Lakis Papastathis, documentary filmmaker, Athens, Greece, November 2015 / Λάκης Παπαστάθης, σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ, Αθήνα, Νοέμβριος 2015
Πολλά από τα βιβλία που διάβασα το 2018 εκδόθηκαν στα τέλη του 2017. Πάντα χρειάζεται χρόνος. Δεν είμαι επαγγελματίας αναγνώστης και η ανάγνωση για μένα δεν είναι αστραπιαία αντίδραση.
1. «Υπό την Παπαδιαμαντικήν δρύν» του Λάκη Προγκίδη. Βιβλιοπωλείον της «ΕΣΤΙΑΣ».
Από το 1994, με τη διδακτορική διατριβή του που είχε ως θέμα τον Παπαδιαμάντη και το μυθιστόρημα, ο Προγκίδης πιστεύει πως τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη έχουν τα χαρακτηριστικά των σπουδαίων μυθιστορημάτων. Το δεύτερο σχετικό βιβλίο του είναι το «Από τον Παπαδιαμάντη στον Βοκκάκιο» και το τρίτο- πιο κατασταλαγμένο και με απόλυτη βεβαιότητα και θαυμασμό – το «¥πό την Παπαδιαμαντικήν δρύν». Το διάβασα ολόκληρο με συγκίνηση σχεδόν δύο φορές. Μακάρι ο Παπαδιαμάντης να καθιερωθεί σαν ένας μεγάλος Ευρωπαίος συγγραφέας. Ιδού ένα απόσπασμα από το βιβλίο: «… όσο προχωράει ο καιρός τόσο πιο έντονα νιώθω ότι ο κόσμος μας έχει ανάγκη τον Παπαδιαμάντη. Τον εραστή της παράδοσης, θα ρωτούσε ίσως ο δύσπιστος αναγνώστης, ή τον άξιο μαθητή του Pαμπελαί και του Θερβάντες; Απαντώ και τους δύο ταυτόχρονα. Και σπεύδω να διευκρινίσω: ο κόσμος μας έχει επιτακτική ανάγκη αυτό με το οποίο η «προσκόλληση» του Παπαδιαμάντη στην παράδοση πλούτισε την ιστορία του μυθιστορήματος. Γιατί, αν είναι αλήθεια ότι ο Παπαδιαμάντης έφερε το μυθιστόρημα στην Ελλάδα, άλλο τόσο είναι αλήθεια ότι μπόλιασε τούτη την τέχνη με το θαυματουργό καμίνι της παράδοσης.»
2. «Ο Παπαδιαμάντης, η Ελλάδα και ο κόσμος μας. Διάλογοι φιλίας με τον Λάκη Προγκίδη». Του Γιάννη Κιουρτσάκη. Εκδόσεις Πατάκη.
Ο Γιάννης Κιουρτσάκης και ο Λάκης Προγκίδης συνδέονται εδώ και πολλά χρόνια με στενή φιλία αλλά και με έντονη- και σταθερή- πνευματική σχέση. Ο ένας θαυμάζει το έργο του άλλου και κατά καιρούς έχει διατυπώσει τις απόψεις του με άρθρα και ομιλίες. Σχεδόν ταυτόχρονα με την έκδοση του βιβλίου του Προγκίδη κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη και το βιβλίο του Κιουρτσάκη που αποτελεί έναν δημιουργικό διάλογο με τα γραφόμενα του Προγκίδη. Με τον γνωστό του τρόπο- του «θερμού» δοκιμίου- διαβάζει το βιβλίο του φίλου του, αλλά δεν πρόκειται για ένα θαυμαστικό μόνον βιβλίο. Συχνά προβληματίζεται, αλλού διευρύνει τις απόψεις του Προγκϊδη και σε άλλα σημεία δεν συμφωνεί μαζί του. Είναι ενδιαφέρον να διαβάσει κανείς με πόση τρυφερότητα, σεβασμό, αγάπη αλλά και ξύπνιο μυαλό σχολιάζει τα κείμενα του φίλου του. Καλό είναι και τα δύο βιβλία να διαβαστούν μαζί.
