Στο πλαίσιο του τρίτου Open Day που διοργανώνει την Κυριακή 7 Δεκεμβρίου, η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών μας δίνει την ευκαιρία να γνωρίσουμε μία από τις σπουδαιότερες και συνάμα πιο αμφιλεγόμενες μορφές της σύγχρονης μουσικής. Ο λόγος δεν γίνεται παρά για τον Γερμανό μουσικό συνθέτη Karlheinz Stockhausen. Προσπαθώντας ν’ ανιχνεύσουμε και να αφουγκραστούμε το έργο του, μιλήσαμε με τον Χρήστο Καρρά, εκτελεστικό και καλλιτεχνικό διευθυντή μουσικής της Στέγης, ο όποιος μας είπε γιατί αξίζει κανείς να προσπαθήσει να ανακαλύψει το μουσικό κόσμο του διεθνούς φήμης Γερμανού συνθέτη.
Γεννημένος στα ταραγμένα για την Ευρώπη χρόνια του 20ου αιώνα, ο Stockhausen ξεκίνησε τις μουσικές σπουδές του στο Μουσικό Λύκειο και μετέπειτα στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας. Ωστόσο, το σημαντικό βήμα ποιότητας για τον ίδιο πραγματοποιήθηκε με την μετάβαση του στο Παρίσι, όπου παρακολούθησε μαθήματα δίπλα σε δύο σπουδαίους πρωτοπόρους συνθέτες της περιόδου, τον Νταριούς Μιγιώ και τον Ολιβιέ Μεσιάν. Από τότε υπηρέτησε για σχεδόν έξι δεκαετίες τη μουσική, αφήνοντας ένα έργο με μοναδικά και αξεπέραστα χαρακτηριστικά.
Όμως τι είναι αυτό που κάνει τον Stockhausen έναν συνθέτη διαχρονικά σπουδαίο;
Δρώντας όπως όλοι οι σύγχρονοί του μουσικοί συνθέτες στην πρωτοποριακή μουσική, ο Stockhausen υπήρξε ένας δημιουργός ρηξικέλευθος, αιρετικά πειραματικός, πολέμιος κάθε είδους δογματισμού. Πρώτος αυτός ακολούθησε το ιδίωμα που εκλαμβάνει τη μουσική ως ένα μετασχηματισμό πυκνοτήτων, ηχοχρώματος και υφής που μπορεί να δώσει νέες, ελεύθερες και «ανοιχτές» φόρμες. Βαθύτατα επηρεασμένος από τον δωδεκαφθογγισμό του Βέμπερ, έκανε συστηματική χρήση των 12 φθόγγων της δυτικής μουσικής, ενώ εφάρμοσε ευρύτατα την καθολική σειριακή σύνθεση. Στο έργο του επανέρχεται το θέμα του χρόνου και οι διάφορες κλίμακές του με τη σύζευξη του στιγμιαίου και του μικρού με το αιώνιο και συμπαντικό. Εξέχουσα θέση στο έργο του Stockhausen έχει η συχνότατη εφαρμογή των τεχνολογικών μέσων της εποχής, γεγονός που τον κατέστησε χωρίς αμφιβολία έναν από τους πρωτοπόρους της ηλεκτρονικής μουσικής.
Το πρωτοπόρο πνεύμα του Γερμανού συνθέτη δεν εξαντλείται όμως στα παραπάνω χαρακτηριστικά. Γρήγορα αντιλήφτηκε τη σημασία της χωρικότητας της μουσικής, με απώτερο σκοπό να «σπάσει» με τρόπο μουσικά επαναστατικό τη συμβατική σχέση που υπήρχε μέχρι τότε μεταξύ των μουσικών συντελεστών και του κοινού. Στο ίδιο πλαίσιο, εισήγαγε στη μουσική του μια διεσταντική διάσταση, που πρόσφερε ένα ευρύ πλαίσιο ελευθερίας στους μουσικούς. Μάλιστα, συχνά ο Stockhausen έδινε στους μουσικούς μοναχά οδηγίες παραλείποντας να τους δώσει κάποια παρτιτούρα.
Θεμελιώδης για την σύγχρονη μουσική υπήρξαν τα θεωρητικά κείμενα του Stockhausen, τα οποία αφορούν τόσο σε έργα μεγάλων συνθετών, όπως του Mozart, όσο και στο έργο του ίδιου. Τα λεγόμενα Texte αποτελούν κατά πολλούς την συνεπέστερη και επιτυχέστερη προσπάθεια να διαμορφωθεί μία σύγχρονη συνθετική θεωρία της μουσικής. Ωστόσο, παρά την επιτυχία και την αποδοχή που βρήκαν, τα θεωρητικά κείμενα του Stockhausen δέχθηκαν σφοδρή κριτική από σύγχρονους συνθέτες, γεγονός που τον έκανε να διακόψει την δημοσίευση κειμένων, με σκοπό να πάψουν, όπως έλεγε ο ίδιος, «πολλές ανόητες διαμάχες».
Η ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή αντίληψη της μουσικής από τον Stockhausen τον οδήγησε στη σύνθεση έργων με πολύ διαφορετικά χαρακτηριστικά. Αυτό άλλωστε φαίνεται εύλογο για έναν συνθέτη ο οποίος, όπως μας λέει ο κ. Καρράς, δεν φοβόταν να αλλάξει μέσα σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο γύρω του κόσμο. Ο Γερμανός δημιουργός «ακούμπησε» ποικίλες τεχνικές που τον έκαναν να ανακαλύπτει πάντα νέα μονοπάτια στη καλλιτεχνική του δημιουργία.
