Τι μεγαλείο κρύβει ένα μουσικό έργο, όταν η μελωδία του αντηχεί γνώριμη σε ανθρώπους που γεννήθηκαν έναν και πλέον αιώνα μετά την πρεμιέρα του; Όταν ταινίες και κινούμενα σχέδια χρησιμοποιούν αποσπάσματά του, για να ντύσουν τις ιστορίες τους με τα πιο βαθιά συναισθήματα; Σίγουρα ανυπέρβλητο, αν αναλογιστεί κανείς τον Καρυοθραύστη, το μπαλέτο σε δύο πράξεις του Ρώσου συνθέτη Πιότρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι, το οποίο θα έχει την τύχη να απολαύσει το αθηναϊκό κοινό από τις 23 Δεκεμβρίου στο Θέατρο Ολύμπια, σε μία παραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.
Ο Καρυοθραύστης έκανε για πρώτη φορά πρεμιέρα στο Θέατρο Μαριίνσκι της Αγίας Πετρούπολης, μία κρύα νύχτα Κυριακής, όταν το ημερολόγιο έδειχνε 18 Δεκεμβρίου του 1892. Το μπαλέτο παρουσιάστηκε σε διπλή παράσταση, πλάι στην όπερα του Τσαϊκόφσκι με τίτλο Γιολάντα.
Όπως συχνά γίνεται με μεγάλες δημιουργίες, η πρώτη παραγωγή του Καρυοθραύστη δεν συγκίνησε ιδιαίτερα το ρωσικό κοινό. Αυτό που αρχικά ξεχώρισε ήταν μονάχα η 20λεπτη σουίτα του μπαλέτου, η οποία είναι πλέον τόσο διαδεδομένη που σίγουρα όλοι, κάπου, κάποτε, την έχουν ακούσει. Η «αποκατάσταση» του έργου θα έρθει πολλά χρόνια αργότερα, όταν από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 αρχίζει να παρουσιάζεται την εποχή των Χριστουγέννων στα μεγαλύτερα θέατρα του κόσμου. Μεγάλες αμερικανικές εταιρείες παραγωγής παραστάσεων μπαλέτου αποκομίζουν πλέον έως και το 40% των εσόδων τους από τον Καρυοθραύστη.
Ο Καρυοθραύστης μας μεταφέρει το χριστουγεννιάτικο κλίμα μίας άλλης εποχής. Είναι παραμονή Χριστουγέννων και στο σπίτι των Στάλμπαουμ συνεχίζονται πυρετωδώς οι προετοιμασίες για το χριστουγεννιάτικο ρεβεγιόν. Το σπίτι είναι γεμάτο λογής λογιών στολίδια και στο κέντρο όλων βρίσκεται ένα ονειρικό χριστουγεννιάτικο δέντρο. Οι μικροί ήρωες της ιστορίας, ο Φριτς και η Κλάρα, αδημονούν για τον ερχομό των φίλων τους και την έναρξη της μεγάλης γιορτής. Όταν φτάνουν οι καλεσμένοι, χορός και ξεφάντωμα κυριαρχεί παντού.
Στο σπίτι καταφθάνει ένας μυστηριώδης καλεσμένος, ντυμένος στα μαύρα. Ο μικρός Φριτς τρομάζει, όμως δεν συμβαίνει το ίδιο με την Κλάρα, καθώς γνωρίζει ότι είναι ο νονός Ντροσελμάγιερ, ο κατασκευαστής παιχνιδιών. Ο Ντροσελμάγιερ γίνεται δεκτός στη γιορτή και τα μικρά παιδιά χορεύουν και γελούν με την παρουσία του.
Η γιορτή διακόπτεται όταν εκείνος αποκαλύπτει πως έχει φέρει παιχνίδια για τα μικρά παιδιά. Ο Φριτς παίρνει για δώρο ένα τύμπανο, όμως η Κλάρα είναι εκείνη που θα λάβει το ωραιότερο όλων, τον Καρυοθραύστη. Ο Φριτς ζηλεύει την αδερφή του και παίρνει τον Καρυοθραύστη από τα χέρια της για να παίξει με τους υπόλοιπους φίλους του. Δεν περνάει πολύ ώρα και ο Καρυοθραύστης σπάει. Η Κλάρα είναι απαρηγόρητη, όμως ο Ντροσελμάγιερ γρήγορα τον επισκευάζει «μαγικά» με ένα μαντήλι.
