Πριν μια εβδομάδα ακριβώς η Ευρωπαϊκή Ένωση απέκτησε καινούρια σημαία. Δεν είναι ο κλασικός κύκλος με τα αστέρια κράτη-μέλη να λάμπουν στο γαλάζιο φόντο. Είναι κάτι πιο συμβολικό, περισσότερο επώδυνο, αλλά και ρεαλιστικό για η Γηραιά Ήπειρο του 2016. Είναι η «Η Σημαία των Προσφύγων», το έργο της Μαριάνας Μπίστη, που παρουσιαστηκε στο Slade School of Fine Art Graduate Degree show για την αποφοιτηση της και ανεμισε στον κεντρικο ιστο του University College London όπως ονομάστηκε στο σύνολό της η δράση, είναι κατασκευασμένη από τέσσερις μεταχειρισμένες αλουμινοκουβέρτες, που συλλέχθηκαν στο νησί της Λέσβου, αφού πρώτα χρησιμοποιήθηκαν από τους εθελοντές και τις ομάδες διάσωσης για να σκεπάσουν τους άκρως ταλαιπωρημένους πρόσφυγες που φτάνουν στις ακτές και κινδυνεύουν από υποθερμία. Η τελετή έπαρσης της σημαίας, που μεταδόθηκε σε live streaming από τη σελίδα του UCL, αποτέλεσε ένα καίριο καυστικό σχόλιο για την «απρόθυμη στάση της Ε.Ε. να προσφέρει τις συνθήκες για την αποκατάσταση των προσφύγων».
Η Μαριάννα Μπίστη απάντησε στις ερωτήσεις της Popaganda σχετικά με τη δράση “The New EU Flag” και για το πώς ως νέα καλλιτέχνις αντιμετωπίζει το προσφυγικό.
Σε ποιο πλαίσιο έγινε η δράση; Η ιδέα προέκυψε τον Οκτώβρη του 2015, λίγο μετά την έναρξη του δεύτερου ακαδημαϊκού έτους στο Slade School of Fine Art, όπου κάνω το μεταπτυχιακό μου στο τμήμα του Fine Art Media. Είχε μόλις ολοκληρωθεί το Interim Show, έκθεση με φρέσκες δουλειές όλων των φοιτητών της σχολής που περνούσαν στον δεύτερο χρόνο σπουδής τους. Η δουλειά ‘Future Proof’ που παρουσίασα είχε, μεταξύ άλλων, έμμεσες αναφορές στις καλοκαιρινές διαπραγματεύσεις Ελλάδας-Ευρώπης, το δημοψήφισμα και γενικώς την έννοια της Αποτυχίας. Παράλληλα με το show, είχε ξεκινήσει η έξαρση στο προσφυγικό και με αφορμή τη γενικότερη κατάσταση σε Ελλάδα κι Ευρώπη, θέλησα να δημιουργήσω ένα έργο που να ασκεί κριτική στην υποκρισία που επικρατεί γύρω από το ευρωπαϊκό ιδεώδες. Η σύλληψη προέκυψε παρακολουθώντας καθημερινά τα τραγικά βίντεο με τις διασώσεις των προσφύγων, τις εικόνες με τα νεκρά σώματα παιδιών, συχνά αγνώστου ταυτότητας, την απελπισία στις ελληνικές -και όχι μόνο- ακτές καθώς και τις σκηνές βίας στα κλειστά ευρωπαϊκά σύνορα.
«Η Ευρωπαϊκή Ένωση που υποτίθεται οτι δημιουργήθηκε στη βάση δημοκρατικών, ανθρωπιστικών και φιλελεύθερων αξιών, κλείνει τα σύνορά της σε ανθρώπους απεγνωσμένους και κατατρεγμένους, αναιρώντας έτσι τις αξίες πάνω στις οποίες θεμελίωσε την ίδρυσή της»
Η πρώτη πειραματική έγερση έγινε τον Φεβρουάριο (σ. σ. από όπου και το video που παραθέτουμε στο άρθρο), στο πλαίσιο των καθιερωμένων ‘Thursday Crits’ (συνάντηση και «διορθώσεις» με φοιτητές και καθηγητές). Η επίσημη παρουσίαση του έργου έγινε στο πλαίσιο της αποφοίτησής μου και του Graduate Degree Show.
