«Επιστροφή στο κείμενο, λοιπόν» μου έλεγε πριν από μια εβδομάδα ένας σημαντικός θεατράνθρωπος, βγαίνοντας από την «Αποκάλυψη» του Θάνου Παπακωνσταντίνου, στη Στέγη. Κατά μια… δαιμονική σύμπτωση, έτυχε σχεδόν κολλητά με την «Αποκάλυψη» να κατηφορίσω στο Ιδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, για να δω την παράσταση-αφιέρωμα που σκηνοθετεί ο Κωνσταντίνος Χατζής «Μέγας Ιεροεξεταστής -Δαιμονισμένοι» του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι.
Στο ειδικά διαμορφωμένο χώρο του γκαράζ κατεβήκαμε, κι εκεί είχε στηθεί ένα περίεργο περιβάλλον με διάφορα ορθογώνια ταμπλώ, άλλα κεκλιμμένα, άλλα ακουμπησμένα στο έδαφος. Τέσσερις άνδρες ήταν εκεί παρόντες, ντυμένοι με μαύρο ράσο. Ο Σταυρόγκιν (Θεοχάρης Ιωαννίδης), ο Τύχωνας (Κωνσταντίνος Χατζής, που λίγο αργότερα έγινε και ο Πιοτρ Βερχοβένσκι), ο Κύριλοφ (Νίκος Μάνεσης), ο Κάτοφ (Νίκος Λεκάκης) και μια γυναίκα, η Μαρία Τιμοφέγιεβνα (Ηλέκτρα Καρτάνου). Δεν είδαμε προφανώς όλο το έργο του Ντοστογιέφσκι σε μία ώρα και 20 λεπτά περίπου. Είδαμε μόνο μερικά αποσπάσματα από ό,τι «συντρίβει τις ανθρώπινες ψυχές, που συμπιέζεται σε ελάχιστες μέρες, και αναπαρίσταται μέσα σ’ έναν σουρεαλιστικό, πυρετώδη διάλογο» όπως έγραφε ο Τζωρτζ Στάινερ για το θέατρο και τον Ντοστογιέφσκι και μάλλον σ’ αυτό επέμεινε ο Κωνσταντίνος Χατζής: στον σουρεαλιστικό, πυρετώδη διάλογο αυτών των χαρακτήρων. Και ήταν αυτοί οι διάλογοι που έπιαναν το νήμα από την «Αποκάλυψη» του Ιωάννη: η σύγκρουση ανάμεσα στο θείο και το ανθρώπινο, ανάμεσα στην πίστη και τη διάψευση, ανάμεσα στη συγχώρεση, στην αποδοχή του εαυτού, στην αλήθεια, στη συγκάλυψη, στις τύψεις, στη διαστροφή, στην επανάσταση, στις ιδέες. Και μέσα σ’ αυτόν τον λαβύρινθο είναι παρόντες, κάθε στιγμή, οι δαίμονες του ανθρώπινου μυαλού: ο δόλος, η συκοφαντία, η διαφθορά, η βία, ο αυτοβασανισμός. «Ο άνθρωπος επινόησε το Θεό για να μη μπορεί να σκοτώσει τον εαυτό του», ακούγεται μέσα σ’ όλα.
Αυτόν τον διαρκή αγώνα της ανθρώπινης ψυχής και του ανθρώπινου μυαλού θέλησε να μεταδώσει ο Κωνσταντίνος Χατζής, που έχει καταπιαστεί κι άλλες φορές με τον Ντοστογιέφσκι. Αλλά και τη διαρκή παρουσία στο ανθρώπινο είδος όσων κατέγραψε ο Ντοστογιέφσκι, ο συγγραφέας που «κατανοεί τη μεταφυσική της διαφθοράς και το απέραντο έρεβος του σκότους της». Επέλεξε καλούς ηθοποιούς γι’ αυτό το εγχείρημα, που μετέδωσαν όλα τα πάθη των ηρώων που κλήθηκαν να ερμηνεύσουν. Ξεχωρίζω ιδιαιτέρως τον Θεοχάρη Ιωαννίδη, έναν πολύ καλό Σταυρόγκιν -«όμορφο, αριστοκράτη, επηρμένο, δυνατό»-, κι ακολουθούν ο Νίκος Μάνεσης, ο Νίκος Λεκάκης. Ο Κωνσταντίνος Χατζής ήταν πιο πειστικός ως Τύχωνας και λιγότερο ως Πιοτρ Βερχοβένσκι. Δεν κατανόησα την επιλογή του σκηνικού περιβάλλοντος, που προφανώς θέλησε να αναπαραστήσει τη δυστοπία (και με την ηχηρή πτώση του κάθε κεκλιμμένου ταμπλό πριν από κάθε θάνατο) μένοντας γυμνό από άλλες πληροφορίες, αλλά τελικά δημιούργησε μία ακόμη σύγκρουση: αυτήν με το ίδιο το κείμενο και την ατμόσφαιρά του, χωρίς να καταφέρει (το σκηνικό) να δημιουργήσει μια νέα. Από αυτό το πρώτο μέρος κρατάω το ψυχογράφημα των χαρακτήρων του Ντοστογιέφσκι, που μετέδωσαν οι ηθοποιοί. Υπήρχαν καλές στιγμές στην παράσταση, αλλά ήταν στιγμές. Τα αποσπάσματα από τους «Δαιμονισμένους» ήταν πολύ αποσπασματικά, παρά τις καλές προθέσεις.
