«Ο Κόμης Μοντεχρίστος για πολλές δεκαετίες γοήτευσε το κοινό με την κεντρική ιστορία έρωτα, άδικης φυλάκισης, ανεύρεσης ενός αμύθητου θησαυρού και απονομής του δικαίου. Και μόνο αυτά, με τη συναρπαστική αφήγηση του Δουμά, είναι ικανά να κρατήσουν το αναγνωστικό ενδιαφέρον διαχρονικά. Αλλά ο Μοντεχρίστος είναι κλασικό έργο για πολύ περισσότερα: για την έξοχη διαγραφή των χαρακτήρων, που είναι τέλεια αρχετυπικά πορτρέτα συγκεκριμένων ανθρώπινων τύπων: του φιλόδοξου, του άπληστου, του προδότη, του ανήθικου τυχοδιώκτη, αλλά και του φιλόστοργου και του μεγαλόκαρδου και τόσων άλλων. Εντέλει, είναι ένα απολαυστικό βιβλίο που όποιος το διαβάσει και θα σκεφτεί και θα oνειρευτεί».
Η Ζωή Μπέλλα Αρμάου, διευθύντρια της σειράς Orbis Literae, στην οποία κυκλοφορούν βιβλία-σταθμοί από τις εκδόσεις Gutenberg, συμπυκνώνει μέσα σε λίγες λέξεις τις λογοτεχνικές αρετές ενός μυθιστορήματος-θρύλου για την παγκόσμια λογοτεχνία. Ο Κόμης Μοντεχρίστος ολοκληρώθηκε από τον Αλέξανδρο Δουμά το 1844 και πρωτοκυκλοφόρησε σε συνέχειες σε εφημερίδες της εποχής ως το 1846. Κάτι λιγότερο από δύο αιώνες μετά παραμένει ένα έργο μοναδικής δύναμης που καθιέρωσε μια σειρά από μοτίβα στο κομμάτι της ανάπτυξης της πλοκής, αλλά και στην σκιαγράφηση ισχυρών χαρακτήρων με βάθος πέραν του κεντρικού πρωταγωνιστή Εδμόνδου Νταντές.
«Ο κεντρικός χαρακτήρας, ο Εδμόνδος Νταντές, μετέπειτα Κόμης Μοντεχρίστος, είναι το πρότυπο του ανθρώπου που η δοκιμασία τον σκληραγωγεί για να φτάσει να γίνει σχεδόν υπεράνθρωπος. Πίσω από τα λόγια και τις περιγραφές δεν λείπει πουθενά η κριτική ματιά του συγγραφέα, ο οποίος ελέγχει ακόμα και τον βασικό του ήρωα όταν κινδυνεύει να υπερβεί τα όρια της δικαιοσύνης», συνεχίζει η κυρία Μπέλλα Αρμάου, μιλώντας για αυτόν τον διαχρονικό λογοτεχνικό ήρωα.
Λίγα πράγματα από όλα αυτά, νομιζω, καταλάβαινα, όταν στην τρυφερή ηλικία των 9 ετών ο Κόμης Μοντέχριστος μου άλλαζε (ίσως μου έσωζε κιόλας με έναν τρόπο) την ζωή. Ένας οικογενειακός φίλος μου δάνεισε την παιδική του βιβλιοθήκη κι ανάμεσα σε λογιών παραμύθια κι ανθολογίες με μύθους του Αισώπου και εικονογραφημένες ιστορίες της ελληνικής μυθολογίας, υπήρχε αυτή η έκδοση του 1963 (σε μετάφραση Πότη Στρατίκη από τους Ενωμένους Εκδότες). Με το κλασικό κεραμιδί εξώφυλλο και τα ανάγλυφα υπόχρυσα γράμματα του τίτλου να προετοιμάζουν το έδαφος για τις ήδη κιτρινισμένες σελίδες. Το ρούφηξα 2 (ή μήπως 3;) φορές εκείνο το καλοκαίρι. Το ξαναδιάβασα τον χειμώνα. Μου άνοιξε την πόρτα αυτού του υπέροχου πράγματος που λέγεται μυθοπλασία. Ο ενάρετος ήρωας, η αδικία, ο αδικοχαμένος έρωτας, η πίστη στη δικαίωση, το θράσος που ανταμοίβεται με τον θησαυρό, η εκδίκηση που είναι ενα φιλέτο που δεν τρώγεται κρύο στα σαλόνια των Παρισίων, ο έρωτας που τελικά ζει, η ύβρις και η τιμωρία.