Είναι βιωματικό το έργο του Stockhausen;
Η δεύτερη πράξη της πρώτης σκηνής από την όπερα Donnerstag aus Licht αποτελεί τη δραματοποίηση της εκτέλεσης της μητέρας του συνθέτη από το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς, η οποία θανατώθηκε επειδή θεωρήθηκε «άχρηστη οικότροφος». Το παραπάνω δείχνει ότι στο έργο του Stockhausen βρίσκει κανείς ψήγματα της προσωπικής του ζωής, που ήταν σίγουρα έντονη, καθώς διέτρεξε τον ιστορικά ταραγμένο 20ο αιώνα. Ωστόσο, είναι αξιοσημείωτο ότι τα βιώματα και οι προσωπικές αντιλήψεις του Stockhausen αποτυπώνονται στις δημιουργίες του έμμεσα, σχεδόν ενδόμυχα. Σε κάθε περίπτωση, είναι πλέον από σίγουρο ότι το συνολικό έργο του Stockhausen απηχεί πτυχές της ιδιοσυγκρασίας του και, κυρίως, της αντίληψης που είχε για τον κόσμο και για τη θέση του ίδιου μέσα σε αυτόν. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα είναι η μεγαλομανία που αποπνέει το έργο του και το οποίο ανάγεται στη συμπαντική θεώρηση που είχε για τον κόσμο. Ο ίδιος μάλιστα, συνήθιζε να λέει ότι ανήκε στον αστερισμό του Σείριου, γεγονός που μας δείχνει ότι η ιδιαιτερότητα του έργου του δεν είναι παρά αποτύπωση της ιδιαίτερης φύσης του.
Η δυναμική του έργου του Stockhausen είχε ως αποτέλεσμα να επηρεάσει σειρά σημαινόντων καλλιτεχνών από όλο το φάσμα της μουσικής παραγωγής. Μεγάλη επίδραση άσκησε στον ροκ σταρ Frank Zappa καθώς και σε εκπροσώπους της ψυχεδελικής ροκ, στους οποίους συμπεριλαμβάνονται οι Pink Floyd, οι Jefferson Airplane και οι Grateful Dead. Αξίζει να αναφερθεί ότι οι ίδιοι οι Beatles συμπεριέλαβαν τον Stockhausen στο εξώφυλλο του δίσκου τους με τίτλο «Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band».
Την πρόκληση να παρουσιάσει το πολυποίκιλο έργο του Stockhausen ανέλαβε η Στέγη, η οποία φέρνει το κοινό σε επαφή με αποσπάσματα από όλες τις περιόδους δημιουργίας του Γερμανού συνθέτη, έτσι ώστε να αφουγκραστεί διάφορες πτυχές της μουσικής του και να ξετυλίξει το μίτο μίας καλλιτεχνικής δημιουργίας που αποτελεί πραγματική κληρονομιά για τη μοντέρνα μουσική. Η παρουσίαση της μουσικής προσφοράς του Stockhausen επιδιώκεται να αποτυπωθεί με τρόπο νεανικό, χαλαρό και, θα μπορούσε να πει κανείς, informal. Μέσα από μια τεράστια ποικιλία έργων, τα οποία ζωντανεύουν με ένα ευρύ φάσμα πνευστών και εγχόρδων οργάνων, οι επισκέπτες της Στέγης θα γνωρίσουν τόσο τα κλασικά, όσο και τα σπανιότερα πονήματα του Stockhausen. Αποσπάσματα από τα κομμάτια του για πιάνο (τα οποία ο ίδιος χαρακτήριζε ως προσωπικές του ζωγραφιές), αποτελεί αυτοτελή μέρη από όλες τις όπερες της επταλογίας Licht (σειρά οπερετικών έργων με τα οποία καταπιάστηκε ο Stockhausen την τελευταία 20ετία της καλλιτεχνικής του παραγωγής) καθώς και χαρακτηριστικά κομμάτια από άλλες σημαντικές δημιουργίες του Stockhausen είναι μερικά μόνο από τα ακούσματα που σίγουρα θα μαγέψουν όσους επισκεφτούν τη Στέγη.
Πρωταρχικός λοιπόν στόχος του 3ου Open Day είναι να διεγείρει την περιέργεια και το ενδιαφέρον του κοινού τόσο για τα κλασικά-οπερετικά, όσο και για τα λιγότερο δημοφιλή έργα του Γερμανού καλλιτέχνη. Πρόκειται για ακούσματα που, μην ανήκοντας στην παραδοσιακή μουσική παράδοση, συχνά ξενίζουν τους «πιστούς» των πιο κλασικών, παραδοσιακών δημιουργημάτων. ‘Όμως, όπως μας περιγράφει ο κ. Καρράς, αυτό ακριβώς το στοιχείο είναι που κάνει τις μουσικές συνθέσεις του Stockhausen πιο συναρπαστικές. Και φυσικά αυτές δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από τη λυρικότητα και τον πλούτο συναισθημάτων των κλασσικών μουσικών ακουσμάτων. Ο ακροατής δεν έχει παρά να ανακαλύψει αυτό το μουσικό πλούτο που σίγουρα θα του ανοίξει νέους μουσικούς ορίζοντες.
Το ταξίδι του Stockhausen στο συμπαντικό, όπως θα έλεγε και ο ίδιος, κόσμο της μουσικής ήταν χωρίς αμφιβολία πλούσιο και ταραχώδες, στην προσπάθειά του να αυτοπροσδιοριστεί σε ένα πλαίσιο μουσικών ακουσμάτων που παρέμεναν αντιδραστικά και συντηρητικά. Το σίγουρο είναι ότι οι μουσικές του δημιουργίες υπήρξαν μεγαλειώδεις και καλύτερος θιασώτης για τον ίδιο δεν μπορεί παρά να είναι το μοναδικό για την παγκόσμια μουσική έργο του . Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να το ανακαλύψουμε…