Μπήκαμε στο “σπίτι” του Αρχείου Καβάφη στην Πλάκα

Αυτό που έχει καταφέρει το Ίδρυμα Ωνάση με τη συλλογή ενός εντυπωσιακού αρχειακού υλικού και προσωπικών αντικειμένων του ποιητή Κωνσταντίνου Π. Καβάφη είναι να φέρει το άρωμα της Παλιάς Αλεξάνδρειας στο κέντρο της Αθήνας και να μας αφήσει να ιχνηλατήσουμε την άνοδό του στα Αθηναϊκά καλλιτεχνικά σαλόνια της εποχής. Δίπλα στον αγαπημένο πεζόδρομο των Αθηναίων, τη Διονυσίου Αρεοπαγίτου, και κάτω από την Ακρόπολη, στην οδό Φρυνίχου 16 στην Πλάκα, βρίσκεται το κτίριο που φιλοξενεί το Αρχείο Καβάφη και είναι χτισμένο το 1910. Έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο από το Υπουργείο Πολιτισμού από το 1978 και μνημείο αρχιτεκτονικής κληρονομιάς που χρειάζεται ειδική προστασία, καθώς παρουσιάζει εξαιρετικό και μορφολογικό ενδιαφέρον με έντονα στοιχεία εκλεκτικισμού της περιόδου 1920-1930. 

Ο νέος χώρος που στεγάζει το Αρχείο Καβάφη που ανοίγει επίσημα στις 23 Νοεμβρίου, περιλαμβάνει τρεις αίθουσες για το κοινό: μία αίθουσα με τα προσωπικά αντικείμενα του Κ. Π. Καβάφη, μία αίθουσα αφιερωμένη στην Αθήνα του Καβάφη και το Αναγνωστήριο. Το αρχείο και η βιβλιοθήκη του φυλάσσονται σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο, κατά τη συνήθη πρακτική των αρχείων, εντός του νέου κτιρίου.

Οι αίθουσες με τη συλλογή από προσωπικά αντικείμενα και έπιπλα του ποιητή αναπλάθουν τις παραστάσεις στον προσωπικό του χώρο στην Αλεξάνδρεια. Ανάμεσα σε φωτογραφίες του ιδίου και της οικογένειάς του, βάζα, κορνίζες, ένα αντίγραφο των γυαλιών του, το γραφείο του και άλλα μικρά και μεγάλα αντικείμενα, ξεχωρίζουν έξι προσωπογραφίες του ποιητή από σύγχρονούς του καλλιτέχνες. Τα μόνα αντικείμενα που ο ποιητής δεν άγγιξε ποτέ, αλλά εκτίθενται στον χώρο, είναι η νεκρική μάσκα του, αλλά και η πρώτη έκδοση των καβαφικών ποιημάτων, σε φιλολογική επιμέλεια Ρίκας Σεγκοπούλου και εικονογράφηση Τάκη Καλμούχου, η οποία τυπώθηκε το 1935, μετά τον θάνατό του.

Στην αίθουσα «Η Αθήνα του Καβάφη» ξεχωρίζουν οι σελίδες από τα ημερολόγια που κράτησε ο Καβάφης από τα ταξίδια του στην Αθήνα και πλήθος επιστολών και σημειωμάτων θαυμασμού και συγκίνησης για το έργο του Αλεξανδρινού ποιητή από τον Γρηγόριο Ξενόπουλο, τον Ίωνα Δραγούμη, τον Άγγελο Σικελιανό, τον Δημήτρη Μητρόπουλο, τον Τέλλο Άγρα, τον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη και τον νομικό και οικονομολόγο Γεώργιο Χαριτάκη, ο οποίος μετέφερε τα καλά λόγια του Κωστή Παλαμά για το έργο του Καβάφη, μεταξύ άλλων. 

Η αίθουσα περιλαμβάνει επίσης εκδόσεις διακεκριμένων Αθηναίων ποιητών και πεζογράφων με χειρόγραφες αφιερώσεις τους στον Καβάφη. Ο Άγγελος Σικελιανός τού αφιέρωσε τον Τελευταίο Ορφικό Διθύραμβο (1932), ο Κώστας Καρυωτάκης τα Νηπενθή (1921), ο Μιλτιάδης Μαλακάσης τα Αντίφωνα (1931), ο Γιώργος Θεοτοκάς τις Ώρες αργίας (1931) και η Γαλάτεια Καζαντζάκη το 11 π.μ.-1 μ.μ. κι’ άλλα διηγήματα (1929).

