Πέντε μαθήματα καθημερινής φιλοσοφίας

Η κατανόηση του κόσμου κάτω από την επιφάνεια, η ανίχνευση της αλήθειας πίσω από τα μύθους και η αναζήτηση της πραγματικότητας πέρα από τις εικασίες, ήταν πάντοτε υπό διερεύνηση για όλους εκείνους που στοχάζονταν, που προσπαθούσαν να καταλάβουν, να βρουν μία απάντηση, να επιχειρήσουν να ρίξουν λίγο φως στην αθέατη πλευρά των πραγμάτων. Να εστιάσουν, δηλαδή, σε πτυχές υποφωτισμένες, σε λεπτομέρειες άγνωστες, σε πλευρές της πραγματικότητας αδιευκρίνιστες μιας ζωής γεμάτης μυστήρια, γρίφους και ερωτήματα. Πώς θα πρέπει να εκλαμβάνεται η πραγματικότητα; Μπορούμε συνολικά να την ερμηνεύσουμε;

Η περιπέτεια των ιδεών, πολυκύμαντη και συναρπαστική μέσα από τις ανακολουθίες, τα πισωγυρίσματα και τις ανακαλύψεις της, έχει δώσει πολυάριθμες ερμηνευτικές προσεγγίσεις – χωρίς, βέβαια, να υπάρχει ομογνωμία. Έτσι, κατά το Δημόκριτο -για παράδειγμα- η πραγματικότητα συνίσταται στα άτομα από τα οποία αποτελούνται τα σώματα της ύλης. Κατά τον Πλάτωνα, η πραγματικότητα συγκροτείται από τις ιδέες οι οποίες υπάρχουν στον ουρανό. Για τον Λάιμπνιτς η πραγματικότητα ανάγεται σε μονάδες, ο Χιουμ πιστεύει ότι η πραγματικότητα εξαντλείται στις εντυπώσεις και τις ιδέες που συνιστούν το περιεχόμενο της εμπειρίας, ο Καντ την ταυτίζει με το πράγμα καθεαυτό, ο Σοπενχάουερ την συνδέει με τη βούληση και ο Χέγκελ την εξισώνει με το απόλυτο πνεύμα. Σταδιακά, όμως, έγινε αντιληπτό ότι υπάρχει κάτι άλλο ακόμα πιο ουσιώδες που πρέπει κανείς να ανιχνεύσει στην προσπάθεια κατανόησης της πραγματικότητας. Και αυτό δεν είναι άλλο από την αλήθεια.

Ο Λούντβιχ Bιτγκενστάιν με το «Tractatus Logico-Philosophicus» προσπάθησε -όσο ελάχιστοι σύγχρονοι φιλόσοφοι- να λύσει ένα τέτοιο διαχρονικό αίνιγμα: Μπορούμε να γνωρίζουμε την αλήθεια; Όλοι οι μεγάλοι στοχαστές αναζητούσαν την αλήθεια, κάποια βεβαιότητα, κάτι που κανείς δεν θα μπορούσε να διαψεύσει. Στην προσπάθειά του να ανακαλύψει αυτήν την αλήθεια ο Bιτγκενστάιν στράφηκε στη μαθηματική λογική – μια απόλυτη γλώσσα απαλλαγμένη από τα πάθη και τα συναισθήματα. Προχώρησε αργά, προσεκτικά, με μια μέθοδο θαυμαστή, μέχρι που κατέληξε σε ένα τρομακτικό συμπέρασμα: δεν υπάρχει αλήθεια πέρα από τα μαθηματικά. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει ότι δεν υπάρχει τρόπος να βρεθεί η απόλυτη αλήθεια, κάποιο αδιάσειστο επιχείρημα που ίσως απαντήσει στα προαιώνια ερωτήματα της ανθρωπότητας. Η φιλοσοφία, ως εκ τούτου, χάνει τη σημασία της: Γιατί -όπως λέει ο Bιτγκενστάιν- «για όσα δεν μπορεί κανείς να μιλά, θα πρέπει να σωπαίνει».

