Ηimmelweg (ο δρόμος για τον ουρανό): συγκλονιστικό μάθημα Ιστορίας

Μπαίνοντας την περασμένη Παρασκευή το βράδυ στην Πειραιώς 260 αναζήτησα τον τοίχο που πλέον φιλοξενούν τη νέα τοιχογραφία του Παύλου Τσάκωνα. Ακριβώς από κάτω είναι αλλιώς η οπτική. Εντυπωσιακή και πάλι, αλλά διαφορετική. Την επόμενη φορά θα τα κοιτάξω κατεβαίνοντας την Πειραιώς. 

Στο προαύλιο της Πειραιώς 260 οι μικροί επισκέπτες χρησιμοποιούσαν και χέρια και πόδια είτε για να ζωγραφίσουν έναν τοίχο έξω από το χώρο της έκθεσης του Μουσείου Ελληνικής Παιδικής Τέχνης, είτε απολαμβάνοντας το διαδραστικό έργο τέχνης-παιχνίδι του Μαρκ Χατζηπατέρα. 

Οι ενήλικες είχαμε όλοι την ίδια κατεύθυνση: την παράσταση «Ηimmelweg (ο δρόμος για τον ουρανό)» του Ισπανού Χουάν Μαγιόργκα σε σκηνοθεσία Ελενας Καρακούλη, στο Χώρο Ε. Είχαμε δει και παλαιότερα έργο του Χουάν Μαγιόργκα στην Ελλάδα, τα «Γράμματα αγάπης στον Στάλιν». Και τούτη τη φορά από ένα ιστορικό γεγονός αφορμάται ο Ισπανός θεατρικός συγγραφέας για να ξεδιπλώσει τη δραματουργία του. Από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο αντλεί το υλικό του και συγκεκριμένα από τον τόπο που έστησαν οι Γερμανοί λίγο έξω από την Πράγα, στο Τερεζίν. Μια ψεύτικη πόλη, αποκλειστικά με Εβραίους κατοίκους, που είχαν διαταχτεί και διδαχθεί, μέσα από εξαντλητικές πρόβες, πώς να δείχνουν στους εκπροσώπους του Ερυθρού Σταυρού ότι όλα κυλούν κανονικά, ότι ζουν μια ζωή ευτυχισμένη. 

Στο φουαγιέ του Χώρου Ε, μας περίμενε αυτή η γεύση, η αγγελικά πλασμένη: δυο νέοι με το κίτρινο άστρο τρέχουν σ’ ένα παρκάκι, παίζουν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι (ένα αληθινό παιχνίδι προπαγάνδας της εποχής του Χίτλερ, που είχε τίτλο Juden Raus. Στόχος των παικτών ήταν να βρουν και να εκδιώξουν τους Εβραίους). Οι αφίσες στο φόντο, συμπληρώνουν το πλαίσιο της ονειρεμένης και ανέμελης ζωής.

Στη σκηνή η ατμόσφαιρα κάθε άλλο παρά φωτεινή είναι. Η παράσταση ξεκινάει με έναν μονόλογο. Είναι ο τότε επρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού (Θανάσης Δήμου), λίγα χρόνια μετά την επίσκεψή του στο Τερεζίν, που στιγμή δεν έχει πάψει να σκέφτεται εκείνη την επίσκεψη, αλλά και το πόρισμα που έδωσε μετά στην υπηρεσία του. Τώρα πλέον ξέρει. Μιλάει γι’ αυτό που είδε τότε -που δεν ήξερε-, και αναρωτιέται αν θα μπορούσε να δει αυτό που κρυβόταν -τώρα που πλέον γνωρίζει… Εκπρόσωπος των ανθρώπων κάθε εποχής που εύκολα δέχονται ό,τι τους παρουσιάζεται, ή που αρνούνται να σκεφτούν και να παρατηρήσουν. Μας αφηγείται εκείνη την επίσκεψη όπως την εισέπραξε, όπως τη θυμάται, θέλει να πείσει και τον εαυτό του ότι δεν θα μπορούσε να έχει καταλάβει. Αναφέρεται στους πρωταγωνιστές εκείνης της επίσκεψης: στον Γερμανό αξιωματούχο και στον τοπικό «δήμαρχο». 

