Ο Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς στοχαστές της εποχής μας. Οι γονείς του ήταν Ελληνολιβανέζοι με γαλλική υπηκόοτητα, εκείνος γεννήθηκε πριν 60 χρόνια στην πόλη Αμιούν του Λιβάνου, πήγε σχολείο στη Βηρυτό και σπούδασε στη Σορβόνη και τις ΗΠΑ, καταλήγοντας και πάλι στη γαλλική πρωτεύουσα για διδακτορικό στο Management).
Έκανε ακαδημαϊκή καριέρα και δούλεψε αρκετά στη βαριά βιομηχανία τος χρηματοπιστωτικού τομέα, στην οποία ασχολήθηκε με έννοιες όπως διαχείριση hedge funds κι αγοραπωλησίες «παραγώγων» πολύ πριν γίνουν ευρύτερα γνωστές με την παγκόσμια οικονομική κρίση της περασμένης δεκαετίας.
Ακριβώς αυτή η εικόνα του «από μέσα», τον βοήθησε να γίνει ένας από τους δοκιμιογράφους-προφήτες της κρίσης. Άσκησε έντονη κριτική στις μεθόδους διαχείρισης ρίσκου από τις μεγάλες επιχειρήσεις κι επικεντρώθηκε στην πορεία στα προβλήματα της αβεβαιότητας και της γνώσης.
Δικής του σύλληψης είναι και η θεωρία των «μαύρων κύκνων», των απρόβλεπτων δηλαδή γεγονότων για τα οποία όμως η κοινωνία οφείλει να είναι προετοιμασμένη. Τα βιβλία του έχουν έχουν γίνει best sellers κι αντικείμενα ποικίλων αντιπαραθέσεων (ο New Statesman τον χαρακτήρισε πρόσφατα «ιδανικό διανοοούμενο για την εποχή του Τραμπ»), ενώ έχουν μεταφραστεί σε 36 γλώσσες (ο ίδιος άλλωστε μπορεί να διαβάζει σε δέκα).
Στο τελευαίο έργο του Τι Φοβάσαι Να Χάσεις; Ρισκα και Ασυμμετρίες στην Καθημερινή Ζωή, που κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις Εκδόσεις Κλειδάριθμος αμφισβητεί πολύχρονες πεποιθήσεις σχετικά με τον κίνδυνο και την ανταμοιβή, την πολιτική και τη θρησκεία, τα χρηματοοικονομικά και την προσωπική ευθύνη. Οι κριτικές έκαναν λόγο για το πλέον προκλητικό και πρακτικό βιβλίο του, στο οποίο «επαναπροσδιορίζει τι σημαίνει να κατανοούμε τον κόσμο, να πετυχαίνουμε επαγγελματικά, να συμβάλλουμε σε μια δίκαιη κοινωνία και να επηρεάζουμε τους άλλους. Παραθέτοντας παραδείγματα από τον Χαμουραμπί έως τον Σενέκα και από τον γίγαντα Ανταίο μέχρι τον Ντόναλντ Τραμπ».
Κεντρική έννοιά του είναι το «προσωπικό διακύβευμα» (αγγλιστί “skin in the game”), μια έκφραση που ακούμε συχνά, αλλά σπάνια αφιερώνουμε χρόνο για να την εξετάσουμε διεξοδικά. Αποτελεί όμως τη ραχοκοκαλιά της διαχείρισης κινδύνων, και τελικά διαμορφώνει την κοσμοθεωρία μας όπως εξηγεί ο Ταλέμπ.
Σε αποκλειστικότητα σας παρουσιάζουμε ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα αποσπάσματα του βιβλίου, εκείνο που ξεκινά με μια επεισοδιακή συνάντήσή του με την Σούζαν Σόνταγκ (από το κεφάλαιο 13)…
Η Σόνταγκ νοιάζεται µόνο για τη Σόνταγκ − Αρετή είναι αυτό που κάνεις όταν κανείς δεν κοιτάζει − Να έχεις τα κότσια να µην είσαι δηµοφιλής − Οι συσκέψεις γεννούν συσκέψεις −Τηλεφώνησε σε κάποιον που νιώθει µοναξιά το Σάββατο µετά το τένις
Όταν πρότειναν στον Λυκούργο, τον Σπαρτιάτη νομοθέτη, να επιτρέψει τη δημοκρατία τη Σπάρτη, εκείνος απάντησε «ξεκίνα από την οικογένειά σου».
