έργο για τις αδελφές. Δεν θα μπορούσε. Τα έργα μου πάντα είναι η ανάμειξη πολλών θεμάτων. Η δραματουργία μου δεν είναι ίδια με εκείνη των εγγλέζικων έργων, με αρχή, μέση, τέλος, όπου τρως ποπ-κορν και μετά γυρίζεις σπίτι σου μια χαρά.
Τα έργα σας φημίζονται για τη βία τους, καταρχάς. Τα έργα μου είναι βίαια. Εγώ δεν είμαι βίαιος καθόλου. Τα κορίτσια, η Μυρτώ και η Γιούλικα, λένε ότι το έργο είναι η ιστορία της Ελλάδας και του ελληνικού θεάτρου, γιατί είναι μεσ’ τη σύγκρουση. Αλλά τα θέματα είναι παγκόσμια: η ζήλια, η απώλεια, η ζωή…
Μπορεί κάποιος να αναγνωρίσει πάντα ότι ένα έργο είναι δικό σας; Ναι! Οι άνθρωποι με αναγνωρίζουν.
Είναι η γλώσσα, η δομή, το περιεχόμενο, η πανταχού παρούσα βία; Ο τρόπος που οι ήρωες μιλούν, ο τρόπος που η γλώσσα γράφτηκε, η βία. Γράφω έργα που οι ήρωες κατασπαράζουν ο ένας τον άλλο, ενώ αγαπούν ο ένας τον άλλο πολύ. Όλα τα έργα που γράφω από την αρχή είναι φέτες της αληθινής, απώλειες, χωρισμοί, ο πρώτος έρωτας, πολύ ανθρώπινα πράγματα.
Είναι εύκολο να μεταφράζονται αυτά τα έργα; Ανησυχείτε ότι κάτι μπορεί να χαθεί μέσα από τη μετάφραση, πως ενδεχομένως δεν μπορεί να αποδοθεί σε μια άλλη γλώσσα; Ναι και όχι. Αν και για παράδειγμα στην Ιαπωνία δεν λένε ποτέ «Σε αγαπώ» ή «σε μισώ». Δεν υπάρχει αυτή η ευθύτητα. Λένε «μου αρέσει να είμαι μαζί σου»! Όταν μεταφράζεται ένα έργο σε 35 γλώσσες δεν μπορώ να το ελέγξω. Απλώς τους εμπιστεύομαι. Είναι ζήτημα εμπιστοσύνης. Σε κάθε χώρα που ταξιδεύεις εισέρχεσαι στη γλώσσα της. Αυτή είναι η χώρα μου. Κατοικώ και ζω στη χώρα των γλωσσών!
Όταν παρόλα αυτά δουλεύετε ο ίδιος σε μια ξένη χώρα το έργο σας, όπως έγινε στην Ελλάδα με τις «2 Αδελφές», έχετε μεγαλύτερο έλεγχο και στο τελικό κείμενο, παρότι δεν γνωρίζετε τη γλώσσα; Συνεργαστήκαμε δυο εβδομάδες γύρω από το τραπέζι για να φιξάρουμε το κείμενο, μαζί με τη μεταφράστρια (σ.σ.:την Έφη Γιαννοπούλου). Ξέρετε, το θεατρικό κείμενο δεν είναι κείμενο λογοτεχνίας, πρέπει να εισχωρεί μέσα στο σώμα των ηθοποιών. Είναι σύνθετο αλλά το κάνουμε χωρίς πρόβλημα.
Πώς επιλέγετε τους ηθοποιούς σε μια ξένη χώρα; Πώς επιλέξατε την Μυρτώ Αλικάκη και τη Γιούλικα Σκαφιδά; Συνάντησα 10 ηθοποιούς πριν το lockdown στην Αθήνα. Eπέλεξα τελικά τις συγκεκριμένες για τον τόνο της φωνής τους, για την ενέργειά τους, για τον τρόπο που υπάρχουν μέσα στο χώρο.
Κάνατε οντισιόν; Δεν κάνω οντισιόν ποτέ. Μισώ τις οντισιόν. Καθόμαστε και συζητάμε για τη ζωή και τη ζωή τους. Η Μυρτώ μου είπε για τη ζωή της, τι έκανε μικρή. Εγώ ακούω. Και μετά αποφασίζω: θα είναι αυτές! Είναι πραγματικά απίστευτες και η Μυρτώ και η Γιούλικα.
Πώς δουλέψατε μέσα στην πανδημία; Πώς ήταν οι πρόβες μέσω zoom; Αρχικά δεν υπήρχαν καν πτήσεις. Πέσαμε στο μεγάλο lockdown σε όλο τον πλανήτη. Να σκεφτείτε ξεκινήσαμε μια παράσταση στις 23 του Φλεβάρη και σταμάτησε την ίδια βραδιά. Έκανα παραστάσεις σκηνοθετώντας τις με zoom από το Παρίσι.
Είναι εύκολο; Το έκανα. Παρόλο που είναι καλό να μπορούμε να κάνουμε θέατρο από μακριά, το θέατρο είναι το σώμα, το δέρμα. Είμαι κι εγώ μεσογειακός, σαν ‘Ελληνας και Ιταλός. Η Μεσόγειος είναι ο τόπος μου. Μόλις η πανδημία τελειώσει, κανείς δεν θα εργάζεται στο θέατρο με zoom.
Γράφετε αποκλειστικά θέατρο; Προσπάθησα να γράψω μυθιστόρημα μικρός και μετά από τρεις σελίδες ξεκίνησα να γράφω μόνο διαλόγους. Ειδικά οι νουβέλες μεταμορφώνονται όσο τις γράφω. Είμαι ένας θεατρικός συγγραφέας, που είναι τρελαμένος με τη γλώσσα.