Το Αναγνωστήριο στο κτίριο της οδού Φρυνίχου αποτελεί τον χώρο συνάντησης του κοινού με το φυσικό αρχείο Καβάφη. Στον χώρο αυτόν φιλοξενούνται δύο ενότητες έργων τέχνης. Στην ενότητα «Προσωπογραφίες του Καβάφη» παρουσιάζεται ο Αλεξανδρινός ποιητής μέσα από τη ματιά σπουδαίων καλλιτεχνών από την Ελλάδα και το εξωτερικό, σε έξι ιδιαίτερες προσωπογραφίες από τους Νίκο Εγγονόπουλο, David Levine, Γιώργο Ιωάννου, Σωτήρη Σόρογκα, Άρια Κομιανού και Γιάννη Κυριακίδη. Από την άλλη, η ενότητα «Αιγυπτιώτες ζωγράφοι» μας καλεί να φανταστούμε την καθημερινότητα στην Αλεξάνδρεια της εποχής του Κ. Π. Καβάφη, μέσα από δέκα έργα τέχνης σύγχρονων του ποιητή ζωγράφων από την Αίγυπτο, που αποτυπώνουν στιγμιότυπα της ζωής στην πόλη όπου γεννήθηκε και έζησε ο ίδιος.

Διαχρονικά σύγχρονος, πολιτικός, αισθησιακός, εμβριθής και πάντα επίκαιρος, ο Κ. Π. Καβάφης φρόντιζε να αρχειοθετεί το έργο του συστηματικά, δημιουργώντας έτσι ένα μοναδικό προσωπικό αρχείο. Το αρχείο αποτελείται από 2.000 και πλέον τεκμήρια, στα οποία περιλαμβάνονται χειρόγραφα ποιημάτων, αυτοσχέδιες έντυπες εκδόσεις, πεζά λογοτεχνικά έργα, άρθρα, μελέτες και σημειώσεις του Αλεξανδρινού ποιητή, καθώς και το προσωπικό αρχείο του, με μια πλούσια συλλογή αλληλογραφίας, κειμένων και φωτογραφιών. 

Το Ίδρυμα Ωνάση απέκτησε το αρχείο Καβάφη το 2012. Σκοπός ήταν και παραμένει η ανοιχτότητα και η ελεύθερη πρόσβαση στο αρχείο κοινού και ερευνητών, καθώς και η διάδοση του διεθνούς χαρακτήρα της ποίησής του.

Ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση,  Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου, ο οποίος «έκλεισε» τη δημοσιογραφική ξενάγηση που επιμελήθηκαν η Εύα Μανιδάκη, ο Θανάσης Δεμίρης και η Μαριάννα Χριστοφή, συντονίστρια Επικοινωνίας και Δράσεων του Αρχείου, καθώς επίσης του έργου σχεδιασμού και ψηφιακής υλοποίησής του (η ψηφιοποίηση, η ταξινόμηση και η πλήρης ταξινόμηση ολοκληρώθηκαν το 2019 και η ψηφιακή συλλογή είναι καθολικά προσβάσιμη στο cavafy.onassis.org), ανέφερε στην παρουσίαση που έγινε λίγο πριν ανοίξει τις πόρτες του για το κοινό: 

«Εκατόν εξήντα χρόνια μετά τη γέννησή του, ο Κωνσταντίνος Π. Καβάφης αποκτά μια νέα “στέγη”, απ’ όπου θα εκπέμπεται η διαρκής ευαισθησία της διαχρονικής του ποίησης. Στο κτίριο της Πλάκας στεγάζεται πλέον, κατά πρώτο λόγο, το αρχείο Καβάφη (αρχείο Καθ. Γ. Π. Σαββίδη), που αποκτήσαμε το 2012 από τον Μανόλη Σαββίδη και τον ευχαριστούμε για αυτό και από εδώ. 

Το αρχείο Καβάφη έκτοτε εμπλουτίζεται συνεχώς με νέα αποκτήματα. Κατά δεύτερο λόγο, μπορέσαμε να αποκτήσουμε και να εκθέσουμε μεγάλο αριθμό από τα αυθεντικά έπιπλα και διακοσμητικά αντικείμενα του ποιητή, που μετέφεραν στην Ελλάδα ο Αλέκος και η Ρίκα Σεγκοπούλου, οι άμεσοι κληρονόμοι του. Αυτά περιήλθαν στην κατοχή μας από τους κληρονόμους τους, μέλη της οικογένειας Τρεχαντζάκη, και οφείλουμε να μνημονεύσουμε με ευχαριστίες την προσφορά τους. 