Δεν θα ξεχάσω ποτέ τη συνάντησή μου με τη συγγραφέα κι εμβληματική προσωπικότητα του πολιτισμού Σούζαν Σόνταγκ (Susan Sontag), κυρίως επειδή την ίδια μέρα γνώρισα τον σπουδαίο Μπενουά Μάντελμπροτ (Benoit Mandelbrot). Συνέβη το 2001, δύο μήνες μετά την τρομοκρατική επίθεση του Σεπτεμβρίου, σε έναν ραδιοφωνικό σταθμό στη Νέα Υόρκη. Η Σόνταγκ έδινε συνέντευξη, αλλά την ιντρίγκαρε η ιδέα ενός τύπου που «μελετάει την τυχαιότητα» και ήρθε να μου μιλήσει. Όταν ανακάλυψε ότι ήμουν χρηματιστής, μου ξεφούρνισε ότι ήταν «ενάντια στο σύστημα της αγοράς» και μου γύρισε την πλάτη την ώρα που μιλούσα, έτσι για να με ταπεινώσει (να σημειωθεί εδώ ότι η ευγένεια είναι εφαρμογή του Αργύρου Κανόνα), ενώ η βοηθός της με κοίταξε σαν να ήμουν δολοφόνος παιδιών. Δικαιολόγησα κάπως τη συμπεριφορά της για να ξεχάσω το περιστατικό·φαντάστηκα ότι ζούσε σε κάποια αγροτική κοινότητα, καλλιεργούσε τα δικά της λαχανικά, έγραφε με μολύβι και χαρτί, έκανε αγοροπωλησίες με ανταλλαγές προϊόντων, τέτοιου είδους πράγματα.
Τελικά, δεν καλλιεργούσε τα δικά της λαχανικά. Δύο χρόνια μετά, βρήκα τυχαία την αναγγελία του θανάτου της (περίμενα να περάσει μιάμιση δεκαετία προτού γράψω για το περιστατικό, γιατί δεν ήθελα να κακολογήσω τη θανούσα). Οι άνθρωποι στον εκδοτικό χώρο παραπονούνταν για την πλεονεξία της· είχε ξεζουμίσει τον εκδότη της, Farrar, Straus and Giroux, για ένα μυθιστόρημα με ένα ποσό που θα αντιστοιχούσε σήμερα σε αρκετά εκατομμύρια δολάρια. Έμενε μαζί με τη σύντροφό της σε μια έπαυλη στη Νέα Υόρκη, η οποία πουλήθηκε αργότερα για 28 εκατομμύρια δολάρια. Πιθανώς η Σόνταγκ ένιωθε ότι το να προσβάλλει ανθρώπους που έχουν χρήματα της χάριζε μια άμεμπτη αγιότητα, την απάλλασσε από το προσωπικό διακύβευμα.
Είναι ανήθικο να είστε ενάντια στο σύστημα της αγοράς και να μη ζείτε (κάπου στο Βερμόντ ή στο βορειοδυτικό Αφγανιστάν) σε μια καλύβα ή σπηλιά μακριά από αυτό.
Αλλά υπάρχουν και χειρότερα:
Είναι πολύ πιο ανήθικο να ισχυρίζεστε ότι είστε ενάρετοι χωρίς να ζείτε απόλυτα με τις άμεσες συνέπειες της αρετής.
Αυτό θα είναι τα κεντρικό θέμα αυτού του κεφαλαίου: η εκμετάλλευση της αρετής για τη δημόσια εικόνα, το προσωπικό όφελος, τη σταδιοδρομία, το κοινωνικό κύρος, τέτοιου είδους πράγματα −και λέγοντας προσωπικό όφελος εννοώ οτιδήποτε δεν αναλαμβάνει μέρος της ζημιάς μιας αρνητικής πράξης.
Σε αντίθεση με τη Σόνταγκ, έχω γνωρίσει κάποιους ανθρώπους που ζουν σύμφωνα με τις δημόσιες ιδέες τους. Για παράδειγμα, ο Ραλφ Νέιντερ ζει σαν μοναχός, ακριβώς σαν να ζούσε σε μοναστήρι τον δέκατο έκτο αιώνα. Και η Γαλλίδα κοσμική αγία Σιμόν Βέιλ (Simone Weil), ενώ προερχόταν από μια πλούσια εβραϊκή οικογένεια, πέρασε έναν χρόνο δουλεύοντας σε εργοστάσιο αυτοκινήτων, έτσι ώστε η εργατική τάξη να μην είναι για εκείνη μια αφηρημένη έννοια.
