Ίκαρος: 80 χρόνια πτήσης στον χώρο του βιβλίου

80 χρόνια πριν, μέσα στην Κατοχή, ξεκίνησε η εκδοτική δραστηριότητα του Ίκαρου. Τρεις φίλοι, ο Νίκος Καρύδης ο Αλέκος Πατσιφάς και ο Μάριος Πλωρίτης αποφάσισαν να ιδρύσουν τον Ίκαρο, ήθελαν μάλιστα να ξεκινήσουν εκδίδοντας έργα Ελλήνων συγγραφέων. Όμως οι καιροί ήταν δύσκολοι και έτσι τα αρχικά πλάνα άλλαξαν. Οι τότε εκδότες, θέλοντας  να προλάβουν την περίοδο των Χριστουγέννων, ήρθαν σε επικοινωνία με τον μεταφραστή Βάσο Δασκαλάκη. Εκείνη την περίοδο ο Δασκαλάκης είχε έτοιμη τη μετάφραση του Knut Hamsun «Στο άστρο του φθινοπώρου», κι έτσι αποφάσισαν να προχωρήσουν στην έκδοσή του. Αυτό είναι το πρώτο βιβλίο που εξέδωσε ο Ίκαρος, τον Δεκέμβριο του 1943.

80 χρόνια μετά, ο Ίκαρος – με εκδότες την κ. Κατερίνα Καρύδη, κόρη του ποιητή και ιδρυτή του οίκου, Νίκου Καρύδη, τον γιο της Νίκο Αργύρη και την ανιψιά της Μαριλένα Πανουργιά – είναι μια από τις σημαντικότερες λογοτεχνικές εστίες της χώρας.

Είναι ο οίκος των ελληνικών βραβείων Νόμπελ, καθώς έχει την αποκλειστικότητα στην έκδοση του Ελύτη και του Σεφέρη, εκείνος που εξέδωσε πρώτος Καβάφη στην Ελλάδα, που εξέδωσε το Μπολιβάρ του Νίκου Εγγονόπουλου και που συνεργάστηκε με σπουδαίους ζωγράφους όπως ο Τσαρούχης, ο Μόραλης, ο Βασιλείου, ο Τάσσος. Την τελευταία δεκαετία ο Ίκαρος συνεχίζει να προάγει την ποίηση ενώ παράλληλα έχει κάνει μεγάλο και επιτυχημένο άνοιγμα στο παιδικό βιβλίο, την νεοελληνική πεζογραφία και τους ξένους τίτλους.

Για το πατάρι του μικρού βιβλιοπωλείου στο νούμερο 4 της οδό Βουλής, η Άλκη Ζέη στο βιβλίο της «Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο» έγραφε: «Δεν μπορώ να τους θυμηθώ όλους που πήγαιναν εκεί, μα νομίζω τους πιο πολλούς δεν τους έχω ξεχάσει. Πρώτα πρώτα ο Άγγελος Σικελιανός με τη μαύρη του μπέρτα που δεν τον πολυπλησιάζαμε. Ο Κατσίμπαλης με το χοντρό μπαστούνι του. Ο Γιώργος Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Γιώργος (Σεβαστίκογλου) φυσικά και ο Γκάτσος, ο Γιώργος Λίκος, ο Ανδρέας Καραντώνης, ο Χατζηκυριάκος Γκίκας με τη γυναίκα του την Τίγκη, η Ελένη Βακαλό, ο Σπύρος Βασιλείου, ο Θεοτοκάς, ο Κοσμάς Πολίτης, πιο νεανικός απ’ όλους που φλερτάριζε τις συνομήλικές μας. Ο Δημήτρης Μπάτσης, ο Άγγελος Τερζάκης, ο Αντώνης Βουσβούνης, ο Μάνος Χατζιδάκις. Και πρώτος πρώτος ο Γιάννης Τσαρούχης. Πού χωρούσαμε όλοι αυτοί; Πώς εμείς, μόλις φοιτήτριες κι άλλες που πήγαιναν σχολείο ακόμη, βρισκόμασταν με όλους αυτούς τους διανοούμενους κι ακούγαμε μ’ ορθάνοιχτα αυτιά τις κουβέντες τους και ρουφούσαμε θαμπωμένες τα λόγια τους; Παράλληλα όμως έρωτες, πάθη και μεγάλες φιλίες δένονταν μέσα στον Ίκαρο. Όλα εκεί, σε μια σταλιά χώρο».