Έτσι, σε ένα κτίριο που θα μπορούσε να βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια, γιατί ανήκει στην ίδια εποχή και στην ίδια αρχιτεκτονική παράδοση, προσπαθήσαμε να δώσουμε την αίσθηση από τις “κάμαρες” όπου ζούσε ο Καβάφης, με τα έπιπλά του και τα ποιήματά του. Ο στόχος δεν είναι να γίνει ένα “μουσείο” Καβάφη, αλλά ο επισκέπτης να πάρει μια εικόνα του πνευματικού και υλικού βίου του ποιητή, όσο βέβαια είναι αυτό εφικτό και χωρίς ψεύτικους εντυπωσιασμούς. 

Η μελέτη της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη/Flux-office νομίζω πως υπηρετεί τέλεια αυτό τον σκοπό. Τέλος, στον χώρο αυτό συγκεντρώσαμε λίγα τεκμήρια από την εικαστική ζωή της Αλεξάνδρειας την εποχή του Μεσοπολέμου. Οι ζωγράφοι αυτοί, Αλεξανδρινοί και οι ίδιοι, γνώριζαν και συναναστράφηκαν τον Καβάφη, και μας περιγράφουν την πόλη του. 

Ο νέος χώρος, ανοιχτός στο κοινό, σύμφωνα με την ολιστική πολιτική του Ιδρύματος Ωνάση, θα λειτουργήσει ως κόμβος πολιτιστικής κληρονομιάς και δημιουργίας, σε απόσταση αναπνοής από το κτίριο της Ωνασείου Βιβλιοθήκης και τη Μάντρα (τον νέο υπαίθριο χώρο εκδηλώσεών μας), ενώ έρχεται να προστεθεί στις άλλες πρωτοβουλίες μας για τον Καβάφη». 

Η Αθήνα αναμφίβολα γοήτευε τον Κ. Π. Καβάφη, ο οποίος έβλεπε την ελλαδική πρωτεύουσα ως εφαλτήριο της ποιητικής του αναγνώρισης και αναζητούσε διακαώς την κριτική επιδοκιμασία των Αθηναίων αναγνωστών του. Το αθηναϊκό λογοτεχνικό κατεστημένο εναντιώθηκε και, συγχρόνως, εξύμνησε τον ποιητή, προκαλώντας τον να προωθήσει ενεργά τη φήμη του και να καλλιεργήσει στρατηγικές συμμαχίες. Φτάνοντας στο τέλος της ζωής του, ο Καβάφης είχε καταφέρει να καθιερωθεί ως έγκριτος Έλληνας ποιητής, με φήμη ισάξια των Αθηναίων ομοτέχνων του. Ωστόσο, αυτό το επίτευγμα επισκιάστηκε τελικά από τα βάσανα με τα οποία ταυτίστηκε στη ζωή του η Αθήνα στα ύστερά του χρόνια. 

Ενώ τα δύο πρώτα ταξίδια του Καβάφη στην Αθήνα, το 1901 και το 1903, ήταν συναρπαστικά και γεμάτα ανακαλύψεις, οι δύο τελευταίες επισκέψεις του στην πόλη είχαν τελείως διαφορετικό χαρακτήρα. Όταν επέστρεψε στην Αθήνα τον Αύγουστο του 1905, το έκανε για να επισκεφθεί τον ετοιμοθάνατο αδελφό του, Αλέξανδρο, ο οποίος είχε προσβληθεί από τυφοειδή πυρετό. Και όταν ο ποιητής επέστρεψε ξανά το 1932, είχε διαγνωστεί με καρκίνο στον λάρυγγα και υποβλήθηκε σε τραχειοτομή στο Νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού. 

Η ύστατη αθηναϊκή υποδοχή του Καβάφη χαρακτηρίστηκε από εκδηλώσεις λατρείας και συμπάθειας, μια καθυστερημένη αλλά γλυκόπικρη επικύρωση της καλπάζουσας λογοτεχνικής επιτυχίας του. Το γεγονός ότι τα σωζόμενα αρχεία του θα έβρισκαν εντέλει ένα μόνιμο απάγκιο στην Αθήνα σηματοδοτεί τον απώτατο θρίαμβό του στον κόσμο των Ελληνικών Γραμμάτων, εδραιώνοντας την αδιαμφισβήτητη πλέον θέση του ως κορυφαίου ποιητή της Ελλάδας.

