Ένας νέος άνθρωπος αναζητά τις ρίζες της μουσικής του τόπου του, πολλές από τις οποίες είναι κοινές με του δικού μας. Για να τις βρει, ανατρέχει στους μεγάλους συνθέτες και μουσικολόγους που πριν από περίπου 150 χρόνια, ταξίδεψαν, αποτύπωσαν τη λαϊκή μουσική των λαών που συνάντησαν και διέσωσαν τις μελωδίες μέσα στη δική τους μουσική: τον Komitas, που διέσωσε τη λαϊκή μουσική της Αρμενίας σε σκοτεινές εποχές, και τον Gurdjieff – ή Γεωργιάδη στα καθ’ημάς, καθώς είχε και ελληνική καταγωγή. Τώρα έχει έλθει η στιγμή αυτές οι μελωδίες να ξανασυναντήσουν τα όργανα με τα οποία παίζονταν τότε, σε άλλους καιρούς. Αυτή τη συναρπαστική διαδικασία ακολούθησε ο Levon Eskenian, και μίλησε γι αυτή στην Popaganda λίγο πριν βρεθεί στην Αθήνα για να μοιραστεί μαζί μας το υπέροχο αποτέλεσμα της δουλειάς του.
Τα τελευταία χρόνια ασχολείστε κυρίως με δύο πρότζεκτ, που έχουν κοινά μεταξύ τους, αλλά είναι και διαφορετικά. Το ένα έχει να κάνει με τον Komitas, και το άλλο με τον Gurdjieff. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που ενδιαφέρθηκα για τη μουσική του Gurdjieff. Ο βασικός, βέβαια, είναι πως άκουσα τα κομμάτια του για πιάνο και σκέφτηκα πως θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να παιχτούν με αυθεντικά όργανα. Ο Gurdjieff ταξίδεψε επί είκοσι χρόνια στις χώρες της Ανατολής, στο Θιβέτ, την Ινδία, τη Μέση Ανατολή κι εκεί ήρθε σε επαφή με τις παραδόσεις της λαϊκής μουσικής. Θυμόταν τις μελωδίες που άκουγε, και τις υπαγόρευσε στον Thomas de Hartmann. Έτσι όλα όσα είχε ακούσει μεταγράφηκαν στα κομμάτια του για πιάνο. Όμως πηγές όλων αυτών των μελωδιών παραμένουν οι ανατολικές χώρες: η Αρμενία, η Ελλάδα, η Συρία, η Περσία και πολλές άλλες. Ενορχήστρωσα λοιπόν αυτά τα κομμάτια για πιάνο επιστρέφοντας στα παραδοσιακά όργανα, αυτά που αντιπροσώπευαν κάθε εθνική παράδοση. Έτσι και τα ηχογραφήσαμε. Όσο δούλευα πάνω σε αυτά τα κομμάτια, μελέτησα επίσης τη μουσική του Komitas. Επιστημονικά, ήταν σπουδαίος μουσικολόγος κι έζησε την ίδια περίοδο με τον Gurdjieff. Επίσης περιέγραψε τους συνδυασμούς οργάνων που χρησιμοποιούνταν εκείνη την περίοδο. Ο Komitas λοιπόν υπήρξε βασική πηγή για μένα ώστε να μπορέσω κάνω τις ενορχηστρώσεις των κομματιών του Gurdjieff. Και φυσικά ο Komitas έχει δοκίμια, διαλέξεις και άρθρα πάνω στη μουσική κι εκεί υπάρχουν πολλές πηγές στις οποίες μπορεί κανείς να βασιστεί. Όσο λοιπόν έκανα τις ενορχηστρώσεις στον Gurdjieff έπρεπε παράλληλα να ακούω ελληνική μουσική και να κάνω και περαιτέρω έρευνα στην αρμένικη μουσική, καθώς και την κουρδική, της Συρίας και πάει λέγοντας. Αυτή ήταν η αρχή της ιστορίας. Κατόπιν ηχογραφήσαμε, κι έχουμε δώσει συναυλίες σε δεκαπέντε χώρες.