Για τα 80 χρόνια του Ίκαρου απευθυνθήκαμε στους ανθρώπους του ζητώντας τους ένα σύντομο, προσωπικό απολογισμό και μια ευχή. Διαβάστε όσα μοιράστηκαν μαζί μας:

«Τα εγγόνια μας σήμερα είναι οι πρώτοι αναγνώστες των παιδικών μας βιβλίων»

Κατερίνα Καρύδη, εκδότρια

Αν πάω 60 χρόνια πίσω θυμάμαι την αδελφή μου και εμένα Χριστούγεννα στο μαγαζί της οδού Βουλής να τυλίγουμε πακέτα. Κι αν πάω 40 χρόνια πίσω θυμάμαι τα δικά μας τα παιδιά να ανεβοκατεβαίνουν στο πατάρι και να παίζουν με σφραγίδες και συρραπτικά. Τα εγγόνια μας σήμερα είναι οι πρώτοι αναγνώστες των παιδικών μας βιβλίων. Το μαγαζί είναι πάντα το ίδιο, συμβολίζοντας με ένα τρόπο ότι παρόλο που όλα γύρω μας αλλάζουν, κάποιες αρχές και αξίες παραμένουν σταθερές. Είμαι βαθιά ευγνώμων για όλη αυτή την πορεία, πάνω απ’ όλα για τους ανθρώπους που γνώρισα, για τα πράγματα που έμαθα, για τις μικρές και μεγάλες συγκινήσεις  που μου έδωσαν ο Ίκαρος και τα βιβλία. Εύχομαι να κάνουμε πάντα αυτή τη δουλειά με αγάπη και σεβασμό για τους δημιουργούς, τα κείμενα και τους αναγνώστες και να βγάζουμε σπουδαία βιβλία!

«Εύχομαι και ελπίζω ο Ίκαρος να συνεχίσει να πετάει προς τον ήλιο χωρίς ποτέ να τον φτάνει»

Νίκος Αργύρης, εκδότης

Κάθε επέτειος φέρνει αυθόρμητα στο μυαλό έναν απολογισμό, μια ανασκόπηση του παρελθόντος. Τι κάναμε σωστά, τι θα μπορούσαμε να κάνουμε καλύτερα. Κοιτώντας πίσω στο χρόνο, νιώθω τυχερός που μπορώ να πω ότι το πρόσημο αυτό είναι θετικό. Νιώθω τυχερός για τους συνεργάτες μας, εντός και εκτός του Ίκαρου, τους ανθρώπους που μας στηρίζουν, τους ανθρώπους που εργάζονται σκληρά καθημερινά, για τους αναγνώστες που μοιράζονται μαζί μας την αγάπη τους και τον ενθουσιασμό τους γι΄αυτό που κάνουμε. Ταυτόχρονα όμως, μια επέτειος δημιουργεί και προσδοκίες και όνειρα για το μέλλον. Εύχομαι και ελπίζω ο Ίκαρος να συνεχίσει να πετάει προς τον ήλιο χωρίς ποτέ να τον φτάνει, και να συμβάλλει στο εκδοτικό τοπίο με τις αρχές και την αίσθηση ευθύνης που πήραμε από την προηγούμενη γενιά, και ποιός ξέρει, ίσως να μπορέσουμε να τα περάσουμε και στην επόμενη γενιά.

«Έχω την αίσθηση ότι κάνω την πιο ωραία δουλειά του κόσμου και την κάνω με την καρδιά μου!»