Στην πορεία, ωστόσο, ο Βιτγκενστάιν αντιλήφθηκε ότι είχε σφάλει στην προϋπόθεσή του ότι υπάρχει μία τέλεια γλώσσα για να ανακαλύψει την αλήθεια. Πάντως, ανεξάρτητα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο φιλοσοφικός στοχασμός στην αναζήτηση της αλήθειας, έγινε ευρύτερα κατανοητό -με το πέρασμα του χρόνου- ότι η μελέτη της φιλοσοφίας όχι μόνο μας βοηθάει να ξεκαθαρίσουμε τις σκέψεις μας σχετικά με τις προκαταλήψεις μας, αλλά και να διευκρινίζουμε τι ακριβώς πιστεύουμε. Άλλωστε, η φιλοσοφία είναι μια δραστηριότητα που διακρίνεται κυρίως για τη χρήση λογικών επιχειρημάτων. Και, όμως, ο όρος φιλοσοφία δεν έχει ακόμη και σήμερα διασαφηνιστεί με ακρίβεια και παραμένει ένα ανοιχτό ζήτημα. Οι φιλόσοφοι, κατά καιρούς, προέβησαν στη διατύπωση διαφορετικών ορισμών της φιλοσοφίας – της αγάπης για τη σοφία.

Οι οπαδοί της διδασκαλίας του υπαρξισμού, για παράδειγμα, θεωρούν ότι η φιλοσοφία οφείλει πρωτίστως να εστιάζει στην έρευνα του ανθρώπου ως ατομική ύπαρξη, ενώ κατά τους εκπροσώπους της αναλυτικής φιλοσοφίας, η φιλοσοφία αναφέρεται στη λογική ανάλυση της γλώσσας. Σε κάθε περίπτωση, υπάρχει μία θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα στη φιλοσοφία και την επιστήμη: Η σοφία για την οποία ενδιαφέρονται οι φιλόσοφοι είναι άλλη από εκείνη στην οποία αναφέρονται οι επιστήμονες. Και αυτό επειδή η επιστήμη θεμελιώνεται πάνω σε κάποια δεδομένα, ενώ η φιλοσοφική σκέψη συχνά τρέφεται από την αμφισβήτηση ακόμα και της πιο αληθοφανούς πραγματικότητας. Όπως και να ‘χει, το σίγουρο είναι ότι ο φιλοσοφικός στοχασμός μπορεί συχνά να οδηγεί σε αδιέξοδα, αλλά χρησιμεύει στο να εντοπίζει αντιφάσεις και χίμαιρες και να υποδεικνύει στην επιστημονική σκέψη τις κακοτοπιές και τα λάθη της. Και, βέβαια, η φιλοσοφία καλύπτει μία ευρύτατη γκάμα γνωστικών πεδίων που περιλαμβάνει όχι μόνον την επιστήμη, την κοινωνία, την πολιτική, τη λογική, τη νόηση και τη γνώση, αλλά και την ηθική, τη μεταφυσική, τη θρησκεία και την αισθητική. Όσο για την παρούσα έκδοση υπό τον τίτλο «Καθημερινή φιλοσοφία – 5 μαθήματα από την εποχή μας» του Αλέξη Παπάζογλου, αποτελεί μια ευρηματική εισαγωγή στη φιλοσοφία, λίγο διαφορετική από τις συνήθεις: δεν διατρέχει την ιστορία της φιλοσοφίας, ούτε εστιάζει σε μια σειρά από παραδοσιακά φιλοσοφικά προβλήματα, όπως «τι είναι η γνώση», «τι είναι η ελευθερία», «τι είναι η αλήθεια».