Και μετά; Και μετά σκέφτηκα πως θα ήταν εξαιρετικό να ενορχηστρώναμε ξανά με τα αυθεντικά όργανα και τα κομμάτια που διέσωσε στο πιάνο ο Komitas. Κι αυτό υπήρξε επίσης ένα πολύ ενδιαφέρον πρότζεκτ. Γιατί τα κομμάτια για πιάνο του Komitas είναι μοναδικά, καθώς έζησε στα τέλη του 19ου αιώνα και δημιούργησε μια νέα γλώσσα στην κλασική μουσική, διότι αυτές οι μελωδίες προέρχονταν από την αρμένικη λαϊκή μουσική οπότε δεν συνδύασε απλώς αυτές τις μελωδίες με τη δυτική αρμονία, αλλά δημιούργησε ρυθμικά σχήματα και αρμονίες που βασίζονταν στην αρμένικη μονωδία.
Αυτό τι αποτέλεσμα είχε; Μια νέα μουσική γλώσσα, νέες πιανιστικές δομές, αλλά και ένας νέος τρόπος ερμηνείας στο πιάνο. Γιατί έπρεπε να μιμηθεί στο πιάνο τους ρυθμούς και τα ηχοχρώματα οργάνων όπως το duduk, το tar ή τα μεγάλα κρουστά. Τόσο συνθετικά λοιπόν όσο και ερμηνευτικά, είναι ένας νέος τρόπος να ακούγεται το πιάνο. Ένας λοιπόν από τους λόγους που έκανα το πρότζεκτ πάνω στον Komitas, ήταν πως ναι μεν τα κομμάτια του παίζονται τα τελευταία χρόνια στο πιάνο από μεγάλους ερμηνευτές όπως ο Sokolov, αλλά ο ίδιος ο συνθέτης στις οδηγίες του ζητά αυτά να παίζονται στο ύφος του duduk ή του ζουρνά. Και θεώρησα πως για ένα κλασικό μουσικό είναι δύσκολο να κατανοήσει τι ακριβώς ζητά από αυτόν ο Komitas. Επιστρέφοντας λοιπόν στα ίδια τα όργανα, χωρίς να αλλάξω τίποτα στις συνθέσεις, διατηρώντας τους ρυθμούς, το ηχόχρωμα, τα πάντα, το αποτέλεσμα ακουγόταν φυσικό.
Είναι μια ενδιαφέρουσα επιλογή. Γιατί γίνεται τη στιγμή που ακούγεται διαρκώς η λέξη παγκοσμιοποίηση. Οδηγούμαστε στην ομοιομορφία: όλοι μοιάζουμε ίδιοι, φοράμε τα ίδια ρούχα, τρώμε τα ίδια φαγητά κι ακούμε την ίδια μουσική. Κι εσείς αποφασίζετε να επιστρέψετε στα αυθεντικά στοιχεία της λαϊκής σας μουσικής, αλλά κι αυτής άλλων χωρών. Ναι. Είναι σημαντικό αυτό γιατί καθώς προχωράμε, μερικές φορές ξεχνάμε να κοιτάξουμε πίσω μας. Είναι γνωστή η ιστορία του Ναστρεντίν Χότζα, που κάθεται στον γάιδαρο του ανάποδα, κοιτάζοντας πίσω γιατί προχωράει μεν μπροστά αλλά θέλει να θυμάται από πού ήρθε. Σημαντική η παγκοσμιοποίηση, αλλά πόσο ενδιαφέρον θα ήταν αν καταλήξουμε να μοιάζουμε όλοι ίδιοι; Η μοναδικότητα έχει περισσότερο ενδιαφέρον. Όλοι μιλάμε διαφορετικές γλώσσες. Έχουμε πλέον παγκόσμιες γλώσσες για να επικοινωνούμε, αλλά κάθε εθνική ομάδα έχει τη δική της. Έτσι ακριβώς έχει και την ξεχωριστή της μουσική. Όπως έχει και τη δική της γλώσσα, προφορά και διαλέκτους. Κι η παγκοσμιοποίηση υπάρχει από τότε που οι αυτοκρατορίες άρχισαν να κατακτούν τις μικρότερες χώρες, πάντα έτσι ήταν. Όμως πολλά έθνη διατήρησαν την ταυτότητά τους, μέσω της θρησκείας, της μουσικής και της γλώσσας.