Κι αμέσως μετά μεταφερόμαστε στο τότε. Σ’ έναν άδειο τοπίο, με μόνα σκηνικά μια στοίβα βαλίτσες, κάθε χρώματος και μεγέθους, εμφανίζεται ένας άνθρωπος που μοιάζει κανονικός, οικείος, φιλικός, μέχρι τη στιγμή που ντύνεται τα ρούχα του Γερμανού αξιωματικού (Νίκος Ψαρράς). Βγάζει μία μία τις βαλίτσες από τη στοίβα και τις βάζει στη σειρά. Οι βάλιτσες-άνθρωποι, οι ξεριζωμένοι, αυτοί που ταξιδεύουν για κάπου που δεν γνωρίζουν… Λίγο αργότερα έρχεται κι ένας άλλος άνθρωπος, που η διάθεσή του διακρίνεται καθαρά στους κυρτούς του ώμους.  Φοράει το κίτρινο άστρο στο στήθος (Δημήτρης Παπανικολάου) και είναι ο «δήμαρχος» της ιστορίας. Κι από εκείνη τη στιγμή παρακολουθούμε το ακραίο κτίσιμο μιας προπαγανδιστικής εικόνας, την κυνική και αδυσώπητη γραφή του «σεναρίου» ενός ψεύδους, με αρωγό τα βίντεο που προβάλλονται -σαν κινηματογράφηση της πολύχρονης και κοπιαστικής πρόβας αυτής της ιδιότυπης θεατρικής παράστασης. Ο «δήμαρχος» εκβιάζεται, απειλείται όταν ο Γερμανός του αποσπά κάτι ακριβό που αποτυπώνεται σε μια μικρού μεγέθους βαλίτσα και παραπέμπει στο παιδί του. Ο Γερμανός αυτοσκηνοθετείται φυσικά, για το ρόλο του καλλιεργημένου, του ευαίσθητου, του αριστοκράτη σχεδόν (μπροστά στους εκπροσώπους). 

Δεν στέκεται μόνο σ’ αυτό το επίπεδο ο Χουάν Μαγιόργκα. Με αφορμή αυτή την ψηφίδα ιστορίας μέσα στη μακροϊστορία, και με τη γλώσσα του θεάτρου, δεν κάνει απλώς ένα διαφορετικού τύπου θέατρο μέσα στο θέατρο, αλλά αγγίζει ταυτόχρονα την απάτη μέσα στην ιστορία, μέσα στη ζωή, που συνοψίζεται στη φράση του «δημάρχου»: «Μα στη ζωή δεν μιλάμε έτσι»! Αγγίζει την προπαγάνδα κάθε εξουσίας· την υποκρισία -το θέατρο- ως ανάγκη, ως μέσον επιβίωσης, ως στάση ζωής· την εθελοτυφλία, την αδιαφορία, όσα εύκολα αποδέχονται οι πολλοί, τον τρόπο χειραγώγησης της κοινής γνώμης. Με όλα αυτά καταπιάνεται ο  Χουάν Μαγιόργκα σ’ ένα ξεχωριστής μαεστρίας και βάθους θεατρικό κείμενο. 

Κι όταν το θέατρο τελειώνει (και η παράσταση), οι θεατές δεν φεύγουμε από τη συνηθισμένη διαδρομή εξόδου. Περνάμε μέσα από τη σκηνή για να βρεθούμε στον πίσω χώρο της και να αντικρίσουμε τα γεγονότα πλέον: τα ρεάλια της ιστορίας, τα ντοκουμέντα, τη διάψευση του ψεύδους. 

Η Εύα Νάθενα έστησε εύστοχα αυτή τη διαδρομή με διαδοχικούς σταθμούς την επιμελημένη ψευδαίσθηση, τη διαδικασία κατασκευής του ψεύδους και την αλήθεια, και ο Αγγελος Παπαδόπουλος ανέλαβε τον τέταρτο πρωταγωνιστή της παράστασης: τα βίντεο. Με τελευταίο βίντεο αυτό της πραγματικής ναζιστικής προπαγάνδας στο Τερεζίν, ασπρόμαυρο, στο οποίο αναγνωρίσαμε τις σκηνές που τόση ώρα προβάρονταν μπροστά μας στην παράσταση. Οι πρόβες και η «παράσταση». 

Μ’ αυτούς τους συντελεστές και έχοντας κάνει τρεις εξαιρετικές επιλογές για τους τρεις βασικούς ρόλους, η Ελενα Καρακούλη έστησε μια παράσταση με έμπνευση και ευαισθησία, αναδεικνύοντας όλες τις πτυχές αυτού του γοητευτικού κειμένου. Τρεις βασικούς ρόλους είπα; Λάθος έκανα. Γιατί η παράσταση τελειώνει με ένα μικρό κορίτσι, την Ελλη Παπανικολάου (κόρη του «δημάρχου» στην παράσταση, κόρη του Δημήτρη Παπανικολάου στη ζωή) που λέει ένα απελπισμένο τραγούδι μπροστά στους εκπροσώπους του Ερυθρού Σταυρού. Η μαγική φωνή της Ελλης, κι εκείνη η τελευταία σκηνή που την παρακολουθεί ο πατέρας-«δημαρχος» αγωνιώντας αν θα τα πάει καλά, συμπυκνώνει καθηλωτικά ό,τι κρύβεται πίσω από κάθε καλοστημένο ψέμα.