Μαριλένα Πανουργιά, εκδότρια

Η επέτειος των 80 ετών με έκανε να συνειδητοποιήσω ότι δουλεύω στον Ίκαρο, σχεδόν 30 χρόνια! Πρόλαβα την έκδοση ποιητικής συλλογής σε μονοτυπία και σήμερα κάθε νέος τίτλος κυκλοφορεί έντυπος, σε ebook και σε audio book σχεδόν ταυτόχρονα! Ήταν μια συναρπαστική διαδρομή με άπειρες χαρές και στιγμές περηφάνιας, και κάποιες δυσκολίες που ξεπεράστηκαν σχετικά ανώδυνα. Το πιο σπουδαίο είναι ότι εξακολουθώ 30 χρόνια μετά να μαγεύομαι από το ταξίδι που ξεκινά από το χειρόγραφο -και ας είναι πια ψηφιακό- μέχρι την έκδοση κάθε βιβλίου. Η κάθε συνεργασία με την «τρομερή φυλή» των δημιουργών -συγγραφείς και εικονογράφοι- είναι μια συναρπαστική διαδρομή που αποτελεί για μας πολύτιμο θησαυρό. Έχω την αίσθηση ότι κάνω την πιο ωραία δουλειά του κόσμου και την κάνω με την καρδιά μου!

«Μια χωροχρονική πύλη που σ’ εξακοντίζει στο κέντρο του ελληνικού ποιητικού κανόνα˙ μια ιεροτελεστία»

Γιάννης Αντιόχου, ποιητής

Δυσκολεύομαι να συνδέσω λίγες λέξεις μιλώντας για τον Ίκαρο˙ είναι μια πολύ προσωπική σχέση την οποία πάντα σκιαγραφώ αισθηματολογικά. Πώς να ξεχάσω, το πρώτο τηλεφώνημα (2008) των εκδοτών, όταν έχοντας διαβάσει το χειρόγραφο των Εισπνοών που είχα ταχυδρομήσει, βρέθηκα στο ιστορικό πατάρι της οδού Βουλής, καθισμένος στην ίδια καρέκλα σπουδαίων Ελλήνων που είχαν καθίσει εκεί πριν από μένα. Μου φάνηκε φυσιολογικό νιώθοντας την ενέργεια του χώρου˙ βρισκόμουν σε ιερό, βωμό ή εκκλησία. Δεν μιλούσα˙ κοιτούσα με το στόμα ανοιχτό την Κατερίνα Καρύδη και τη Μαριλένα Πανουργιά να επαινούν το χειρόγραφο των Εισπνοών ανακοινώνοντας την απόφαση τους να στηρίξουν την έκδοση, κρυφίως υποσχόμενες μακρόχρονη συνεργασία. Έτσι κι έγινε˙ ήταν απλά τα πράγματα και σπουδαία τα εργαλεία των Ικάρων: επιμελητές, διορθώσεις, αλλεπάλληλα τυπογραφικά, γραφίστες, χαρτί, κανσόν, σχέδια και κοσμήματα εξωφύλλων, ηλιοτυπίες, τυπογραφείο, τοποθέτηση, διακίνηση, συμβουλές και  προπάντων, ειλικρίνεια. Από τότε, έχω ανέβει άλλες οκτώ – εννιά φορές στο μαγικό πατάρι παραδίδοντας χειρόγραφά μου, ικέτης σ’ ένα ιερό μέρος για την ποίηση και το έργο μου˙ μια χωροχρονική πύλη που σ’ εξακοντίζει στο κέντρο του ελληνικού ποιητικού κανόνα˙ μια ιεροτελεστία. Ασφαλώς υπάρχουν αλλαγές: π.χ. το ατελιέ των Ικάρων ψηλά στην οδό Βουλής, τα γραφεία της τρίτης γενιάς Ικάρων, μα δεν άλλαξαν, ο σεβασμός, η ειλικρίνεια και η ανάγκη να μην υπονομευθεί το κύρος και η αξιοπιστία της ογδοντάχρονης εκδοτικής τους παράδοσης. Λοιπόν μετρώντας: ήμουν στο δυναμικό του Ικάρου στα εβδομήντα του χρόνια, παρών στα ογδόντα του κι αν ζήσω άλλα 20, στα γενέθλια τού αιώνα του. Χρόνια πολλά Ίκαροι —ευγνώμων.

«Ποιος δεν θέλει να πετάξει με τα φτερά ενός ποιητή;»

Ευτυχία Γιαννάκη, συγγραφέας

Ο Ίκαρος είναι όπως λέω πάντα ένας μικρός μεγάλος εκδότης που στο στήθος του χτυπάει η καρδιά ενός ποιητή. Αυτό ήταν σαφές από την πρώτη επαφή μας. Και ποιος δεν θέλησε να πετάξει με τα φτερά ενός ποιητή; Ποιος δεν θέλει να συνεχίσει να πετάει μαζί του, ογδόντα, εκατό, εκατόν ογδόντα χρόνια; Χρόνια πολλά Ίκαρε, συνέχισε να πετάς κι εμείς μαζί σου!