Ποιο ήταν το μήνυμα που ήθελες να περάσεις; Η δημιουργία και η έπαρση της «σημαίας των προσφύγων» είναι μια απόπειρα τεκμηρίωσης κι ανύψωσης των προσφύγων στο στάτους της πιο υποτιμημένης ιδιότητάς τους: εκείνης του πολίτη. Μια σημαία είναι ένα ισχυρό πατριωτικό σύμβολο, και αυτό το συγκεκριμένο μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο για την επαναπόδοση της χαμένης υπηκοότητας των προσφύγων και τη συγκρότηση της ταυτότητάς τους ως πολιτών ενός νέου αυτόνομου έθνους – ενός έθνους που ταξιδεύει προς την ελευθερία. Η έπαρση είναι μια απόπειρα δημιουργίας και διάδοσης ενός ισχυρού κοινωνικού και ανθρωπιστικού μηνύματος αλληλεγγύης.
Επιπλέον, αρκετά κράτη μέλη της ΕΕ έχουν κλείσει τα σύνορά τους σε χιλιάδες πρόσφυγες και όσο η ανθρωπιστική κρίση στη Συρία είναι εκτός ελέγχου, είναι πιθανό να κλείσουν κι άλλα. Η Ευρώπη υπονομεύει τις ηθικές αξίες της γυρίζοντας την πλάτη της σε εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους που βρίσκονται σε απόγνωση. Σε αυτό το πλαίσιο, η κατασκευή της «Νέας σημαίας της ΕΕ» ήρθε να σχολιάσει το θάνατο του ευρωπαϊκού ονείρου και η δράση επιχείρησε να υπογραμμίσει το γεγονός πώς το «όνειρο» της ενότητας έχει πλέον μετατραπεί σε εφιάλτη.
Παράλληλα με τη δράση ερμηνευόταν ζωντανά ο ύμνος της ΕΕ που δεν είναι άλλος από την «Ωδή στην Χαρά» του Beethoven. Τη χρησιμοποίησες ως αντιδιαστολή στο δράμα των προσφύγων; Νομίζω ότι η απάντηση υπάρχει μέσα στην ίδια την ερώτηση.
Από τη δράση που πραγματοποιήθηκε τον Φεβρουάριο.
Θεωρείς ότι η ΕΕ ανταποκρίνεται στον ρόλο της με τον τρόπο που έχει χειριστεί το προσφυγικό; Εάν θεωρούσα κάτι τέτοιο, δεν θα είχα προβεί στην κατασκευή της σημαίας. Κάθε άλλο. Η «επισημότητα» με την οποία έγινε η έγερση της σημαίας προσπαθεί να προσδώσει στο έργο το χαρακτήρα μιας «κανονικότητας», αυτής ακριβώς που στερούνται οι πρόσφυγες και αποτελεί σχόλιο και κριτική πάνω στην απρόθυμη στάση της Ε.Ε. να προσφέρει τις συνθήκες για την αποκατάσταση τους. Η Ευρωπαϊκή Ένωση που υποτίθεται οτι δημιουργήθηκε στη βάση δημοκρατικών, ανθρωπιστικών και φιλελεύθερων αξιών, κλείνει τα σύνορά της σε ανθρώπους απεγνωσμένους και κατατρεγμένους, αναιρώντας έτσι τις αξίες πάνω στις οποίες θεμελίωσε την ίδρυσή της, ενώ την ίδια στιγμή ο εθνικισμός και ο φασισμός ενισχύονται σημαντικά στα περισσότερα κράτη μέλη της.
Κάποιες χώρες μεμονωμένα έχουν χειριστεί στοιχειωδώς τίμια το όλο ζήτημα, αλλά στο σύνολό της η Ευρώπη δεν έχει σταθεί στο ύψος των περιστάσεων, ούτε καν σε επίπεδο ρητορικής, ώστε να διατηρήσει τα προσχήματα. Η υποκρισία είναι μια καλή λέξη για να περιγράψει κανείς κατα τη γνώμη μου την έως τώρα στάση της.