Παράλληλες “Καβαφικές” δράσεις

Τα εγκαίνια του νέου χώρου συνοδεύονται από καλλιτεχνικές δράσεις που τιμούν τη ζωή και το έργο του ποιητή Κ. Π. Καβάφη. Από τις 20 Νοεμβρίου και για έναν χρόνο είναι διαθέσιμη στο onassis.org και στο YouTube Channel του Ιδρύματος Ωνάση, σε παγκόσμια ψηφιακή πρεμιέρα, η μοναδική μουσική βραδιά Waiting for the Barbarians. Από τις πανύψηλες γοτθικές αψίδες του ναού του Αγίου Θωμά στην 5η Λεωφόρο του Μανχάταν έρχονται στις οθόνες μας μαγικές μουσικές συνθέσεις. Τα νέα μουσικά έργα από τη Laurie Anderson, τη Helga Davis και τον Πέτρο Κλαμπάνη, τον Nico Muhly (σε ενορχήστρωση του Nathan Thatcher), τον Δημήτρη Παπαδημητρίου, την Paola Prestini και τον Rufus Wainwright (σε ενορχήστρωση της Missy Mazzoli) δίνουν μια μουσική πνοή στην ποίηση του Κ. Π. Καβάφη, ταξιδεύοντας το κοινό σε νέους ηχητικούς κόσμους. 

Από 22 έως 26 Νοεμβρίου, το Ίδρυμα Ωνάση παρουσιάζει στην Ωνάσειο Βιβλιοθήκη την περφόρμανς Constantinopoliad, που γνώρισε την αποθέωση όταν έκανε πρεμιέρα τον Απρίλιο στο καβαφικό φεστιβάλ “Archive of Desire” στη Νέα Υόρκη, σε ανάθεση και παραγωγή του Ιδρύματος Ωνάση. Το Constantinopoliad είναι ένα χειροποίητο βιβλίο, που διαβάζεται συλλογικά από το κοινό εντός μιας ηχητικής εγκατάστασης. Το έργο, που αποτελεί απόκριση στο αρχείο του ποιητή Κ. Π. Καβάφη, είναι εμπνευσμένο από τις κενές και σκισμένες σελίδες του “Constantinopoliad, an epic”, του ημερολογίου που άρχισε να κρατά ο νεαρός Καβάφης όταν έφυγε εσπευσμένα από την Αλεξάνδρεια με τη οικογένειά του, από χαμένα και αγνοούμενα μέσα στον χρόνο αρχεία, καθώς και από φαντάσματα, τόσο ερωτικά όσο και ιστορικά, τα οποία επισκέπτονται τον μεγαλύτερο Καβάφη στα ποιήματά του. 

Εκτός από την ψηφιοποίηση του αρχείου, τα τελευταία χρόνια έχουν πραγματοποιηθεί πολλά εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές και εκπαιδευτικούς, έχουν δημιουργηθεί ψηφιακά εκπαιδευτικά υλικά, κάθε καλοκαίρι πραγματοποιείται στην Αθήνα το Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη, τον Απρίλιο του 2023 έγινε στη Νέα Υόρκη το καβαφικό φεστιβάλ “Archive of Desire” με πλήθος καλλιτεχνικών δράσεων στο Μανχάταν και το Μπρούκλιν, σε ανάθεση και παραγωγή του Ιδρύματος Ωνάση, ενώ μέσα στο 2024 θα ολοκληρωθεί και το έργο της ψηφιοποίησης της βιβλιοθήκης του ποιητή, των βιβλίων δηλαδή που διέθετε στην προσωπική του βιβλιοθήκη.

Μέσα στο 2024 θα ανοίξει ξανά τις πόρτες της στο κοινό η Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, καθώς το Ίδρυμα Ωνάση ανέλαβε στις αρχές του 2022 την αποκατάστασή της, με σκοπό να την καταστήσει πόλο επισκεπτών από όλο τον κόσμο. Υπό την αρχιτεκτονική μελέτη του Flux-office της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη, αποκαταστάθηκε και αναδιαμορφώθηκε το μέρος όπου ο Κ. Π. Καβάφης έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του και δημιούργησε δεκάδες από τα έργα που τον ανέδειξαν σε παγκόσμιο ποιητή, ώστε να αναδειχθεί η εικόνα της κατοικίας όπως ήταν στα χρόνια που έζησε ο ποιητής, να φωτιστούν η σχέση του με την πόλη της Αλεξάνδρειας και ο αντίκτυπος του έργου του έως σήμερα, αλλά και για να μεταφερθούμε πίσω στον χρόνο. Εικόνες της βιογραφίας του παίρνουν μορφή σε ένα διαμέρισμα στο κέντρο της Αλεξάνδρειας. Η αποκατάσταση της Οικίας Καβάφη έγινε σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, το οποίο και τη διαχειρίζεται.

«Αγαπώ τόσῳ πολύ τας Αθήνας», έγραφε σε μια επιστολή του το 1903 ο Κ. Π. Καβάφης, και το νέο “σπίτι” του στην καρδιά της πόλης, αποδεικνύει ότι και εκείνη τον αγαπά ακόμα, 160 χρόνια μετά τη γέννησή του.