Αφού ολοκληρωθεί η γιορτή και οι καλεσμένοι ευχαριστήσουν τους Στάλμπαουμ για την υπέροχη βραδιά, η Κλάρα αποκοιμιέται κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο αγκαλιά με τον Καρυοθραύστη. Όταν το ρολόι δείξει μεσάνυχτα, το μικρό κορίτσι ξυπνάει σε μία σκηνή που δείχνει τρομακτική μα συνάμα εντυπωσιακή. Το σπίτι, τα στολίδια, τα παιχνίδια γίνονται τεράστια. Από το πουθενά εμφανίζονται ποντικοί ντυμένοι με στολές, τους οποίους πολεμά ο Καρυοθραύστης μαζί με τα παιχνίδια-στρατιωτάκια που είχαν μείνει στο σπίτι μετά το τέλος της γιορτής. Ο βασιλιάς των ποντικών παγιδεύει τον Καρυοθραύστη σε μία γωνία. Η Κλάρα ουρλιάζει και πετάει το πασούμι της, πετυχαίνοντας τον βασιλιά των ποντικών στο κεφάλι. Κάπως έτσι ο Καρυοθραύστης γλιτώνει και επικρατεί επί των εχθρών του.
Η Κλάρα, μαγεμένη από την ένταση της στιγμής, ξαπλώνει με τον Καρυοθραύστη στο κρεβάτι του, που σύντομα μετατρέπεται, παρουσία αγγέλων και υπό το άκουσμα μελωδικής μουσικής, σε μαγικό έλκηθρο που πετάει όλο και πιο ψηλά. Ο Καρυοθραύστης μεταμορφώνεται σε πρίγκιπα – που μοιάζει πολύ στον ανιψιό του Ντροσελμάγιερ – οδηγώντας το έλκηθρο σε ένα χιονισμένο δάσος όπου οι νυφάδες γίνονται νεράιδες που χορεύουν.
To ταξίδι τους φέρνει στη Χώρα των Ζαχαρωτών, όπου τους υποδέχεται στο κάστρο της με γιορτές και τιμές η νεράιδα Ζαχαρένια. Τότε ξεκινούν μία σειρά από παραδοσιακούς χορούς προερχόμενους από κάθε γωνιά του κόσμου, με τον βαλς των λουλουδιών να ακολουθεί και να σαγηνεύει την Κλάρα και τον Πρίγκιπα.
Του χορού των λουλουδιών έπεται σιωπή. Ένας καβαλιέρος μπαίνει στη σκηνή και χορεύει με τη νεράιδα Ζαχαρένια, σε ένα ρυθμό που είναι ελαφρότερος και από τον άνεμο. Με αυτόν τον τρόπο ολοκληρώνεται η γιορτή και το υπέροχο βράδυ που έζησε η Κλάρα στη Χώρα των Ζαχαρωτών. Καθώς είναι έτοιμοι να εγκαταλείψουν τη Χώρα, εκείνη εκμυστηρεύεται στον Καρυοθραύστη ότι δεν θέλει να τελειώσει ποτέ το περιπετειώδες ταξίδι τους. Εκείνος αποκρίνεται ότι το ταξίδι τους θα συνεχιστεί για όσους έχουν μάτια να το δουν. Τότε η Κλάρα ξυπνά κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο, με τον ξύλινο Καρυοθραύστη της να βρίσκεται ακόμη στα χέρια της.
Το λιμπρέτο του Καρυοθραύστη -πόνημα του Μάριους Πετίπα– βασίστηκε στο παραμύθι του Ε.Τ.Α. Χόφμαν «Ο Καρυοθραύστης και ο βασιλιάς των ποντικών».
Αξίζει να αναφερθούμε στις διόλου ικανοποιητικές κριτικές που δέχθηκε ο Καρυοθραύστης όταν παρουσιάστηκε για πρώτη φορά σε κοινό και κριτικούς. Το λιμπρέτο θεωρήθηκε ως «ασύμμετρο» και «ετεροβαρές», την ώρα που η πρωταγωνίστρια Ντελλ’ Έρα, η οποία υποδυόταν στην πρεμιέρα την νεράιδα Ζαχαρένια, χαρακτηρίσθηκε ως ιδιαίτερα «ευτραφής» και «στρουμπουλή» για το ρόλο. Ο κριτικός Αλεξάντρ Μπενουά ανέφερε σχετικά με τη χορογραφία της σκηνής όπου εκτυλίσσεται η μάχη μεταξύ ποντικών και παιχνιδιών: «Δεν μπορείς να καταλάβεις απολύτως τίποτα. Περιφέρονται όλοι απ’άκρη σ’άκρη της σκηνής χωρίς τάξη, τρέχοντας δεξιά και αριστερά. Απόλυτα ερασιτεχνικό».