Μετά από 20λεπτο διάλειμμα, επιστρέψαμε στο υπόγειο γκαράζ του ΙΜΚ. Ηταν η σειρά του «Μεγάλου Ιεροεξεταστή», που περιέχεται σ’ έναν τόμο των «Αδελφών Καραμάζοφ». Τα μεγάλα ταμπλώ σχημάτιζαν πλέον έναν μεγάλο σταυρό. Από το πίσω μέρος της σκηνής ακούγεται η φωνή της Λυδίας Κονιόρδου που επιμένει να… κάνει πρόλογο, να εξηγήσει τι θα δούμε. Και εμφανίζεται στη σκηνή, μ’ ένα δισάκι στον ώμο, που γρήγορα το ακουμπάει σ’ ένα από τα ταμπλώ κι αρχίζει να μας εξηγεί την ιστορία που θ’ ακούσουμε. Και η Λυδία Κονιόρδου είναι εκείνη τη στιγμή μια απλή παραμυθού, με τρυφερότητα, αυθορμητισμό, φαντασία, ζωντάνια, αναπόληση, παραστατικότητα. Και πολύ γρήγορα, φορώντας μόνο την κουκούλα του φλις μπουφάν της και αλλάζοντας τη στάση του σώματός της και τη φωνή της, γίνεται η φιγούρα ενός τρομακτικού πλάσματος: απόκοσμη, ερεβώδης, κυνική, θρασεία, αυθάδης, κυριαρχική, επιθετική, ανασφαλής. Και μ’ έναν τρόπο ευθύ και συγκλονιστικό, η Λυδία Κονιόρδου μετέδωσε ακέραια όλα όσα θίγει ο Ντοστογιέφσκι, «όλη τη μελλούμενη ιστορία του κόσμου και της ανθρωπότητας, όλες τις άλυτες αντιφάσεις της ανθρώπινης φύσης σε όλη τη γη». Μιλάει μόνο ο Ιεροεξεταστής και απευθύνεται «σ’ Εκείνον», που κάθεται απέναντί του, φυλακισμένος. Ο Μέγας Ιεροεξεταστής οργίζεται, απειλεί και αποκαλύπτει: τον φόβο όσων ανησυχούν ότι θα χάσουν εξουσία και προνόμια· την υπονόμευση της αρχικής ιδεολογίας από τους διαχειριστές και τους κληρονόμους της· την ανάγκη των ανθρώπων να έχουν κάτι να πιστέψουν· τη αέναη μάχη ανάμεσα στην ελευθερία της σκέψης και στον καταναγκασμό. Δεν ήθελε πολλά για να είναι πλήρης αυτή η δεύτερη παράσταση της ενότητας. Ηθελε μόνο αυτό που ακριβώς είχε: μιαν άλλη σύνδεση της τέχνης του λόγου με την τέχνη του θεάτρου. Αυτήν που έλειπε εν πολλοίς από το πρώτο μέρος, τους «Δαιμονισμένους».
Η μεταφορά κειμένων κάθε είδους στη θεατρική σκηνή συνηθίζεται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια. Για πολλούς λόγους. Και ναι, το κείμενο έχει πάντα σημασία, σε μια παράσταση. Είτε πρόκειται για θεατρικό έργο, είτε πρόκειται για οποιοδήποτε άλλο είδος γραφής. Το ζητούμενο είναι η ζύμωσή του με ό,τι γίνεται επί σκηνής, με τη θερμοκρασία που αυτή δημιουργεί, με τη δημιουργία ατμόσφαιρας, χαρακτήρων, συναισθημάτων. Στον υπόγειο χώρο του Ιδρύματος Κακογιάννη αυτή η ζύμωση υπήρξε απλόχερη μόνο στο δεύτερο μέρος του αφιερώματος στον Ντοστογιέφσκι.