3. «Βωβόν ξύλον. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης . Κατάθεση ερευνητικής ανάγνωσης». Της Πόλυς Χατζημανωλάκη. Εκδόσεις Εύμαρος.
Ενδιαφέρουσα σκόπευση στο έργο του Παπαδιαμάντη από απρόβλεπτες γωνίες. Είκοσι οχτώ κεφάλαια και παράρτημα με δεκάδες μικρότερα θέματα αλλά και φωτογραφίες! Και μόνον τους τίτλους να διαβάσει κανείς θα καταλάβει πως πρόκειται για λοξή ιδιαίτερη ανάγνωση. Ιδού μερικοί: Το βάραθρον του θανάτου και το αντηχείο του κοχυλιού στο μυρολόγι της φώκιας… Όπου η ηρωίδα του Παπαδιαμάντη στο παράθυρό της αποφασίζει να δει τον κόσμο με ένα τηλεσκόπιο… Όπου ή Λιαλιώ ή νοσταλγός, γίνεται Λαλιώ η ομιλητική… Η ατελείωτη εφηβεία της Φραγκογιαννούς… Το γιγάντιο τσαρούχι του αντρειωμένου που αντίκρισε η Φραγκογιαννού στη Χαλκίδα… Ο Αη Γιάννης ο κρυφός και η κρυφή φωνή της Φραγκογιαννούς.
Ένα μικρό Απόσπασμα:
«Όπως γράφει ο Μακρυγιάννης σύμφωνα με την παράδοση οι φώκιες βρέχουν με τα δάκρυά τους τα σώματα των θυμάτων τους μέχρι να σαπίσουν για να μπορέσουν να τα φάνε. Αμφίσημη σκηνή σαν τη φράση του ανθρωποφάγου Hannibal Lectοr στη Σιωπή των αμνών ( Έχω ένα φίλο για δείπνο) που δεν αποκλείει ο φίλος να είναι το δείπνο.»
Τελικά έφαγε ή όχι την Ακριβούλα η φώκια; Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στην αγαπημένη μνήμη της Βιρτζίνιας Γούλφ.
4. «Η Φόνισσα». Επιμέλεια, Εισαγωγή, Σημειώσεις, Σχόλια Κώστας Σταμάτης. Εκδοσεις ΠΑΤΑΚΗΣ
Η έκδοση είναι βασισμένη στην πρώτη δημοσίευση του έργου στο περιοδικό Παναθήναια , 15 Ιανουαρίου έως 15 Ιουνίου 1903. Ο Κώστας Σταμάτης αντιμετωπίζει τον Παπαδιαμάντη σεβαστικά, με ιερότητα και θαυμασμό και το ενδιαφέρον είναι πως εστιάζει σε πληροφορίες και σχόλια που ίσως σνομπάρουν οι πανεπιστημιακοί μελετητές του. Ο αναγνώστης μπορεί εύκολα να βρει την ερμηνεία των λέξεων που αγνοεί στο κάτω μέρος της σελίδας εύκολα, χωρίς να χρειάζεται να ψάχνει στο γλωσσάρι του τέλους: «οι κειμενικές διευκολύνσεις στις υποσελίδιες σημειώσεις της Φόνισσας, γραμματικές, πραγματολογικές, ερμηνευτικές του συγγραφικού βάθους και ύφους, ιστορικές και λαογραφικές, απευθύνονται, σε όσους αναγνώστες τις επιθυμούν, για να τους βοηθήσουν στην πρόσληψη του παπαδιαμαντικού κειμένου.» Ένα μικρό απόσπασμα από τον πρόλογο: «αυτή η Φόνισσα δεν περιγράφει απλώς: εισχωρεί σε κάθε κύτταρο- ορατό ή μη- της πανθομολογούμενης και τωόντι αειθαλούς παπαδιαμαντικής μαγείας. Θα συζητήσετε, θα διαλογιστείτε με τον δημιουργό της και ενώπιοι ενωπίω θα κρίνετε και εσείς οι ίδιοι για όλα όσα αφορούν την αληθινή φύση του ανθρώπινου όντος και του περιβάλλοντός του. Η Φόνισσα Φραγκογιαννού είναι τόσο ζωντανή, διηνεκής και υπερκείμενη, ώστε σας περιμένει να την αφουγκραστείτε και να την επεξεργαστείτε εντός σας με τη δική σας πρόσληψη περί αθωότητας και αμαρτίας, περί εγκλήματος και κολασμού από κτίσεως κόσμου.