Ως καλλιτέχνης πώς νιώθεις ότι μπορείς να προσφέρεις στο προσφυγικό; Πώς αντικρούεις εκείνες τις φωνές που ισχυρίζονται ότι οι καλλιτέχνες βρήκαν απλώς ένα νέο trend θέμα για να ασχοληθούν; Η κατασκευή της «Νέας σημαίας της Ε.Ε», ως σημαίας του νεοσύστατου έθνους των προσφύγων, μας κρατά σε εγρήγορση ενάντια στην κατάρρευση του ευρωπαϊκού ονείρου, μας υπενθυμίζει την ανάγκη να αποκαταστήσουμε τις ιδρυτικές αρχές της Ε.Ε. και, με τη χρήση μιας «εθνικιστικής» υποδήλωσης, μας υπενθυμίζει να ενωθούμε ενάντια στην άνοδο του εξτρεμισμού. Όλο το εγχείρημα αποτελεί έναν αναστοχασμό σχετικά με τα όρια και τη δύναμη της τέχνης να παρέμβει και να σχολιάσει πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα.
Το γεγονός ότι ένα ίδρυμα όπως το UCL, έδωσε την άδεια να υψωθεί η σημαία κατά τη διάρκεια του Degree Show και να εγκρίνει την μάλλον καυστική (και δραματική συναμα) θα έλεγα «τελετή» έγερσης, μετά από μια απόρριψη του αρχικού αιτήματος τον Φεβρουάριο του 2016, θεωρώ ότι είναι σπουδαίο και αποτελεί για εμένα μια μικρή αλλά πολυεπίπεδη νίκη: απέναντι στους ομοϊδεάτες αριστερούς φίλους μου που έσπευσαν να κατηγορήσουν το UCL για συντηρητισμό από τη μια, και από την άλλη απέναντι σε εκείνους που θέλουν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα παθητικούς φορείς που παρακολουθούν τα γεγονότα, ανήμπορα να αρθρώσουν πολιτικό λόγο.
Σε ό,τι αφορά το θέμα του προσφυγικού ως καλλιτεχνικού trend, το μόνο που αισθάνομαι την ανάγκη να προσθέσω είναι ότι το πώς επιλέγει κανείς να δημιουργήσει και με ποιές προθέσεις, αντανακλά τις προτεραιότητες του και τη θέση του απέναντι στα πράγματα. Το καλύτερο λοιπόν που μπορεί να κάνει κάποιος είναι να είναι ειλικρινής απέναντι στο έργο του και στις προθέσεις του. Τα υπόλοιπα θα τα αποφασίσει το κοινό.
Η σημαία είναι κατασκευασμένη από τέσσερις μεταχειρισμένες αλουμινοκουβέρτες, που συλλέχθηκαν στο νησί της Λέσβου.
Είσαι Ελληνίδα που ζεις στην Βρετανία. Τι γνωρίζουν οι συμφοιτητές σου αλλά και οι υπόλοιπες παρέες σου για το προσφυγικό και πώς χαρακτηρίζουν τη στάση που κρατάει η Ελλάδα στο συγκεκριμένο ζήτημα; Είχα την τύχη να σπουδάσω σε ένα πανεπιστήμιο με ιδιαίτερα πολιτικοποιημένη κοινότητα. Ακόμα και αν η τέχνη που παράγεται μέσα σε αυτό δεν αντανακλά πάντα τις πολιτικές πεποιθήσεις των συμφοιτητών μου, οι συζητήσεις στα διαλείμματα αλλά και στα ομαδικά seminars/ crits είναι στη βάση τους πολιτικές . Οι περισσότεροι γνωρίζουν πολύ καλά το πρόβλημα για το προσφυγικό, ενώ κάποιοι (λίγοι) βρέθηκαν ακόμα και στη Λέσβο το καλοκαίρι να βοηθούν ομάδες εθελοντών. Ο κόσμος εδώ σε γενικές γραμμές εισπράττει ότι η Ελλάδα και ο ελληνικός λαός έχουν στηρίξει τους πρόσφυγες. Τις μεγάλες ελλείψεις και αδυναμίες της ελληνικής κυβέρνησης τις βλέπουν μονάχα όσοι παρακολουθούν το θέμα από κοντά.
* Πολλά ευχαριστώ στους Francisca Aires Mateus, Ellie Wang, Sophie Green, Milan Tarascas, Ella Joy, David Blackmore, Seung Hee Lee, Natalie Kynigopoulos, Γιώργο Παπαναγιώτου, Αλέξανδρο Μπίστη, Βήλυ Τεντομα-Ζερβου και Ηλέκτρα Αλεξανδροπουλου για την πολυτιμη βοηθεια τους.