Φυσικά, εκείνη ήταν μια από τις «συντομευμένες και λογοκριμένες εκδόσεις του παρελθόντος», σημειώνει η Ζωή Μπέλλα Αρμάου. «Το βιβλίο είναι ένας ιστορικός χάρτης της εποχής με βαθυστόχαστες πολιτικές απόψεις, είναι γεμάτο από πολύ σοβαρά σχόλια για την ψυχική κατάσταση των ηρώων, με πολλές τολμηρές περιγραφές (λ.χ. για την επίδραση του χασίς), με ωμό ρεαλισμό (λ.χ. για την εκτέλεση καταδίκων), με δραματική ένταση αλλά και χιούμορ. Η δίτομη έκδοση του Κόμη Μοντεχρίστου στη σειρά της ORBIS περιλαμβάνει ολόκληρο το αρχικό κείμενο του Δουμά, χωρίς καμία περικοπή, συντόμευση ή λογοκρισία»
Ο Κόμης Μοντεχρίστος δεν έπαψε ποτέ να συγκινεί και να τραβά το εκδοτικό ενδιαφέρον. Μόλις πρόπερσι υπήρξε άλλη μια αναθεωρημένη έκδοση από τις εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας. Τι το καινούριο έχει η φετινή, με το υπέροχο εξώφυλλο σε μετάφραση Ωρίωνα Αρκομάνη, πάντα στο χαρακτηριστικό πολυτονικό των εκδόσεων Gutenberg; «Ως κλασικό έργο, είναι ανοιχτό σε νέες μεταφραστικές και ερμηνευτικές προσεγγίσεις, και δεν είναι καθόλου εύκολη η δουλειά του μεταφραστή που καταπιάνεται μαζί του. Η συγκεκριμένη έκδοση είναι αποτέλεσμα πολλών συζητήσεων, επιλογών και επανεγγραφών μέχρι να αποκτήσει το λούστρο του λόγου που απαιτούσε το πρωτότυπο. Ο λόγος έπρεπε να είναι ζωντανός, σύγχρονος και συγχρόνως πιστός με ευφάνταστες λύσεις, ακόμα και στα σημεία που φαίνονται πολύ απλά. Και επίσης, η έκδοση συμπληρώνεται από εισαγωγή, επίμετρα και σημειώσεις του μεταφραστή και άλλων μελετητών, που ρίχνουν φως σε πολλά σημεία της αφήγησης και υποστηρίζουν μια επαρκή ανάγνωση».
Το έργο του Αλέξανδρου Δουμά είναι εντελώς κινηματογραφικό. Μια πρόχειρη αναζήτηση στο IMDb αποδίδει περίπου 30 αποτελέσματα, από την δεκαετία του ’30 μέχρι σήμερα. Από την σχεδόν cult τηλεταινία των 70s με τον Ρίτσαρντ Τσάμπερλεν μέρι animation απόπειρες, εκδοχές από την πρώην ΕΣΣΔ, πρώιμο Bollywood των 50s, παρωδίες, το φιλμ του 1998 με τον Ζεράρ Ντεπαρντιέ και το Χολιγουντιανό του 2002 με Τζιμ Κάβιζελ και Γκάι Πιρς. Κανένα σπουδαίο.
Αλήθεια, ποιες θα ήταν οι επιλογές της διεθύντριας της σειράς Orbis για καστ και σκηνοθέτη σε μια ακόμα απόπειρα; «Ω, αναπάντεχη ερώτηση, αλλά έχω την απάντηση… όσο έκανα την επιμέλεια της μετάφρασης έδινα συνεχώς πρόσωπα στους ήρωες. Στο ρόλο του Μοντεχρίστου θα έβλεπα τον τρομερό Τζόνι Ντεπ, το κοφτερό του βλέμμα, γενικά ο τύπος του είναι ακριβώς όπως τον περιγράφει ο Δουμάς. Για τη Μερσέντες ίσως την Πενέλοπε Κρουθ ή την Ρέιτσελ Βάις. Για τον άπληστο Νταγκλὰρ τον Λεονάρντο Σμπαράλια, τον Τζέραρντ Μπάτλερ για τον κόμη Βιλφόρ και τον Τζέικ Τζίλενχαλ ή τον Μπαντέρας για τον αξιωματικό Μορέλ, τον Τζον Τορτούρο για τον άθλιο Καντερές, τον Λεονάρντο ντι Κάπριο για τον ληστή Σπάντα. Αλλά είναι ατελείωτος ο κατάλογος των προσώπων. Όσο για σκηνοθέτη… επειδή πρόσφατα είδα το 1917, ναι, ο Σαμ Μέντες θα μπορούσε να κάνει καλή δουλειά«.