5. «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Ήτον πνοή, ίνδαλμα αφάνταστον, όνειρον… Διηγήματα ερωτικά. Έρως Νάρκισσος, Έρως θείος. Όψεις του έρωτα στο έργο του Παπαδιαμάντη». Της Αγγέλας Καστρινάκη. Από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Το βιβλίο που καθόρισε τα διαβάσματα μου το 2018. Παρά τις σφοδρές επιθέσεις που δέχτηκε εξακολουθεί να έχει το σεβασμό μου και επανέρχομαι σε αυτό συνεχώς. «Όλες οι απόψεις πρέπει να ακούγονται για τον Παπαδιαμάντη» έγραψε κάποτε ο Γιώργος Ιωάννου.
«Τα ερωτικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη, κείμενα εξαιρετικής αφηγηματικής τέχνης, περιγράφουν με ένταση, πυκνότητα, μυστικό παλμό και χάρη ταυτόχρονα, τον έρωτα που πυρπολεί τον άνθρωπο και τον τρελαίνει, καθώς και την απάρνηση του πάθους με το μεγαλείο και τη μελαγχολία της. Μιλούν για το πόσο ηρωικό είναι να σκοτώσει κανείς μέσα του τον δράκο του πόθου, αλλά και για την άγρια χαρά εκείνου που επιλέγει να ζει μέσα στο βάσανό του. Ο νοσταλγός του επέκεινα, ο αθεράπευτα μελαγχολικός Παπαδιαμάντης, βλέπει τον γήινο έρωτα ως συγκαλυμμένο ναρκισσισμό, ενώ θεωρεί πως οι μόνες στιγμές αληθινής ευτυχίας για τον άνθρωπο γεννιούνται από τον έρωτα προς το θείο. Είναι αυτές οι μυστικές στιγμές ωστόσο που αποδίδονται από τον μεγάλο τεχνίτη με εξόχως γήινο και αισθησιακό τρόπο…. Παρακολουθώντας τον τρόπο με τον οποίο ο Παπαδιαμάντης χειρίζεται το θέμα του προπατορικού αμαρτήματος, η μελετήτρια υποστηρίζει ότι ο συγγραφέας έμμεσα αλλά επίμονα επιβάλλει την ανάγκη αποφυγής του σαρκικού έρωτα και της τεκνογονίας, που μόνο δεινά προσθέτουν στον κόσμο, κινούμενος έτσι στα όρια της αποδεκτής χριστιανικής πίστης».
Ο αναγνώστης και των πέντε «παπαδιαμαντικών» βιβλίων που προτείνω μπορεί ίσως να κάνει τη δική του σύνθεση και να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα. Σίγουρα θα βγει πλουσιότερος από την ανάγνωση και αν ξαναδιαβάσει τα διηγήματα αυτά θα φωτισθούν με το φώς της ψυχής και το μυαλό σύγχρονών μας μελετητών, 107 χρόνια μετά τον θάνατό του.
Και μερικά άλλα:
6. «Πούρα Γεμιστά» του Βασίλη Τσιαμπούση. Βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ
Όσο γράφει ο Τσιαμπούσης στη Δράμα γνωρίζω πως η Ελλάδα είναι ακόμη ζωντανή. Το διήγημά του «Μητέρα μουσική» στριφογυρνάει συνεχώς στο μυαλό μου. Εικοσιπέντε διηγήματα ενός από τους κορυφαίους Έλληνες συγγραφείς.