Σκοπός της είναι να εισάγει τον αναγνώστη στην ουσία της φιλοσοφίας που για τον συγγραφέα δεν είναι άλλη από τον αναστοχασμό της ζωής μέσα από ερωτήματα γνώριμα, καθημερινά και μέσα από απτές, ανθρώπινες ιστορίες. Ο αναγνώστης θα εκπλαγεί συνειδητοποιώντας ότι τα γεγονότα της πιο τετριμμένης επικαιρότητας κρύβουν πίσω τους φιλοσοφικά ερωτήματα, η εξερεύνηση των οποίων μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα την καθημερινότητα. Αλλά και αντιστρόφως: καταλαβαίνοντας ότι η φιλοσοφία δεν ασχολείται μόνο με έναν αφηρημένο κόσμο ιδεών, αλλά και με τη ζωή που ζούμε κάθε μέρα, με όλα αυτά που διαδραματίζονται τριγύρω μας μπροστά και μέσα στις οθόνες μας. Κάπως έτσι, τα φιλοσοφικά ερωτήματα αποκτούν συχνά μία απρόσμενα πρακτική αξία: Είναι ηθικό να κάνει κανείς παιδιά στην εποχή μας; Έχουν δίκιο όσοι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας; Ζούμε στην εποχή της μετα-αλήθειας;

Πρόκειται για ένα πραγματικά ενδιαφέρον εγχείρημα, ένα βιβλίο που καταφέρνει με τον δικό του γοητευτικό και εύληπτο τρόπο να προσφέρει κλειδιά για την κατανόηση της φιλοσοφικής σκέψης, η οποία -με τη σειρά της- εξακολουθεί και υπαινίσσεται κάτι ιδιαίτερα σημαντικό: Ακόμη και αν οι απαντήσεις δεν ικανοποιούν πάντοτε με την αξία τους, μένουν τουλάχιστον οι ερωτήσεις για να προκαλούν σταθερά την σκέψη και τις -εκάστοτε- παραδοχές της…

Αλέξης Παπάζογλου
«Καθημερινή φιλοσοφία – 5 μαθήματα από την εποχή μας»
Εκδόσεις: Παπαδόπουλος
Σελίδες: 136

Βιβλία Στη Βιτρίνα

Γιώργος Α. Λεονταρίτης (επιμέλεια – ανθολόγηση)
«Ο Ηλίας Τσιριμώκος για τον σοσιαλισμό, την Αριστερά και το Κέντρον»
Εκδόσεις: Άγρα
Σελίδες: 144
Αυτή η χαμένη ιστορία του ελληνικού σοσιαλισμού των μεταπολεμικών χρόνων αποτελεί μια ρομαντική ανάμνηση για όσους πίστεψαν σε ανώτερα ιδανικά. Αντίθετα απ’ ό,τι συνέβη σε κάποιες άλλες ευρωπαϊκές χώρες, στην Ελλάδα ο γνήσιος σοσιαλισμός δεν κατόρθωσε να στεριώσει, κυρίως λόγω της ανώμαλης μετακατοχικής περιόδου. Οι φανατισμοί των «άκρων» δεν άφηναν περιθώρια για φωνές μετριοπάθειας και συνέσεως. Η Δεξιά σκοπίμως ταύτιζε τον σοσιαλισμό με τον κομμουνισμό, και το Κομμουνιστικό Κόμμα δεν επιθυμούσε την ύπαρξη μεγάλης Αριστεράς έξω από τη δική του επιρροή. Ο πιο ισχυρός και ζωντανός εκπρόσωπος του σοσιαλιστικού χώρου ήταν ο Ηλίας Τσιριμώκος. Γόνος παλιάς πολιτικής οικογένειας, άριστος νομικός, άφθαστος ρήτωρ και συγγραφέας με δυνατή πένα, ξεχώρισε και γοήτευσε μέσα κι έξω από τη Βουλή. Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται μια άγνωστη ή λησμονημένη αρθρογραφική του εργασία, που δίνει ανάγλυφα την πορεία των σοσιαλιστικών δυνάμεων και ρευμάτων μετά τον πόλεμο.

