Οι τρεις ηλικίες του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, σε 60 λεπτά.

Πόσο εύκολο είναι να αποδώσεις το πνεύμα του σπουδαίου Χόρχε Λουίς Μπόρχες μέσα σε μία παράσταση 60 λεπτών, με αποσπάσματα από το έργο του; «Αν έχεις πίστη διάβαινε -και ο τολμών νικά!» ήταν η απάντηση του πρωτοεμφανιζόμενου σκηνοθέτη-ηθοποιού Ανδρέα Μαντά σε αυτό το ερώτημα. Γιατί η αγάπη του στον ποιητή-συγγραφέα (και όχι μόνο) ήταν τόση, ώστε να του δώσει αρκετή πίστη και δύναμη να το τολμήσει να κολυμπήσει στα βαθιά με την παρθενική του εμφάνιση στο σανίδι. Δύσκολο το εγχείρημα και όμως πετυχημένο, όπως φαίνεται από την παράσταση-αναφορά στο έργο του Μπόρχες, που παίζεται ήδη στο «Μπάγκειον», φέτος μάλιστα που συμπληρώνονται 120 χρόνια από τη γέννησή του. 

Γεννημένος το 1988 στην Πάτρα, με καταγωγή από την Αρχαία Ολυμπία και θείο τον Χρίστο Τσάγκα, ο Ανδρέας Μαντάς ταξίδεψε από το Εθνικό Θέατρο της Αθήνας στο Βερολίνο και πίσω, αποκομίζοντας γνώσεις και εμπειρίες, με ενδιάμεσες στάσεις σε τηλεοπτικές σειρές όπως «The Durells» και άλλες ξένες παραγωγές. Κι ήταν πέρσι στην επέτειο θανάτου του Αργεντινού δημιουργού που ο νεαρός καλλιτέχνης αποφάσισε να ακολουθήσει στην κυριολεξία το όνειρό του: να δώσει μέσα από μία παράσταση με αποσπάσματα από κείμενα του Χ. Λ. Μπόρχες, ένα κολάζ του έργου του και κυρίως της ατμόσφαιρας που το διαπνέει, με μία εικαστική προσέγγιση και τρεις ηθοποιούς στις αντίστοιχες καθοριστικές ζώνες της ζωής του. Νέο, μεσήλικα και ηλικιωμένο. Μία παράσταση, ένα ποίημα εκτεταμένο, όπως λέει ο σκηνοθέτης, που επιχειρεί να χαρτογραφήσει αυτόν τον «γενναίο άνθρωπο που είναι παντού και πάντα», γιατί, όπως ο ίδιος είχε γράψει «Εγώ είμαι οι Άλλοι, κάθε άνθρωπος είναι όλοι οι άνθρωποι».

Πώς ήρθε η ιδέα για αυτή την παράσταση; Με μία επίσκεψη. Του ίδιου του Μπόρχες στον ύπνο μου. Όσο αστείο μπορεί να ακουστεί, άλλο τόσο μεταφυσικό ήταν. Συνέβη πέρυσι, συμπτωματικά, την επέτειο του θανάτου του. Όπως και να’ χει, μετά από ένα χρόνο, είμαστε εδώ.

Πόσο δύσκολο ήταν να πραγματοποιηθεί; Να βρεις δηλαδή τον τρόπο να δοθεί το στίγμα του έργου του Μπόρχες μέσα από μία παράσταση 60 λεπτών; Πολύ δύσκολο. Με την Τίνα Παππά που κάναμε τη δραματουργική επεξεργασία, ξεκινήσαμε μαζί αυτήν την απόπειρα, από δέος και πίστη στο έργο του Μπόρχες.
Η ουσιαστική πίστη σε κάτι δεν καταντά ποτέ νερόβραστη. Από την άλλη ο συναισθηματισμός είναι εχθρός της βαθιάς ψυχής. Καθοδηγηθήκαμε από ένα ένστικτο. Μαζέψαμε ένα τεράστιο υλικό, με κριτήριο την ατμόσφαιρα που θέλαμε να δημιουργήσουμε. Για την τελική επιλογή, χρησιμοποιήσαμε την cut-up τεχνική του Burroughs. Εν τέλει, καταλάβαμε ότι αυτή η παράσταση δεν χρειαζόταν κοστούμια ή σκηνικά. Οι συλλαβές, οι λέξεις είναι αχνά
παραπετάσματα που κρύβουν τον κόσμο των εικόνων, το άρωμα της ζωής, της μουσικής, της φυσικής ανάσας. Ελπίζω πως ο Θεός του Μπόρχες (ο οποίος κατά τον ίδιο ήταν ένα κυκλικό βιβλίο), θα μας σπλαχνιστεί σ’ αυτήν μας την καταβύθιση.