7. «Στ’ Αμπέλια». Του Σταύρου Ζουμπουλάκη. Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ
Μετά την «αδερφή μου», το σπουδαίο αφήγημα που με συγκλόνισε, ένα ακόμη πεζογράφημα. Επίσης θαυμαστό. Έστειλα στον Ζουμπουλάκη ένα μήνυμα «μόλις έκλεισα με συγκίνηση το βιβλίο σου. Η αφήγησή σου πάντα θερμαίνει την ψυχή μου. Αναρωτιέμαι όμως με αγωνία τι θα γίνει όταν μέσα στον Σταύρο στερέψει το βίωμά του. Θα μπορέσει να γράψει λογοτεχνία; Μπορεί να γίνει συγγραφέας επινοημένης αφήγησης; Μπορεί να γράψει για πράγματα που δεν έχει ζήσει; Αυτό κερδίζεται με προσπάθεια μιας ζωής που μπορεί και να μην φτάνει.»
8. «Οι Ιστορίες είναι πάντα ξένες» ( Τα διηγήματα 1974-2016.) Του Δημήτρη Νόλλα. Εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ
Συγκεντρωτική έκδοση των διηγημάτων του Δημήτρη Νόλλα. Ξαναδιάβασα την «Πολυξένη» «Το τρυφερό δέρμα» και το «Ονειρεύομαι τους φίλους μου», θυμάμαι και την καλύτερη ίσως ταινία του Νίκου Παναγιωτόπουλου που στηρίχτηκε σ’ αυτό το διήγημα. Οι δύο από τους ήρωες της ταινίας δεν υπάρχουν πια, ο Βογιατζής ο Χατζησάββας και ο ίδιος ο Νίκος. Θυμάμαι και τον Δημήτρη Νόλλα στα πρώτα μετά δικτατορικά χρόνια που δεν είχε αποφασίσει ακόμη να σταματήσει το σινεμά, γι’ αυτό και σκηνοθετούσε Παρασκήνια, με ιδιαίτερο αισθαντικό τρόπο. Νομίζω πώς τα διηγήματα- κυρίως- του Δημήτρη Νόλλα τον ανέδειξαν σε έναν από τους κορυφαίους Έλληνες συγγραφείς.
9. «Δύο γυναίκες, δύο θεές». Της Ρέας Γαλανάκη. Εκδόσεις Καστανιώτη.
Θέλω να εκφράσω τον ενθουσιασμό μου για το έργο της Ρέας Γαλανάκη. Περιγράφει – στο πρώτο μέρος- τη ζωή του Γιαννούλη Χαλεπά με τρόπο σεβαστικό και με βαθιά γνώση του έργου του. Του απευθύνεται, μιλώντας του στον πληθυντικό, με άκρα ευγένεια και λεπτότητα. Είναι ένα μνημείο της σύγχρονης λογοτεχνίας μας: «Ενόσω ζούσε η μάνα, και κατόπιν για καιρό, όταν σας συναντούσαν οι συγχωριανοί στο δρόμο, σας στέλνανε σε θελήματα για ένα φιλοδώρημα, εσάς, «τον Μπάρμπα- Γιάννη». Άλλος να του κουβαλήσετε στο σπίτι με τον τενεκέ πετρέλαιο από το μπακάλικο, άλλος να του κουβαλήσετε νερό με μία στάμνα από τη Μεγάλη βρύση στη μαρμάρινη πλατεία του χωριού, τέτοια…Γέρος, ψηλός, πολύ αδύνατος, με πλατύ μέτωπο, ακούρευτα λευκά μαλλιά και μικρή φαλάκρα, μαύρο αναμμένο κάρβουνο το βλέμμα σας κάτω από τα άσπρα πυκνά φρύδια. Ντυμένος με παλιά, φθαρμένα ρούχα, πλην όμως με μία έμφυτη (συμπεραίνω από τις φωτογραφίες) χάρη, συνεσταλμένος, προσηνής, εσείς «ο μπάρμπα-Γιάννης» δεν αρνηθήκατε ούτε διαμαρτυρήθηκα ποτέ για τα θελήματα. Από τις πενταροδεκάρες που σας δίναν ζούσατε, εκτός από τη βοσκή, και το σεβόσασταν αυτό.»
