Κατερίνα Γρέγου: «Η τέχνη πρέπει να μιλάει για την τέχνη και την πολιτική σε οποιαδήποτε ιστορική συγκυρία»

Διανύουμε μία, σε παγκόσμιο επίπεδο, ταραχώδη πολιτική εποχή. Αλλοι τη βρίσκουν ενδιαφέρουσα, άλλοι φοβούνται ότι είναι επικίνδυνη, το μόνο σίγουρο είναι ότι είναι γεμάτη πρωτόφαντες ανατροπές και σκοτεινές πτυχές. Ο Τραμπ στον Λευκό Οίκο, ο Πούτιν στο Κρεμλίνο, το Brexit εν εξελίξει, το προσφυγικό πάντα εκεί, η άνοδος της ακροδεξιάς δυστοπικά ορατή, το χάσμα ανάμεσα στην πολιτική εξουσία και την πραγματικότητα όλο και μεγαλώνει. Το αίσθημα της ψυχολογικής βύθισης που προκύπτει σε τέτοιες περιστάσεις χαρακτηρίστηκε «πολιτική μελαγχολία» από τον φιλόσοφο Lieven de Cauter.

Από τον ορό αυτό εμπνεύστηκε μία φωτογραφική έκθεση που πρόκειται να λάβει χώρα στη Σάμο με τίτλο Ανατομία της Πολιτικής Μελαγχολίας. Στην έκθεση που θα διεξαχθεί στο Art Space Pythagorion (4/8-30/9, εγκαίνια 3/8), έντεκα καλλιτέχνες εκθέτουν τα έργα τους, φωτογραφικά ή βίντεο, προσπαθώντας να διερευνήσουν το φαινόμενο της «πολιτικής μελαγχολίας».

Μιλήσαμε με την επιμελήτρια της έκθεσης Κατερίνα Γρέγου για το όλο εγχείρημα αλλά και την ίδια τη θέση της τέχνης σε δύσκολους καιρούς.

Η έκθεση πραγματεύεται την στρεβλή σύγχρονη πολιτική κατάσταση. Είναι αυτή μία ιστορική συγκυρία που η τέχνη χρειάζεται να μιλήσει για την πολιτική περισσότερο από ποτέ; Είναι πάντοτε χρήσιμο και διαφωτιστικό να μιλάει η τέχνη για την τέχνη και την πολιτική, σε οποιαδήποτε ιστορική συγκυρία. Η τέχνη που πραγματεύεται ζητήματα κοινωνικά και πολιτικά προσφέρει εναλλακτικές κριτικές ματιές στη σημερινή κατάσταση και αποτελεί συχνά ιδιαίτερα χρήσιμο εκπαιδευτικό μέσο· τέτοιου είδους ματιές σπανίζουν στα κυρίαρχα αφηγήματα και τον λόγο, και βέβαια στα μέσα ενημέρωσης, που γίνονται όλο και πιο απλουστευτικά και πολωμένα. Ωστόσο, ο κόσμος μέσα στον οποίο ζούμε υφίσταται έναν πρωτοφανή, ραγδαίο συστημικό μετασχηματισμό. Η ταχύτητα της επιστημονικής εξέλιξης και τεχνολογικής προόδου, οι καταστροφικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, καθώς και νέες μορφές ανισότητας είναι ζητήματα που απαιτούν άμεση λύση. Πιστεύω λοιπόν ότι είναι πολύ σημαντικό τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή να μιλούν οι καλλιτέχνες για την πολιτική, αν το ενδιαφέρον τους γι’ αυτή είναι γνήσιο. Η τέχνη, βέβαια, δεν συνταγογραφεί λύσεις, στρέφει όμως την προσοχή στα ζητήματα αυτά και συχνά προτείνει καινούργιους τρόπους να τα βλέπουμε. Αν και δεν θα μπορούσε ίσως να αλλάξει τον κόσμο, μπορεί να συνεισφέρει στην προβληματική και την σκέψη για το πώς θα μπορούσαμε να αλλάξουμε τον κόσμο.

