Είναι ένα ιδιόμορφο και παράξενα γοητευτικό παιχνίδι το οποίο από τότε που έγινε γνωστό στην Ευρώπη, γύρω στον 10ο αιώνα, κάνει ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία του στη λογοτεχνία. Οι δυνατότητές του είναι τόσο περίπλοκες που είναι αδύνατο να συλλογιστεί κανείς όλα τα ενδεχόμενα, με τους συνδυασμούς των επιλογών να καθορίζονται από 32 κομμάτια που κινούνται σε 64 τετράγωνα.
Εάν αυτό που μετράει είναι η τακτική και η στρατηγική, οι κινήσεις βάσει σχεδίου, αλλά και οι αυτοσχεδιασμοί, οι έξυπνοι συνδυασμοί, οι λεπτοί ελιγμοί, τότε καταλαβαίνει κανείς γιατί το σκάκι σαγήνευε –πάντοτε- τη συγγραφική φαντασία και επινοητικότητα.
Συνήθως, το σκάκι αξιοποιείται για να αναδειχτεί μια σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιδέες και αρχές, να γίνει ένας παραλληλισμός με τη ζωή και να τεθούν προσφιλή στους λογοτέχνες ερωτήματα για το διχασμό της ανθρώπινης προσωπικότητας, τη μοναξιά της ευφυΐας και τις ολέθριες συνέπειες της ακραίας εξειδίκευσης. Ο Στέφαν Τσβάιχ το χρησιμοποίησε στη σύγκρουση φαντασίας και ψυχρής λογικής, ο Ναμπόκοφ στην αναμέτρηση της ιδιοφυΐας με το πλήθος, ο Όργουελ για να καταδείξει τη ματαιότητα του αγώνα ενάντια στον Μεγάλο Αδελφό.
Νωρίτερα, οι τροβαδούροι του Μεσαίωνα διέδωσαν την ιδέα ότι ο έρωτας είναι μάχη μεταξύ αντιπάλων αντιθέτου φύλου, με συγκεκριμένους κανόνες, όπως στο σκάκι. Αλλά είναι και αγώνας μεταξύ αντίζηλων εραστών. Άλλωστε, ο έρωτας και το σκάκι συνυπάρχουν σε πολλά λογοτεχνικά έργα: Στο ρομαντικό γαλλικό επικό ποίημα του 13ου αιώνα «Huon of Bordeaux», ο βασιλιάς προκάλεσε τον ιππότη σε αγώνα με την κόρη του. Αν την κέρδιζε θα την έκανε δική του. Αν έχανε, θα έχανε τη ζωή του. Στην παρτίδα η πριγκίπισσα αποκτά υπεροχή, αλλά ερωτεύεται τον ιππότη και τον αφήνει να κάνει ματ!
Στο «Γαργαντούας και Παντακρουέλ» του Ραμπελαί γίνεται η πρώτη αναφορά στην κίνηση του ροκέ, ενώ στον «Δον Κιχώτη» ο Σάντσο Πάντσα επισημαίνει μια αναλογία μεταξύ των κομματιών και των κοινωνικών ρόλων. Μάλιστα, ο Θερβάντες παρομοιάζει τα χαμένα κομμάτια που μπαίνουν στο ίδιο σακούλι, χωρίς την ιεραρχία που είχαν στη σκακιέρα, με τον θάνατο όπου είναι όλοι ίσοι.
Εκτός από τα μεσαιωνικά έργα, το σκάκι θα παραμείνει στο επίκεντρο του διεθνούς λογοτεχνικού ενδιαφέροντος και κατά τους επόμενους αιώνες: από τον Πούσκιν, τον Λόρδο Μπάιρον και τον Πόε, μέχρι τον Λιούις Κάρολ και τον Ντοστογιέφσκι. Σταδιακά, το σκάκι θα αποβάλει την ρομαντική εικόνα με την οποία γίνεται αντιληπτό από τους συγγραφείς της μεσαιωνικής περιόδου και θα μετατραπεί σε πεδίο όπου η λογοτεχνία θα προβάλει τις πολιτικές και τις υπαρξιακές της ανησυχίες.
Στο έμμετρο μυθιστόρημα του Πούσκιν «Ευγένιος Ονεγκίν» ο ερωτευμένος σκακιστής, για να χαρίσει τη νίκη στην αντίπαλό του, κόβει με το πιόνι του τον δικό του πύργο, ενώ στο «Μες στον Καθρέφτη και τι Βρήκε η Αλίκη Εκεί» του Λιούις Κάρολ, οι περιπέτειες της Αλίκης παρουσιάζονται με τη μορφή σκακιστικής σύνθεσης.