Ακολουθεί ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα της ολοκαίνουριας έκδοσης. Καλή ανάγνωση…
«Οι δύο κατάδικοι εξακολουθούσαν να βαδίζουν προς το ικρίωμα· όσο προχωρούσαν, μπορούσες να διακρίνεις τα χαρακτηριστικά του προσώπου τους. Ο Πεπίνο ήταν ένα ομορφόπαιδο γύρω στα είκοσι τέσσερα με είκοσι έξι, με μαυρισμένο από τον ήλιο δέρμα, με βλέμμα ελεύθερο και άγριο. Βάδιζε με ψηλά το κεφάλι, σαν να μύριζε τον αέρα για να καταλάβει την κατεύθυνση απ ̓ όπου θα εμφανιζόταν ο σωτήρας του.
Ο Αντρέα ήταν κοντός και χοντρός· το πρόσωπό του, κτηνώδες, δεν φανέρωνε την ηλικία του· αλλά σίγουρα ήταν γύρω στα τριάντα. Στη φυλακή είχε αφήσει τα γένια του να μεγαλώσουν. Το κεφάλι του έγερνε στον έναν ώμο, τα πόδια του λύγιζαν· όλη του η ύπαρξη έμοιαζε να υπακούει σε κάποια μηχανική κίνηση που γινόταν χωρίς τη θέλησή του.
—Μου φαίνεται, είπε ο Φραντς στον κόμη, πως μου είχατε αναγγείλει ότι θα γινόταν μία μόνο εκτέλεση.
— Αλήθεια σας είπα, απάντησε αυτός ψυχρά.
—Ναι, αλλά μπροστά μας έχουμε δύο μελλοθάνατους.
—Πράγματι, αλλά από τους δύο ο ένας αγγίζει το θάνατο, ενώ ο άλλος έχει μπροστά του πολλά χρόνια ζωής.
—Μου φαίνεται πως η χάρη πρέπει να έρθει γρήγορα, γιατί δεν υπάρχει πια καιρός για χάσιμο.
—Να την που έρχεται· κοιτάξτε! είπε ο κόμης.
Πράγματι, τη στιγμή που ο Πεπίνο έφτανε στη βάση της mandaïa, ένα μέλος της αδελφότητας, που φαινόταν πως είχε αργοπορήσει, διαπέρασε το φράγμα των καραμπινιέρων, χωρίς αυτοί να προσπαθήσουν να τον εμποδίσουν, προχώρησε μέχρι τον επικεφαλής και τού έδωσε ένα χαρτί διπλωμένο στα τέσσερα.
Το φλογερό βλέμμα του Πεπίνο δεν έχανε καμία απ’ αυτές τις λεπτομέρειες. Ο επικεφαλής πήρε το χαρτί, το ξεδίπλωσε, το διάβασε και σήκωσε το δεξί του χέρι:
—Να είναι ευλογημένος ο Κύριος, υμνείτε την Αγιότητά Του! είπε με δυνατή και ευδιάκριτη φωνή.
Υπάρχει χάρη για τη ζωή του ενός μελλοθάνατου. —Χάρη! φώναξε το πλήθος ρυθμικά. Υπάρχει χάρη!
Με το άκουσμα της λέξης «χάρη», ο Αντρέα αναπήδησε και σήκωσε το κεφάλι του.
—Χάρη για ποιόν; ούρλιαξε.
Ο Πεπίνο έμεινε ακίνητος, βουβός και βαριανασαίνοντας.
—Χαρίζεται η ζωή στον Πεπίνο, τον λεγόμενο Ρόκα Πριόρι, φώναξε ο επικεφαλής της αδελφότητας.
Και παρέδωσε το χαρτί στον λοχαγό που διοικούσε τους καραμπινιέρους· αυτός, αφού το διάβασε, τού το επέστρεψε.
—Χάρη στον Πεπίνο! ούρλιαξε ο Αντρέα, πού σαν να ξύπνησε τελείως από το λήθαργο όπου έμοιαζε να ̓ ναι βυθισμένος. Γιατί παίρνει αυτός χάρη κι όχι εγώ; Πρέπει να πεθάνουμε μαζί. Μού είχαν υποσχεθεί πως θα τον εκτελούσαν πριν από μένα! Δεν έχουν το δικαίωμα να με θανατώσουν μόνο μου. Δεν θέλω να πεθάνω μόνος μου, δεν θέλω!