Julian Barnes
«Άνδρας με κόκκινο μανδύα»
Μετάφραση: Κατερίνα Σχινά
Εκδόσεις: Μεταίχμιο
Σελίδες: 328
Ο βραβευμένος με Booker Τζούλιαν Μπαρνς μες ταξιδεύει στο παρίσι της Μπελ Επόκ. Το καλοκαίρι του 1885, τρεις Γάλλοι κατέφτασαν στο Λονδίνο για ψώνια. Ο ένας ήταν πρίγκιπας, ο άλλος κόμης και ο τρίτος ένας κοινός θνητός με ιταλικό όνομα, που πριν από τέσσερα χρόνια είχε απαθανατιστεί σε ένα από τα πιο σπουδαία πορτρέτα του Τζον Σίνγκερ Σάρτζεντ. Αυτός ο κοινός θνητός ήταν ο Σαμιέλ Πότσι, γιατρός, πρωτοπόρος γυναικολόγος και ελεύθερο πνεύμα – ένας λογικός επιστήμονας με μια διαβόητα περίπλοκη προσωπική ζωή. Σκηνικό της ζωής του, η παρισινή Μπελ Επόκ. Η όμορφη εποχή της λάμψης και της ευχαρίστησης συχνότερα έδειχνε την άσχημη πλευρά της: υστερική, ναρκισσιστική, χλιδάτη και βίαιη, μια εποχή αχαλίνωτης προκατάληψης, που έχει περισσότερες ομοιότητες με τη δική μας εποχή απ’ όσο θα φανταζόμασταν. 

Φίλιππος Φιλίππου
«Ο κήπος με τις φράουλες»
Εκδόσεις: Πατάκη
Σελίδες: 320
Σε ένα ειδυλλιακό σπίτι στη Σαρωνίδα με θέα στη θάλασσα και κήπο με φράουλες, ζει ένα παντρεμένο ζευγάρι, ο Αργύρης και η Φαίδρα. Εκείνος είναι πρώην ειδικός φρουρός και συγγραφέας – ονειρεύεται να γράψει ένα θεατρικό έργο βασισμένο στο «Έγκλημα και τιμωρία». Εκείνη είναι πρώην ηθοποιός του Εθνικού Θεάτρου. Η σχέση τους είναι βαλτωμένη, δεν φαίνεται να έχει μέλλον. Και ξαφνικά η Φαίδρα πεθαίνει σε τροχαίο. Ατύχημα ή αυτοκτονία; Όταν ένα ζευγάρι εκβιαστών επισκέπτεται τον Αργύρη, εκείνος αισθάνεται την ανάγκη να υπερασπιστεί τον εαυτό του, εξαλείφοντας τις υποψίες από πάνω του. Η αστυνομία αρχίζει τις έρευνες, είναι όμως έγκλημα ο θάνατος της Φαίδρας; Πρόκειται για ένα ερωτικό ψυχολογικό θρίλερ, με έντονη δράση και αρκετές ανατροπές.

Ράγκναρ Γιόνασον
«Το σκοτάδι»
Μετάφραση: Βίκυ Αλυσσανδράκη
Εκδόσεις: Καστανιώτη
Σελίδες: 288
Το πτώμα μιας νεαρής Ρωσίδας εντοπίζεται σε μια ερημική γωνιά της Ισλανδίας. Η αστυνομία, έπειτα από επιπόλαιη έρευνα, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για αυτοκτονία και κλείνει αθόρυβα την υπόθεση. Έναν χρόνο αργότερα, η εξηντατετράχρονη επιθεωρήτρια Χούλντα Χερμανσντότιρ εξαναγκάζεται σε πρόωρη συνταξιοδότηση. Έχει, όμως, δυο βδομάδες καιρό για να επιλέξει ποια παλιά ιστορία θα ανακινήσει. Και δεν δυσκολεύεται να αποφασίσει. Γρήγορα θυμάται εκείνη τη μετανάστρια που είδε τις ελπίδες της για μια καινούργια αρχή να ξεβράζονται στις ακτές αυτής της άγνωστης χώρας. Η Χούλντα, πεπεισμένη ότι η γυναίκα δολοφονήθηκε, ανοίγει ξανά την ξεχασμένη υπόθεση.  Ένα πρωτότυπο, συναρπαστικό, ατμοσφαιρικό αστυνομικό θρίλερ, με φόντο τα παγωμένα, σκοτεινά και άγρια τοπία του Βορρά.