Δε θα μπορούσατε να είστε ποιητής; Όχι, ξεκίνησα και εξέδωσα στα 16 μου ποίηση, αλλά η έκφρασή μου είναι το θέατρο και έπειτα τοποθετώ την ποίησή μου στα έργα μου, κάτι για το οποίο με κριτικάρουν. Στη χώρα μου πολλοί με αγαπούν, πολλοί είναι όμως κι εκείνοι που με μισούν.
Σας μισούν; Δεν είναι ακραίο; Φυσικά και με μισούν. Κι είναι νορμάλ. Είμαι μαχητής.
Δεν στενοχωριέστε όταν γράφουν κακές κριτικές; Δεν διαβάζω κριτικές.
Παίρνει χρόνο να τελειώσει ένα έργο; Το έργο που θα ετοιμάσω για την Ελλάδα και τους Έλληνες ηθοποιούς θα πάρει τρία χρόνια μέχρι την υλοποίησή του. Στα μέσα του 2023 θα γραφτεί. Και θα πάρει 3 εβδομάδες. Έτσι γράφονται τα έργα.
Είναι ήδη έτοιμο…; Είναι ήδη, γιατί το σκέφτομαι. Κάθε πρωί που ξυπνώ γράφω 3- 4 έργα, ένα έργο για τη Μαδρίτη, που θα ανεβεί το Σεπτέμβρη, ένα έργο για το Στρασβούργο και ένα για την Κίνα. Όλα τα έργα είναι εδώ.
Τόση πειθαρχία; Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι απίστευτος. Η ζωή μου είναι το να επινοώ όλη την ώρα. Γράφω πολύ γρήγορα.
Γράφετε καθημερινά; Κάθε μέρα. Είμαι σαν μοναχός.
Στο ελληνικό θέατρο πάντως έγινε «σεισμός» πρόσφατα, ήρθαν τα πάνω κάτω με το #MeToo. Άλλαξε ο θεατρικός χάρτης. Πρωταγωνιστές… εξαφανίστηκαν, ενώ o διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου βρέθηκε στη φυλακή. Μέσα από το instagram ελλήνων ηθοποιών που μου έκαναν αίτημα, παρακολουθούσα τι συμβαίνει. Αλλά πριν δυο νύχτες υπήρξαν καταγγελίες και διαμαρτυρίες και στο Εθνικό Θέατρο στη Γαλλία, το ίδιο έγινε και στην Ιταλία, ακόμη και στο Μεξικό, όπου σταματήσαμε τις πρόβες για να διαδηλώσουν οι ηθοποιοί κατά της κυβέρνησης για τα ίδια ζητήματα. Στη Μαδρίτη το ίδιο. Παντού! Όχι στην Κίνα, φυσικά. Στην Ασία αν διαμαρτυρηθείς θα πας φυλακή. Μόνο στην Ταϊβάν υπάρχει ελευθερία. Στην Αμερική πλέον όταν κάνω πρόβα δεν αγγίζω καμία ηθοποιό. Ειδικά όταν κάνω συνέντευξη ηθοποιών δεν δουλεύω μόνος. Έχω έναν βοηθό δίπλα μου. Δεν ξέρω αν αυτό είναι καλό ή κακό. Είναι η νέα συνθήκη. Δεν ξέρουμε μέχρι πότε. Πάντα οι άνθρωποι με ισχύ μπορούν να αποπλανήσουν.
Βεβαίως, συνέβη κάποτε να ερωτευτώ μια ηθοποιό μου και να έχω σχέση μαζί της επί μια δεκαετία. Αυτό είναι κάτι άλλο. Δεν είναι όμως ωραίο, ειδικά στο θέατρο, να προσπαθείς να αποπλανήσεις. Δεν είναι καλό για τη δουλειά σου. Ποτέ δεν μου έχει έρθει στο μυαλό να αποπλανήσω μια ηθοποιό που δουλεύουμε μαζί!
Οι ανάγκες του κοινού, πιστεύετε, αλλάξαν μέσα στην πανδημία; Δύσκολο να απαντήσεις. Το κοινό δεν έρχεται πια στο θέατρο, κι αυτό σε όλη την Ευρώπη, όσο περιμέναμε, όταν όλα άνοιξαν ξανά. Τον Σεπτέμβρη στη Γαλλία η πληρότητα ήταν 50-60%. Είναι δύσκολο για τις παραγωγές. Θα δούμε. Ο Γενάρης θα είναι κρίσιμος μήνας. Ίσως πάρει περισσότερο χρόνο για να δούμε ανθρώπους να έρχονται όπως παλιά στα θέατρα. Δεν ξέρω ποιες είναι οι προσδοκίες του κόσμου. Νομίζω έχουν κουραστεί από τον κορονοϊό. Και δεν θέλουν να βλέπουν θέατρο για τον κορονοϊό!
Διαβάζετε πάλι Μπαλζάκ, βλέπω. Επειδή είμαι μεγάλα διαστήματα λόγω δουλειάς εκτός Γαλλίας, έχω ανάγκη να «τρώω» γαλλικά. Ειδικά όσο είμαι στην Ασία, στο Τόκυο, την Κίνα. Θέλεις να «τρως» τη γλώσσα σου. Θέλω να βάζω γαλλικά μέσα στο στόμα και στα αυτιά μου. Και ο Μπαλζάκ είναι πάντα Μπαλζάκ!