«Χρόνια πολλά. Τους ευχαριστώ»

Βασίλης Σελιμάς, ζωγράφος

Γράφω λέξεις κι ύστερα τις σβήνω καθώς προσπαθώ να βάλω σε μια σειρά τις σκέψεις μου ώστε να ολοκληρώσω ένα κείμενο με αφορμή τα 80 χρόνια των εκδόσεων Ίκαρος. Η σκέψη οδηγείται σε μονοπάτια εικονογραφικά, να σχεδιάσω για παράδειγμα τους χώρους, τα γραφεία και τους ανθρώπους τους, να προτιμήσω την εύκολη οδό. Όμως η κατάληξη είναι άλλη, να περιγράψω τον τρόπο που δουλεύω τα βιβλία μαζί τους. Λέξεις αντί για εικόνες..  Πιθανός τίτλος βιβλίου: Η επαφή ή όταν γνώρισα τους Ίκαρους.

Σαλόνι 1
Στενός δρόμος στο κέντρο της Αθήνας. Βαριά σιδερένια πόρτα. Κουδούνι σε σχήμα φτερού. Σκαλοπάτια από βιβλία. Λίγα ακόμη σκαλοπάτια από ποιήματα. Πόρτα ανοιχτή. Νεαρό κορίτσι με υποδέχεται χαμογελώντας.

Σαλόνι 2
Στα δεξιά μου υπάρχει φωτεινός χώρος. Πολύχρωμοι άνθρωποι στολίζουν με λέξεις μια βιβλιοθήκη (σημείωση: στο φόντο να βάλω κίτρινες λέξεις που ζωντανεύουν).

Σαλόνι 3
Μεγάλο γραφείο, στο κέντρο κάθεται σε κουνιστή καρέκλα ευγενικός άντρας με γλυκό χαμόγελο ο οποίος πλέκει με χρυσάνθεμα ποιήματα των πιο γνωστών ποιητών. Πάνω από το κεφάλι του κρέμονται γράμματα τυπογραφείου.

Σαλόνι 4 (και τελευταίο)

Υδάτινος διάδρομος, γεμάτος νούφαρα με τοίχους διάφανους. Στο βάθος μια γυναίκα δημιουργεί παιδικές αναμνήσεις ενώ παράλληλα σε μια κορνίζα στον τοίχο ένας νεαρός με φτερά στην πλάτη σκορπίζει στον αέρα σελίδες από βιβλία που γράφτηκαν και θα γραφτούν γεμάτες συναίσθημα, τρυφερότητα και αγάπη. Είναι οι πρώτες ύλες που χρησιμοποιούν η Κατερίνα, η Μαριλένα και ο Νίκος όταν φτιάχνουν βιβλία.

Χρόνια πολλά. Τους ευχαριστώ.

«Δεν τολμούσα να ονειρευτώ ότι κάποιο δικό μου γραπτό θα πετούσε με τα δικά του φτερά!»

Μαριαλένα Σεμιτέκολου, συγγραφέας

Η πρώτη ουσιαστική μου γνωριμία με τον Ίκαρο ήταν όταν διάβασα τα μαγικά «Γράμματα σ´ ένα νέο ποιητή» του Rainer Maria Rilke. Δεν τολμούσα τότε να ονειρευτώ ότι περίπου τριάντα χρόνια μετά θα συναντούσα τους ευγενείς ανθρώπους του, ούτε βεβαίως ότι κάποιο δικό μου γραπτό θα πετούσε με τα δικά του φτερά! Το γεγονός αυτό αποτελεί ένα από τα ευτυχέστερα και πιο τιμητικά της ζωής μου. Για τα 80 χρόνια της ζωής του εύχομαι στον Ίκαρο να συνεχίσει να πετά ψηλά σε ουρανούς ανοιχτούς. Δανειζόμενη τα λόγια του Rilke που με σύστησε στον Ίκαρο, του εύχομαι επίσης να αναπτυχθεί, γαλήνια και σοβαρά, σύμφωνα με τον δικό του νόμο, αφουγκραζόμενος το πιο βαθύ του αίσθημα, στην πιο χαμηλόφωνη ώρα του.