Και η μουσική τι ρόλο παίζει σε όλο αυτό; Αληθινά σημαντικό. Γιατί η μουσική εμπεριέχει κωδικοποιημένες τις παραδόσεις. Όπως έλεγε ο Gurdjieff, η αρχαία τέχνη κι ο πολιτισμός δεν είναι για να σου αρέσουν ή να μη σου αρέσουν είναι για να γίνουν κατανοητά. Ακόμα κι αν δεν έχουμε τα μέσα να τα αποκρυπτογραφήσουμε και κατανοούμε πια μόνο την επιφάνεια χωρίς να μπορούμε να εισχωρήσουμε πιο βαθιά, εξακολουθούν να υπάρχουν όλα εκεί, κωδικοποιημένα. Και κάποτε θα αποκρυπτογραφηθούν. Υπάρχουν εκεί σημαντικές πληροφορίες. Γι αυτό και πρέπει να αντιμετωπίζουμε με προσοχή όχι μόνο τις δικές μας παραδόσεις αλλά κι όλης της ανθρωπότητας. Όλων των εθνών.
Κατά κάποιο τρόπο, όπως ο Komitas κι ο Gurdjieff βρήκαν και διέσωσαν τις μελωδίες της λαϊκής μουσικής κάποτε, εσείς τώρα προσπαθείτε να τις κάνετε να ακουστούν. Όταν ο Komitas άρχισε να συλλέγει τις μελωδίες της Δυτικής Αρμενίας, άρχισε να τις αρχειοθετεί πρώτα απ’ όλα για να μπορέσει να τις καταλάβει ο ίδιος. Δεν νομίζω πως ο ίδιος ήξερε πόσο σημαντικό θα ήταν αυτό που έκανε. Γιατί τότε, το 1915, έγινε η γενοκτονία, κι οι περισσότεροι αρμένιοι της Δυτικής Αρμενίας δολοφονήθηκαν – πάνω από ενάμισι εκατομμύριο. Κι οι επιζήσαντες διασκορπίστηκαν σε όλα τα μέρη του κόσμου, όπου βρίσκονται και τώρα, μετά από εκατό χρόνια. Όσο κι αν προσπαθείς να διατηρήσεις τις παραδόσεις, από ένα σημείο και μετά δεν μπορείς να το κάνεις. Βρίσκεσαι μακριά από τις ρίζες σου. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που ο Komitas είναι μια τόσο σημαντική φυσιογνωμία για την Αρμενία. Γιατί μέσα από αυτόν μπορούμε να αναβιώσουμε μεγάλο μέρος της παράδοσής μας
Δηλαδή; Θα σας φέρω ένα παράδειγμα: ένα από τα κομμάτια που θα παίξουμε στην Αθήνα είναι το Msho Shoror, μια μελωδία που οι Αρμένιοι χόρευαν όταν πήγαιναν για προσκύνημα στο μοναστήρι του Surb Karapet. Ήταν ένα από τα πιο υπέροχα αρμένικα μοναστήρια και βέβαια έχει καταστραφεί, καθώς βρισκόταν στην Τουρκία. Δεν μπορούμε πια να το δούμε, όπως και πάνω από χίλιες εκκλησίες και μοναστήρια που έχουν καταστραφεί. Σύμφωνα με τον Komitas, αυτές οι μελωδίες, οι ρυθμοί κι οι χοροί προέρχονται από την προχριστιανική εποχή. Ερευνώντας διαπίστωσα πως σε εκείνη την περιοχή βρισκόταν ένας από τους σημαντικότερους ναούς της Αρμενίας πριν το χριστιανισμό, αφιερωμένος στον Vahagn, το θεό της αστραπής και της βροντής. Αυτοί οι χοροί έχουν μεταδοθεί προφορικά επί χιλιάδες χρόνια και παίζονταν και χορεύονταν ακόμα τις περιόδους του προσκυνήματος την εποχή του Komitas , κι έτσι κατέγραψε τις μελωδίες και δημιούργησε ένα κομμάτι για πιάνο, χωρίς να αλλοιώσει τα στοιχεία της προέλευσής του. Όταν εγώ το μετέγραψα πίσω στα παραδοσιακά όργανα, εκείνα που έπαιζαν στα προσκυνήματα, ένιωσα πως βρήκα κάτι που το είχαμε αλλά δεν το ξέραμε. Κάτι που ξαναδημιουργήθηκε. Κάτι από αρχαίους καιρούς, που μπορούμε πια να το μοιραστούμε με τους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Κι αυτό είναι ένα μόνο παράδειγμα – υπάρχουν τόσο πολλά.