Οι αρνητικές κριτικές «ανέβαλαν» για σχεδόν μισό αιώνα την πρεμιέρα του Καρυοθραύστη στην Ευρώπη, όπου το έργο ανέβηκε για πρώτη φορά στην Αγγλία, το 1934. Δέκα χρόνια αργότερα παρουσιάστηκε στις ΗΠΑ από το Μπαλέτο του Σαν Φρανσίσκο.
Οι πρώτες αρνητικές αντιδράσεις δεν ήταν αρκετές για να μην καταστεί ο Καρυοθραύστης μία από τις δημοφιλέστερες συνθέσεις του Τσαϊκόφσκι. Η μελωδία φέρει επιρροές από την περίοδο του Ρομαντισμού, ενώ ξεκάθαρα αποτυπώνεται και η «θρησκευτική ευλάβεια», με την οποία ο Ρώσος συνθέτης λάτρευε το Ροκόκο, καλλιτεχνικό ρεύμα που αναπτύχθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα ως έκφραση ενός «όψιμου» Μπαρόκ. Ο Τσαϊκόφσκι χρησιμοποιεί για πρώτη φορά στον Καρυοθραύστη το μουσικό όργανο τσελέστα, το οποίο είχε «ανακαλύψει» σε ένα ταξίδι του στο Παρίσι. Πίστευε ότι η τσελέστα έδινε στο έργο του μία αίσθηση ταχύτητας, η οποία του επέτρεπε να κάνει τον Καρυοθραύστη πιο ενδιαφέροντα για το κοινό.
Ο Καρυοθραύστης διαρκεί μόλις μία ώρα και 25 λεπτά και είναι επομένως σύνθεση πολύ συντομότερη της Λίμνης των Κύκνων και της Ωραίας Κοιμωμένης. Μερικές σύγχρονες παραγωγές, στην προσπάθειά τους να «μακρύνουν» το έργο, επεξεργάστηκαν τη μουσική του Τσαϊκόφσκι ή ενέταξαν στον Καρυοθραύστη μουσικά κομμάτια του Ρώσου συνθέτη που αυτός προόριζε για άλλα έργα. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι εκείνο του χορογράφου μπαλέτου Τζορτζ Μπάλανσιν, ο οποίος, για λογαριασμό του Μπαλέτου της Νέας Υόρκης, προσέθεσε στην παράσταση του Καρυοθραύστη το 1954 ένα μουσικό θέμα, το οποίο στην πραγματικότητα ανήκει στην δεύτερη πράξη της Ωραίας Κοιμωμένης. Το εν λόγω κομμάτι παίζεται πλέον κατεξοχήν στον Καρυοθραύστη – ως μελωδία για τη μετάβαση από τη σκηνή των εορτασμών στο σπίτι σε εκείνη της μάχης με τους ποντικούς – και έχει σχεδόν εκλείψει από την Ωραία Κοιμωμένη. Αν μάλιστα αγοράσετε τον Καρυοθραύστη σε δίσκο, κατά πάσα πιθανότητα θα περιέχει και το παραπάνω μουσικό θέμα.
Ο Τσαϊκόφσκι, αν και αποδέχθηκε την πρόταση να γράψει το μπαλέτο, στο πλαίσιο της διπλής παράστασης με την όπερα Γιολάντα, ήταν αρχικά απρόθυμος στο να το ολοκληρώσει και το τελικό αποτέλεσμα δεν τον ικανοποίησε τόσο, όσο εκείνο της Λίμνης των Κύκνων. Αφού είχε ξεκινήσει τη σύνθεση του Καρυοθραύστη, ο Τσαϊκόφσκι έγραψε σε ένα φίλο του ότι «μέρα με τη μέρα αρχίζω κάπως να είμαι πιο εναρμονισμένος με το έργο μου».
Ο κάθε συνθέτης ξέρει καλύτερα τα των συνθέσεών του. Ας μας επιτραπεί, ωστόσο, να πούμε πως η έλλειψη ικανοποίησης για τον Καρυοθραύστη από τον Τσαίκόφσκι ήταν αδικαιολόγητη, καθώς επρόκειτο να μνημονευθεί πολλές φορές ακόμα ως ένα γνήσιο αριστούργημα που θα αντέξει στο χρόνο. Θα το διαπιστώσετε χωρίς καμία αμφιβολία, όταν απολαύσετε την παραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.