Η τέχνη πρέπει να μιλάει για την πολιτική με σκοπό να δώσει λύσεις ή για να θέσει ερωτήματα; Τέχνη και καλλιτέχνες δεν έχουν υποχρέωση να μιλούν για πολιτική, ούτε είναι ο ρόλος της τέχνης να βρίσκει λύσεις στα παγκόσμια προβλήματα, για τα οποία συχνά οι κρατούντες η άνθρωποι της εξουσίας δεν μπορούν (ή δεν θέλουν) να προσφέρουν λύσεις. Βασική προϋπόθεση για την τέχνη αποτελούν η ελευθερία της έκφρασης και η ελευθερία επιλογής του θέματος. Προσωπικά, πάντως, δεν με ενδιαφέρει η «τέχνη για την τέχνη», και θεωρώ ότι μερικά από τα πιο συναρπαστικά και γόνιμα για τη σκέψη έργα τέχνης που έχουν γίνει ποτέ αναφέρονται στην κοινωνικοπολιτική σφαίρα. Η επιμελητική πρακτική μου πάντοτε διερευνά πώς αντιδρούν οι καλλιτέχνες στα μεγάλα σύγχρονα κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά ζητήματα.  Σταθερός μου στόχος είναι να αναδείξω πρακτικές που μιλούν για την κατάσταση του κόσμου σήμερα. Έτσι, οι εκθέσεις μου διερευνούν τη σχέση τέχνης, κοινωνίας και πολιτικής, με επίκεντρο τα ζητήματα της δημοκρατίας, των ανθρώπινων δικαιωμάτων, του καπιταλισμού, της κρίσης και των μεταβαλλόμενων διαδρομών της παγκόσμιας παραγωγής. Η τέχνη δεν υπάρχει για να επιλύει προβλήματα, αλλά για να ανοίγει νέους δρόμους για τη γνώση και τη σκέψη, καινούργιες προοπτικές πάνω στα πράγματα που γνωρίζουμε και φρέσκες ματιές σε εκείνα που ίσως δεν γνωρίζουμε. Το καλύτερο που μπορεί να κάνει η τέχνη είναι να θέτει τα κατάλληλα ερωτήματα σχετικά με τα πιο καυτά ζητήματα. Αν ούτε οι μελετητές και οι πανεπιστημιακοί δεν είναι σε θέση να προτείνουν απαντήσεις, καλύτερα να θέτουμε ερωτήματα. Ένα καλοδιατυπωμένο ερώτημα συχνά φέρει μέσα του τους σπόρους της απάντησης.

Πώς επιλέχθηκαν οι καλλιτέχνες για τη συγκεκριμένη έκθεση; Κριτήριο ήταν η θεματολογία των έργων ή αυτά συνδιαλέγονται και αισθητικά; Προσεγγίζω καλλιτέχνες που ήδη πραγματεύονται τα ζητήματα που με ενδιαφέρουν προσωπικά. Αναζητώ καλλιτέχνες που να μπορούν να προσεγγίσουν αυτά τα δύσκολα και πολυσυζητημένα ζητήματα με ευφυείς, σύνθετους και λεπτοφυείς τρόπους, καλλιτέχνες που τα έργα τους να διαθέτουν εννοιολογική στιβαρότητα αλλά και αισθητικό ενδιαφέρον και εφευρετικότητα. Επιδιώκω να εντοπίζω έργα με πλούσιο περιεχόμενο, εννοιολογική ευρωστία, σύνθετα, πολυεπίπεδα, με κοινωνική και πολιτική συνείδηση, συχνά με ιστορική βάση, και ταυτόχρονα με εικαστικό ενδιαφέρον και ποιητικότητα ή χιούμορ. Με ενδιαφέρει η τέχνη που γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ πολιτικής και κριτικής, καθώς και αισθητικής. Η πρακτική πολλών από τους καλλιτέχνες με τους οποίους δουλεύω έχει στη βάση της την έρευνα και εξελίσσεται στη διάρκεια μεγάλων χρονικών περιόδων, συχνά σε συνεργασία με επαγγελματίες από άλλους τομείς, από τις θετικές επιστήμες και την τεχνολογία έως την ιστορία, ανθρωπολογία και εθνογραφία. Αυτά είναι τα βασικά κριτήριά μου, τα οποία εφαρμόζω σε όλες τις εκθέσεις μου. Και, βέβαια, ως επιμελητής προσπαθεί κάποιος να επιλέγει έργα που αλληλοσυμπληρώνονται και δημιουργούν διάλογο και προβληματισμό, ένα κοινό αφήγημα τόσο εννοιολογικά όσο και αισθητικά.

Η έκθεση βλέπει την σημερινή πολιτική ως τοξική. Τα έργα της έκθεσης έχουν τελικά μία πεσιμιστική ή μια ελπιδοφόρα χροιά; Ούτε το ένα ούτε το άλλο. Τα έργα κινούνται ανάμεσα στην περισυλλογή και την κριτική – αλλά και τη μελαγχολία, βέβαια. Και η μελαγχολία έχει να κάνει με την απώλεια: η σημερινή πολιτική μελαγχολία έχει να κάνει εξίσου με την απώλεια της πίστης στην πολιτική και τους πολιτικούς όσο και με την απώλεια παλαιότερων βεβαιοτήτων, κοινωνικών δικαιωμάτων και πρόνοιας που κερδήθηκαν με αγώνα.

Τελικά, η έκθεση τι επιδιώκει να αποκομίσει ο επισκέπτης; Και πώς πρέπει ο ίδιος να συνδράμει σε αυτό; Η έκθεση φιλοδοξεί να ανιχνεύσει μια σύγχρονη παθογένεια, της ευρωπαϊκής, ιδιαίτερα, πολιτικής, που δεν καταφέρνει να μιλήσει στην καρδιά των ανθρώπων. Ιδεολογίες που χωρίζουν αντί να ενώνουν, που καταδικάζουν αντί να προάγουν την κατανόηση και τον σεβασμό, φέρνουν τους ανθρώπους αντιμέτωπους μεταξύ τους. Ελπίζω ότι οι επισκέπτες της έκθεσης θα συνειδητοποιήσουν ότι είναι αναγκαίο να αφυπνιστούμε, να ορθώσουμε το ανάστημά μας, να πούμε όχι στην πολιτική απάθεια και να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε πώς να πράξουμε πολιτικά, έστω και σε μικρή ή τοπική κλίμακα.