Όπως; Ο Komitas κατέγραψε και αποκωδικοποίησε τον τρόπο γραφής της αρμένικης μουσικής, που δημιουργήθηκε τον 9ο αιώνα και χρησιμοποιήθηκε για τη γραφή της αρμένικης εκκλησιαστικής μουσικής. Ξεκίνησε να το κάνει, αλλά δεν μπόρεσε να συνεχίσει μετά τη γενοκτονία, γιατί αρρώστησε ψυχικά και πέρασε είκοσι χρόνια σε κλινικές και άσυλα, όπου και πέθανε. Ελπίζω όμως πως κάποια μέρα οι επιστήμονες θα ολοκληρώσουν την αποκωδικοποίηση, αυτό θα ανοίξει πόρτες όχι μόνο για την αρμένικη μουσική, αλλά και για την ελληνική, και πολλών άλλων λαών της περιοχής – γιατί υπήρχαν πολλές επαφές κι ανταλλαγές από τα αρχαία κιόλας χρόνια ανάμεσα σε αρμένιους κι έλληνες.
Άλλωστε κι ο Gurdjieff ήταν εν μέρει Έλληνας. Ο πατέρας του ήταν Πόντιος. Αν ποτέ επισκεφτείτε την πόλη Γκιούμρι, όπου γεννήθηκε, υπάρχει εκεί ακόμα ο δρόμος όπου έμεναν οι Έλληνες. Το ξέρω γιατί η γυναίκα μου είναι από εκείνα τα μέρη. Και βρίσκουμε πολλές ιδέες στο έργο του Gurdjieff που προέρχονται από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Στο Γκιούμρι ζούσαν διάφορες εθνότητες, κι ο τρόπος σκέψης του επηρεάστηκαν από πολλά διαφορετικά πράγματα.
Πολλά από αυτά που συζητάμε έχουν να κάνουν με τη διατήρηση της μνήμης. Υπάρχουν προσωπικές σας μνήμες που σας οδήγησαν να αποφασίσετε να ασχοληθείτε με αυτά τα συγκεκριμένα θέματα; Οι μνήμες μπορεί να είναι συνειδητές ή υποσυνείδητες. Η οικογένειά μου κατάγεται από την Κιουτάχεια, όπως κι ο Komitas . Μετά τη γενοκτονία, ο παππούς μου ως επιζήσας κατέφυγε στη Συρία. Συνειδητά, πάντοτε με ενδιέφεραν τα ιστορικά αρχεία κι ο αρχαίος πολιτισμός. Ακόμα και στη δυτική μουσική παράδοση, πάντα με ενδιέφερε – κι ακόμα ισχύει αυτό – η παλαιά μουσική, πριν το μπαρόκ, αλλά και το ίδιο το μπαρόκ. Και πάντα πίστευα πως υπήρχαν πολιτιστικές ανταλλαγές κι επιρροές ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση. Ακόμα και πολλά όργανα, τον 8ο, 9ο, 11ο αιώνα μεταφέρθηκαν από εδώ στη Δύση και εξελίχτηκαν στα κλασικά όργανα της δυτικής μουσικής. Μένει να γίνει πολλή έρευνα ακόμα για να κατανοήσουμε καλύτερα τι έχει συμβεί σε αυτό τον τομέα. Εγώ είμαι πιανίστας, κλασικός μουσικός κι η παιδεία μου ήταν στην ευρωπαϊκή μουσική. Όμως ανακάλυψα πως πολλές φορές εμείς, οι κλασικοί μουσικοί, ξεχνάμε το πιο σημαντικό, που είναι η μουσική μέσα στη μουσική. Τρέχουμε πίσω από την τεχνική του οργάνου κι όλα αυτά, αλλά οι λαϊκοί μουσικοί που παίζουν παραδοσιακά όργανα ζουν με την ίδια τη μουσική. Και νομίζω πως έχουμε να μάθουμε πολλά από αυτούς.