10. «Δέντρα, πολλά δέντρα». Της Ρούλας Γεωργακοπούλου. Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ
Ανατομία της πιο ουσιαστικής σχέσης της ζωής μας- της σχέσης με τη μητέρα- και ταυτόχρονα ύστατος αποχαιρετισμός, κατάδυση στον εαυτό, οικογενειακή ιστορία και ανασύνθεση μιας εποχής. Η Ρούλα Γεωργακοπούλου από τη δημοσιογραφία και το θέατρο περνάει στην πρώτη πεζογραφική της απόπειρα. Ήταν έτοιμη από καιρό. Από τις πρώτες φράσεις νιώθεις το ύφος της: «Η μαμά μου πέθανε την ίδια μέρα με τη Ζωή Λάσκαρη. Για τον αναγνώστη του μέλλοντος αυτό το όνομα θα άξιζε ίσως μία υποσημείωση, αλλά ποιός ο λόγος να μπλέξουμε στις υποθέσεις μας τις επερχόμενες γενεές; Καλύτερα ό,τι ειπωθεί να μη βγει ποτέ από αυτό το δωμάτιο, αλλά η μαμά μου ήταν απείρως ομορφότερη από τη Λάσκαρη. Πρώτα απ’ όλα ήταν πιο κομψή. Δεν φόρεσε ποτέ κόκκινες πλαστικές μπότες ούτε έπαιξε στα ψεύτικα ηλεκτρική κιθάρα, παρά έμεινε σε γενικές γραμμές ασπρόμαυρη, με εξαίρεση τη δεκαετία του 70 που υπέκυψε σε κάτι ρούχα μπατίκ για τα οποία θα μιλήσουμε αργότερα, αν το φέρει η συζήτηση. Το βασικό είναι ότι η μαμά μου ήταν πολύ όμορφη στο φέρετρο. Συμφωνήσαμε σε αυτό με τις αδερφές μου και έτσι το πένθος μας έγινε κάπως πιο υποφερτό.»
11. «Πρώτα ο Θεός». Του Κώστα Βραχνού. Εκδόσεις ΝΕΦΈΛΗ
Ρωπογραφήματα ονομάζει τις σαράντα πέντε απολαυστικές, ευτράπελες ιστορίες του ο συγγραφέας, που μέχρι τώρα ήταν γνωστός για τα δοκίμιά του: «Πρωί πρωί η συμβολαιογράφος τηλεφώνησε η ίδια, λίγο αγχωμένη, στο γραφείο τελετών και ζήτησε, ει δυνατόν, να μιλήσει με το αφεντικό. «Ναι, γεια σας και πάλι είχαμε μιλήσει χθες το απόγευμα για τον κύριο Π. Ακούστε κάτι. Τυχαίνει, εκτός από συγγενείς του νεκρού, να είμαι και συμβολαιογράφος. Ο άνθρωπος το έγραψε ρητά στη διαθήκη του: θάψτε με μπρούμυτα διότι δεν μπορώ να κοιμηθώ αλλιώς. Επομένως, ακούστε με σας παρακαλώ, επειδή η γυναίκα και η κόρη του είναι και θα είναι σε μαύρο χάλι και δεν πρόκειται να ασχοληθούν, σας ικετεύω, μόλις τελειώσει η λειτουργία πείτε στον κόσμο να βγει και αναποδογυρίστε τον άνθρωπο που το ζήτησε. Εντάξει;»
12. «Ραβάσια Μεγίστης Λαύρας 1912-13» Του Διογένη Καραγιαννακίδη. Εκδόσεις Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας.
Ραβάσια στην αγιορείτικη ζωή είναι η αλληλογραφία του μοναστηριού με τον αντιπρόσωπό του στην Ιερά κοινότητα, στις Καρυές, ενώ εμείς γνωρίζουμε τη λέξη από τα ραβασάκια της κρυφής ερωτικής αλληλογραφίας! Πολύτιμη ιστορική μαρτυρία για τα χρόνια της απελευθέρωσης του Αγίου Όρους. Όλα τα ιστορικά γεγονότα της περιόδου αναφέρονται στην αλληλογραφία της Μονής. Συγκινητικές είναι οι ολονύχτιες αγρυπνίες όταν μαθεύτηκε πως οι Έλληνες μπήκαν στη Θεσσαλονίκη. Εκτός από ιστορικό υπάρχει και μεγάλο γλωσσικό ενδιαφέρον γιατί οι επιστολές θυμίζουν κάπως τη γλώσσα του Παπαδιαμάντη.