«Εύχομαι ο Ίκαρος να συνεχίζει να ίπταται στο χρόνο, τύχη και φτερά»

Θάνος Σταθόπουλος, λογοτέχνης

Το 1993, ο «Ίκαρος» γιόρτασε τα 50 του χρόνια. Λίγο νωρίτερα, ο  Ευγένιος Αρανίτσης είχε πάρει την πρωτοβουλία να επιμεληθεί μία ποιητική σειρά με νέους κυρίως ποιητές στον «Ίκαρο». Ο Αρανίτσης μου παρήγγειλε, στην κυριολεξία, ένα βιβλίο, έχοντας διαβάσει μόνο ένα ποίημα. Το βιβλίο ήταν Η Ιστορία της μουσικής (1994). Του είμαι ευγνώμων. Ωστόσο, δυσμενείς συνθήκες δεν επέτρεψαν τη συνέχεια, αν και είχαμε συνδεθεί φιλικά με την Κατερίνα Καρύδη. Πέρασαν είκοσι ένα χρόνια, ώσπου το 2015 επιστρέφω στον «Ίκαρο». Έχει έλθει στα πράγματα πια άξια και η τρίτη γενιά: η Μαριλένα Πανουργιά και ο Νίκος Αργύρης. Ευχαριστώ τους εκδότες μου εκ βαθέων. Ελπίζω να ζω στην εκατονταετία. Εύχομαι ο «Ίκαρος» να συνεχίζει να ίπταται στο χρόνο, τύχη και φτερά.

«Ο προσωπικός μου νεοελληνικός κανόνας αρθρωνόταν αναπόφευκτα στενά συνδεδεμένος με τον Ίκαρο»

Πάνος Στασινός, ποιητής

Πήγαινα δευτέρα Λυκείου όταν η «Διερώτηση για να μην κάθομαι άεργος» του Νίκου Καρούζου στο σχολικό βιβλίο με ανάγκασε να πάρω τον Β’ τόμο των ποιημάτων του από τις εκδόσεις Ίκαρος. Παχουλός, έτοιμος να σκάσει, με κόλλα που ξεχείλιζε στο πάνω μέρος της ράχης, που έμοιαζε με τη σειρά της κατάλληλη να γεμίσει ρυτίδες — η αίσθηση συνταιριάσματος χειροποίητου και αχειροποίητου ήταν συνταρακτική (μέχρι τότε δεν ήξερα καν ότι υπάρχουν βιβλία που, για να τα διαβάσεις, πρέπει να κόψεις πρώτα τις σελίδες τους· εννοείται πως το ερμήνευσα κι αυτό αλληγορικά.) Ήταν το δεύτερο μεγάλο μου αναγνωστικό σοκ (είχαν προηγηθεί οι Σάτιρες του Καρυωτάκη)· μου αποκαλύφθηκε μία νέα, δαιμονικά απαστράπτουσα περιοχή του λόγου. Ακολούθησαν Ελύτης, Εμπειρίκος, Εγγονόπουλος, Παπατσώνης, Λάγιος, Αρανίτσης — ο προσωπικός μου νεοελληνικός κανόνας αρθρωνόταν αναπόφευκτα στενά συνδεδεμένος με τον Ίκαρο. Όταν, μια δεκαετία μετά, εξέδωσε το δεύτερο βιβλίο μου (από καρδιάς ευχαριστώ την Κατερίνα Καρύδη και τους ανθρώπους του γι’ αυτό), και μάλιστα στο πλαίσιο μίας σειράς ιδιότροπων και «αντιεμπορικών» τίτλων, δεν μπόρεσα παρά να το εκλάβω σαν κάποιου είδους ευλογία. Εύχομαι ο Ίκαρος να συνεχίζει την πτήση του, αποφεύγοντας τόσο την παρωπιδική επανάπαυση όσο και την υποταγή σε ιδεοληπτικούς συρμούς — και έχω την πίστη πως θα το κάνει.