Ξέφυγε από τα χέρια των δύο παπάδων, γυρίζοντας γύρω γύρω, ουρλιάζοντας, κοκκινίζοντας, μουγκρίζοντας και κάνοντας υπεράνθρωπες προσπάθειες να σπάσει τα σκοινιά που έδεναν τα χέρια του.
Ο δήμιος έκανε νόημα στους δύο βοηθούς του· αυτοί πήδησαν κάτω από την εξέδρα και άρπαξαν τον κατάδικο.
—Τι γίνεται λοιπόν; ρώτησε ο Φραντς τον κόμη.
Επειδή ολ ̓ αυτά λέγονταν στη ρωμαϊκή διάλεκτο, δεν καταλάβαινε και πολύ καλά.
—Τι γίνεται; είπε ο κόμης. Δεν καταλάβατε; Αυτό που γίνεται είναι πως αυτό το ανθρώπινο ον που πρόκειται να πεθάνει έχει λυσσάξει, γιατί δεν πεθαίνει μαζί και ο όμοιός του. Αν τον άφηναν ελεύθερο, θα τον ξέσκιζε με νύχια και με δόντια, παρά να τον αφήσει να χαρεί τη ζωή που αυτός θα στερηθεί. Αχ, άνθρωποι, άνθρωποι! Κροκοδειλένια ράτσα! όπως είπε ο Καρλ Μόορ, φώναξε ο κόμης τεντώνοντας τις δύο γροθιές του προς τον όχλο. Πώς σας ξέρω, και τι αντάξιοι με τον εαυτό σας που είσαστε πάντοτε!
Πράγματι, ο Αντρέα και οι δύο βοηθοί κυλιόντουσαν μέσα στη σκόνη. Ο κατάδικος ουρλιάζοντας συνέχεια: «Πρέπει να πεθάνει, θέλω να πεθάνει! Δεν έχετε το δικαίωμα να μ ̓ εκτελέσετε μόνο μου».
— Κοιτάξτε, κοιτάξτε, συνέχισε ο κόμης αρπάζοντας τους δύο νέους και σφίγγοντας ένα χέρι από τον καθένα, κοιτάξτε, μα την πίστη μου, τι περίεργο που είναι. Να ένας άνθρωπος που είχε υποταχθεί στην τύχη του, που βάδιζε προς το ικρίωμα, που θα πέθαινε σαν δειλός, είν ̓ αλήθεια, αλλά θα πέθαινε χωρίς αντίρρηση και χωρίς αντίσταση. Ξέρετε τι του έδινε κάποια δύναμη; Τι τον παρηγορούσε; Τι τον έκανε να υπομένει το μαρτύριό του; Πως κι ένας άλλος θα μοιραζόταν την αγωνία του· πως κι ένας άλλος θα πέθαινε σαν αυτόν, πως ένας άλλος θα πέθαινε πριν απ ̓ αυτόν! Πηγαίνετε δύο πρόβατα στο χασάπικο, δύο βόδια στο σφαγείο, και κάντε να καταλάβει το ένα από τα δύο πως ο σύντροφός του δεν θα πεθάνει: το πρόβατο θα βελάξει από χαρά, το βόδι θα μουγκανίσει από ευχαρίστηση. Αλλά ο άνθρωπος, ο άνθρωπος που τον έκανε ο Θεός «κατ ̓ εικόνα και ομοίωσίν Του», ο άνθρωπος που ο Θεός του επέβαλε σαν πρώτο, μοναδικό, υπέρτατο Νόμο την αγάπη στον πλησίον του, ο άνθρωπος που ο Θεός του έδωσε φωνή για να εκφράζει τη σκέψη του, τι είδους φωνή θα βγάλει όταν μάθει πως ο σύντροφός του σώθηκε; Βλαστήμιες! Δόξα και τιμή στον άνθρωπο, αυτό το αριστούργημα της φύσης, αυτόν τον βασιλιά της πλάσης!
Και ο κόμης έβαλε τα γέλια, αλλά ήταν ένα γέλιο τρομακτικό, που έδειχνε πως πρέπει να είχε υποφέρει φοβερά στη ζωή του ώστε να φτάσει να γελάει έτσι».