Η ∆ΗΜΟΣΙΑ ΚΑΙ Η Ι∆ΙΩΤΙΚΗ ΣΦΑΙΡΑ
Όπως είδαμε με τους παρεμβατιστές, μια συγκεκριμένη τάξη θεωρητικών ανθρώπων μπορεί να απεχθάνεται τις λεπτομέρειες της πραγματικότητας. Αν καταφέρετε να πείσετε τον εαυτό σας ότι στη θεωρία έχετε δίκιο, τότε δεν σας νοιάζει πώς οι ιδέες σας επηρεάζουν τους άλλους. Οι ιδέες σας σας δίνουν ένα ενάρετο κύρος που σας κάνει να αδιαφορείτε για το πώς επηρεάζουν τους άλλους.
Ομοίως, αν πιστεύετε ότι «βοηθάτε τους φτωχούς» δαπανώντας χρήματα σε παρουσιάσεις και διεθνείς συσκέψεις, σαν αυτές που οδηγούν σε περισσότερες συσκέψεις (και παρουσιάσεις), μπορείτε να αγνοήσετε τελείως τους ανθρώπους −και οι φτωχοί μετατρέπονται σε ένα αφηρημένο κατασκεύασμα που δεν συναντάτε στην πραγματική ζωή σας. Οι προσπάθειές σας που παρουσιάζετε σε συνέδρια σάς δίνουν το ελεύθερο να τους ταπεινώνετε αυτοπροσώπως. Η Χίλαρι Monsanto-Malmaison, μερικές φορές γνωστή και ως Χίλαρι Κλίντον (Hillary Clinton), θεωρούσε ότι είχε το ελεύθερο να προσβάλλει τους πράκτορες των μυστικών υπηρεσιών. Πρόσφατα μου είπαν ότι ένας διάσημος Καναδός σοσιαλιστής περιβαλλοντολόγος, μαζί με τον οποίο συμμετείχα σε μια σειρά διαλέξεων, προσέβαλλε σερβιτόρους σε εστιατόρια, ενώ έκανε διάλειμμα μεταξύ διαλέξεων για την ισότητα, την πολυπολιτισμικότητα και τη δικαιοσύνη.
Τα παιδιά που έχουν πλούσιους γονείς και φοιτούν σε προνομιούχα κολέγια όπως το Άμχερστ μιλούν για το «ταξικό προ- νόμιο» −αλλά σε κάποια εκδήλωση ούτε ένας από αυτούς δεν μπόρεσε να απαντήσει στην απλή και λογική πρόταση του Ντινές Ντ’ Σούζα (Dinesh D’Souza): Γιατί δεν πηγαίνετε στο γραφείο του διευθυντή για να παραχωρήσετε την προνομιούχα θέση σας σε μαθητές μειονοτήτων που περιμένουν στη σειρά;
Προφανώς η δικαιολογία που δίνουν οι άνθρωποι σε παρόμοιες καταστάσεις είναι ότι θέλουν και οι άλλοι να κάνουν το ίδιο −απαιτούν μια συστημική λύση σε κάθε τοπικό πρόβλημα αδικίας που αντιλαμβάνονται. Το θεωρώ ανήθικο. Δεν γνωρίζω κανένα ηθικό σύστημα που να σας επιτρέπει να αφήσετε κάποιον να πνιγεί χωρίς να τον βοηθήσετε επειδή άλλοι άνθρωποι δεν βοηθούν, κανένα σύστημα που να λέει: «Θα σώσω τους ανθρώπους από πνιγμό μόνο αν κι άλλοι άνθρωποι σώσουν άλλους από πνιγμό.»
Κι έτσι φτάνουμε στην αρχή:
Αν η ιδιωτική σας ζωή συγκρούεται με την ιδεολογία σας, ακυρώνει τις αντιλήψεις σας, όχι την προσωπική σας ζωή.
Και η λύση στον αδιάφορο ουνιβερσαλισμό που συζητήσαμε στον Πρόλογο:
Αν οι ιδιωτικές σας πράξεις δεν γενικεύονται, τότε δεν μπορείτε να έχετε γενικές ιδέες.
Δεν μιλάμε αυστηρά για ηθική, αλλά για πληροφορίες. Αν ένας πωλητής αυτοκινήτων προσπαθήσει να σας πουλήσει ένα αμερικανικό αυτοκίνητο ενώ εκείνος οδηγεί ένα Honda, σημαίνει ότι τα προϊόντα που πλασάρει μπορεί να είναι προβληματικά.