Τι είναι ο Μπόρχες για εσένα;   Είναι ένας χάρτης. Όχι μόνο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Τον συναντάς στην ποπ κουλτούρα. Στον κινηματογράφο: Η σκιά του κάνει ένα πέρασμα στο «Wings of Desire» (1987) του Wenders, στο «Prospero’s Books» (1991) του Greenaway τα βιβλία έχουν Μπορχική προέλευση, στο «Performance» (1970) του Roeg o Jagger χρησιμοποιεί μια φράση από το «A Personal Anthology» και μια φωτογραφία του Μπόρχες εκτινάσσεται από το κεφάλι του. Στο «The Element of Crime» (1984) ο Trier είναι επηρεασμένος από τον Μπόρχες, o computer στο «Alphaville» (1965) του Godard απομονώνει αποσπάσματα από το «A New Refutation of Time».  Στα αναγνώσματα: είναι ο αναγραμματισμένος Osberg στο «Ada or Ardor» του Nabokov, είναι o Jorge, ο τυφλός βιβλιοθηκάριος στο «The Name of the Rose» του Eco. Πολλοί συγγραφείς συνδιαλέγονται μαζί του: ο Perec, ο Manganelli, ο Rushdie, ο Pynchon, ο Verissimo.  Στα comics: στο «The Libray of Babel» του Manara ανατέλλει ο πλανήτης Μπόρχες, ο Breccia στο «Perramus» τον εικονογραφεί στο κέντρο της δράσης. Πάνω απ’ όλα για μένα είναι ποιητής. Στο δάσος κοιτάζει όλα τα δέντρα, ανιχνεύει την καρδιά τους, τις φλέβες, τις ρίζες τους μ’ όλο τον υπόγειο μικρόκοσμό τους. Γι’ αυτό επέλεξα να κάνω ένα ‘κολάζ’ απ’ το σύνολο του έργου του. Ο Μπόρχες είναι παντού και πάντα.

Γιατί ονομάσατε την παράσταση «Ρολόι Από Άμμο» -κάτι που φέρνει στο νου, ίσως, μία κλεψύδρα; Ή αλλιώς «Ρόλοι…από Άμμο»! Είναι αυτή η διαρροή στο χρόνο, η οποία καταγράφεται στη γλώσσα της ιστορίας. Το σύνολο του έργου του έχει ροή κυκλική. Περιγράφει τη ροή του χρόνου ως μια κίνηση κυκλική, σαν του ρολογιού. Ένα από τα ποιήματά του λέγεται «Το Ρολόι της Άμμου». Είναι μία από τις πολλές αναφορές του στον Ηράκλειτο. Η σχέση του χρόνου με τη μνήμη και τη λήθη. Επίσης, μία ενδεικτική αναφορά της σχέσης του με την αρχαία ελληνική γραμματεία. Έβγαλα το ‘της’ και πρόσθεσα το ‘από’. Στην ουσία, επειδή ο ίδιος είναι μια αναφορά στην οικουμένη, αυτή η παράσταση είναι μία αναφορά σ’ αυτόν. Στο κείμενο, εκτός από τα γραπτά του, έτσι περίφημα όπως έχουν μεταφραστεί από τον Αχιλλέα Κυριακίδη για τις εκδόσεις Πατάκη, υπάρχουν στίχοι του Pinter, του Yeats, του Blake, του Αλέξανδρου Μπάρα, καθώς και κάποια δικά μου. Έτσι, ο τίτλος «Ρολόι από Άμμο» μοιάζει να είναι ταιριαστός. Είναι μία κλεψύδρα που περιέχει αναρίθμητους κόκκους άμμου.