Με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου στις 10.8.1913 το Όρος περιελήφθη σιωπηρά στα εδάφη που υπήχθησαν στο ελληνικό κράτος.
13. «Πίσω από το πέπλο της ωραιότητας. Ο μυστικός κόσμος της Εύας και του Άγγελου Σικελιανού». Της Ευθαλίας Παπαδάκη. Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη
Τί να πει κανείς γι’ αυτό το βιβλίο. Πολύτιμο. Από το 1884 μέχρι το 1951 που πέθανε η Εύα, δημιουργείται το πλαίσιο (ιστορικό, πνευματικό, φιλοσοφικών και καλλιτεχνικών ρευμάτων, σημαντικών προσώπων) μέσα στο οποίο έζησαν αυτοί οι δύο άνθρωποι…
«Η επιλογή του πνευματικού και αρχαιολογικού τοπίου των Δελφών θα δώσει στο εξής έναν σαφή προσανατολισμό στο έργο των Σικελιανών. Στο επίπεδο της ιδεολογίας συντελείται η εντυπωσιακή υποχώρηση των στενών εθνικών συζητήσεων για χάρη του οικουμενισμού. Τα αιτήματα του αισθητισμού δεν εγκαταλείπονται, εμπλουτίζονται όμως σταδιακά με αιτούμενα ηθικά. Η ομορφιά μέσω της τέχνης καλείται έμπρακτα να σώσει τον κόσμο».
14. «Σχεδόν Βιβλικά». Του Δημήτρη Αγγελή. Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ
Είκοσι επτά θαυμάσια ποιήματα του Δημήτρη Αγγελή, ενός από τους πιο σημαντικούς ποιητές μας. Το ποίημα 21β χωρίς σχόλια:
«Πάνω από τα σύννεφα της πόλης μας υπάρχει μία άλλη πόλη δεμένη με σκοινιά. Ο καπνός από τις καμινάδες μας είναι τα οπωροφόρα της δέντρα, τα όνειρα των παιδιών μας οι νιφάδες του χιονιού στα γοτθικά καμπαναριά της, τα πιο ταπεινά μας λόγια οι σιτοβολώνες που ταΐζουν τα εξαφανισμένα θηλαστικά του δικού μας κόσμου, που εκεί συνεχίζουν αμέριμνα τη ζωή τους.»
15. « Ανθρωπος μηδενικών αποχρώσεων». Του Λευτέρη Ξανθόπουλου. Εκδόσεις Γαβριηλίδης
Να χρωματίζεις/ τα λόγια σου/ με μαρκαδόρο/ με νερομπογιές/ με κηρομπογιές
Πάρε ό,τι θες/ μόνο να έχουν χρώμα/ να είναι ζωηρά/ τα λόγια
Μνήμη Γιάννη Βαρβέρη 25/5 2011.
Πολύ καλή ποίηση, σινεμά, πεζογραφήματα. Από το 1965 που πρωτογνωριστήκαμε δεν έχω καταλάβει πού εκφράζεται πληρέστερα. Ίσως κατά βάσιν είναι ποιητής και το ποιητικό αίσθημα τον ακολουθεί παντού.
16. «Με λένε Ηγησώ». Της Μαργαρίτας Μηλιώνη. Εκδόσεις Γαβριηλίδης
«Με λένε Ηγησώ. Ζω στην Αθήνα. Πατησίων δεν θυμάμαι αριθμό. Θα πω την αλήθεια. Πέθανα νέα. Κι όμως είμαι εδώ. Λες τέχνασμα πως είμαι. Ψεύδος ποιητικό. Όχι! Λέω την αλήθεια. Με λένε Ηγησώ. Πέθανα νέα κι όμως είμαι εδώ. Ζω στην Αθήνα Πατησίων ίσως 38.»
Διαισθάνομαι πως βρισκόμαστε μπροστά σε μία σημαντική ποιήτρια.