Τρεις ηθοποιοί υποδύονται τον Μπόρχες, σε τρεις διαφορετικές ηλικίες. Ποια είναι εκείνη που αγαπάς περισσότερο και θεωρείς ότι είναι η περίοδος που τον σημάδεψε πιο πολύ – τόσο ως δημιουργό αλλά και ως άνθρωπο; Αυτή που αγαπώ, ίσως, περισσότερο, είναι η τελευταία περίοδός του. Στο κείμενο είναι ο Μπόρχες Α’, τον οποίο υποδύεται ο Φώτης Αρμένης. Είναι ο Μπόρχες σε μεγάλη ηλικία. Είναι παράξενο, γιατί αυτό το πρόσωπο δεν παραιτείται, όσο κι αν το πιέζει η φθορά, η δύναμη ή η ανάγκη και η αποτυχία. Προχωράει μόνος του στο δρόμο της θυσίας, με διαφορετικούς ή ίδιους βηματισμούς. Και της θυσίας ο βωμός είναι η ίδια η ποίηση. Με συναγωνιστή τον ίδιο τον εαυτό του. Είναι απρόσβλητος. Στα τελευταία του, ο Μπόρχες -και ειδικά ο ποιητής Μπόρχες (εξάλλου ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του ποιητή), μόνο στα ποιήματά του εκφράζει λίγο συναίσθημα. Είναι αυτός ο εσωστρεφής λόγος, αυτά τα αμίλητα αισθήματα, που μόνο ο απόηχός τους φανερώνεται σε μας εξωτερικευμένος, που είναι και η τεχνική του ποιητή να επικοινωνήσει μαζί μας, να μας κρατάει αμίλητους. Μόνο να νιώθουμε και να σκεφτόμαστε. Από τη άλλη, η περίοδος που τον σημάδεψε πιστεύω πως είναι η δεύτερη. Όπου στο κείμενο εκφράζεται μέσω του Μπόρχες Β’, τον οποίο υποδύεται ο Χρήστος Καρνάκης. Είναι ο Μπόρχες στα σαράντα του. Αυτή η ηλικία είναι κομβικό σημείο, γιατί ο Μπόρχες στα χρόνια εκείνα δούλεψε πρώτη φορά με πλήρη απασχόληση, διάβασε τη «Θεία Κωμωδία». Χτύπησε το κεφάλι του. Έγραψε το διήγημα «Η Βιβλιοθήκη της Βαβέλ». Καταλαβαίνουμε από αυτόν τον εφιάλτη ή αλλιώς αυτήν τη μεγεθυμένη εικόνα εκείνης της βιβλιοθήκης, σε τί φάση θα ήταν. Δεν είναι τυχαίο πως τότε θα μεταφράσει τη «Μεταμόρφωση» του Κάφκα, η οποία ολοκληρώνεται με την έκδοση του «The Aleph», στα πενήντα του χρόνια.

Ποια είναι η διαφορά αυτής της παράστασης από μία «κανονική» θεατρική παράσταση; Μαθαίνει ο θεατής το έργο του Μπόρχες μέσα από αυτές τις  «πινελιές» που του δίνετε ή απλώς τον προκαλείτε να πάρει μία γεύση ώστε να τον ψάξει περισσότερο μόνος του; Έχει σίγουρα διαφορά. Τα κείμενα της παράστασης είναι καθαρά ποιητικά. Ουσιαστικά θα μπορούσα να πω ότι είναι ένα σύγχρονο ποίημα,
εκτεταμένο. Η διαφορά, η οποία είναι και η δυσκολία του σε σχέση με ένα «κανονικό» θεατρικό κείμενο, βρίσκεται στο ρυθμό, στην καθαρότητα των  ερμηνειών και κυρίως στη δουλειά που γίνεται στις παύσεις, ώστε  να καταλαγιάσει το βάρος των κειμένων και η πολυσημία των ζητημάτων. Πιστεύω ότι ο θεατής και μαθαίνει το έργο του (εξάλλου μεγάλη ανάσα στις δύο κεντρικές σκηνές της παράστασης είναι τα «βιογραφικά στοιχεία»), αλλά και τον ‘ερεθίζει’ να τον ψάξει. Να καταπιαστεί με το έργο του, να ανακαλύψει τι ήταν αυτός ο γενναίος άνθρωπος. Οι τρεις ήρωες, που ουσιαστικά αποτελούν το ίδιο πρόσωπο, ανακαλούν κι αποκαλύπτουν τις αξίες του βίου του και την ουσία του έργου του.