Και, ακόμη, στο διάσημο μυθιστόρημα του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες «Έρωτας στα χρόνια της χολέρας» ο ανάπηρος πολέμου Χερεμία δε Σαιντ Αμούρ παίζει σκάκι με τον γιατρό του, καθώς και με την ερωμένη του. Μετά από μία παρτίδα μαζί της αυτοκτονεί. Όσο για την «Άμυνα του Λούζιν» του Βλαντιμίρ Ναμπόκοβ, πραγματεύεται το αδιέξοδο της μεγαλοφυΐας. Ο εσωστρεφής Λούζιν στρέφεται στο σκάκι για να αποφύγει τη ζωή. Μα ενώ το ταλέντο του τον φέρνει στην κορυφή, η έλλειψη πρακτικής αίσθησης θα τον καταστρέψει.
Η νουβέλα γράφτηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ο πρωταγωνιστής της ξεδιπλώνει τη σκοτεινή περίοδο της βαρβαρότητας μέσα από την προσωπική ιστορία της ψυχικής και πνευματικής του κατάρρευσης. Σε ένα πλοίο προς την Αργεντινή, συμβαίνει μια απρόσμενη σκακιστική συνάντηση. Ο ένας, είναι παγκόσμιος πρωταθλητής σκακιού και ο άλλος, ο πρωταγωνιστής, έχει μόλις γλιτώσει από μια ιδιότυπη ναζιστική φυλακή.
Εκεί, αναγκασμένος να μένει έγκλειστος σε ένα εντελώς άδειο δωμάτιο, είχε ανακαλύψει ένα βιβλίο με παρτίδες σκακιού το οποίο θα τον απορροφούσε, εξωθώντας τον στα όρια της τρέλας. Και αυτό γιατί το μυαλό του τον οδήγησε σε παρτίδες με αντίπαλο τον ίδιο του τον εαυτό!
Τώρα, η συμπτωματική επαφή του με μια σκακιέρα στο πλοίο, σε αυτό το ταξίδι προς την ελευθερία, τον φέρνει αντιμέτωπο με το παρελθόν, με τις αναμνήσεις από το κελί της απομόνωσης, και τον δελεάζει για μια νέα παρτίδα. Αλλά και για να διαπιστώσει κάτι εξαιρετικά επικίνδυνο: εάν υπάρχει μία διέξοδος – ένα μονοπάτι διαφυγής από την παράνοια.
Κάπως έτσι, η σκακιέρα γίνεται –ταυτόχρονα- σύμβολο περιορισμού και ανεξαρτησίας, ένα μέρος με κανόνες στο οποίο ωστόσο μπορείς να κάνεις άπειρες κινήσεις, κάποιες περισσότερο και κάποιες άλλες λιγότερο ελεύθερες – κάτι που, αναμφίβολα, συνοψίζει την ανθρώπινη φύση και εν τέλει την ίδια τη ζωή…
Στέφαν Τσβάιχ
«Σκακιστική νουβέλα»
Μετάφραση: Μαρία Αγγελίδου
Εκδόσεις: Άγρα
Σελίδες: 127
«Αγαπημένη μου Lyda»
Εκδόσεις: Κριτική
Σελίδες: 144
Δύο αδελφές, η Μπεμπούλα και η Ροζαλίνδη (Lyda), αλληλογραφούν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’30, αμέσως μετά το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης που προκλήθηκε από το κραχ του 1929. Τα περισσότερα από τα γράμματα στέλνονται από την Μπεμπούλα, η οποία είχε μόλις διοριστεί δασκάλα σε ένα χωριό της Ηπείρου, προς τη Ροζαλίνδη, που την ίδια περίοδο διέμενε στην Κέρκυρα. Η χρεοκοπία της οικογένειας, η προσαρμογή στο νέο περιβάλλον, η αγωνία του βιοπορισμού, οι νεανικοί έρωτες, οι απανωτές διαψεύσεις είναι όλα όσα θέλει να μοιραστεί η πρωταγωνίστρια των επιστολών με τον πιο δικό της άνθρωπο.
«Pop. 1280»
Μετάφραση: Κίκα Κραμβουσάνου
Εκδόσεις: Οξύ – Brainfood
Σελίδες: 280
Ο σερίφης Νικ Κόρεϊ είναι άθλιος στη δουλειά του και το ξέρει. Δεν έχει καμία διάθεση να επιβάλει την τάξη, να λύσει τα προβλήματα και να συλλάβει παραβάτες και εγκληματίες, αφού γνωρίζει καλά πως κανείς στη μικρή κομητεία Ποτς δεν καίγεται να τηρήσει τον νόμο. Κι όμως, πολύ σύντομα ο Νικ θα έρθει αντιμέτωπος με μια μάλλον δυσάρεστη κατάσταση: δύο μαστροποί απειλούν να χαλάσουν την ήδη κατεστραμμένη φήμη του, η φιλενάδα του η Ροζ κακοποιείται από τον άντρα της και, το χειρότερο απ’ όλα, η γυναίκα του δεν λέει να τον αφήσει σε ησυχία. Με τις εκλογές για την ανάδειξη σερίφη να πλησιάζουν, ο Νικ καλά θα κάνει να λύσει τα προβλήματά του αν θέλει να διατηρήσει το αξίωμά του. Ένα κατάμαυρο «νουάρ γουέστερν» εκδίκησης, λαγνείας και προδοσίας.
«Τρικυμίες παθών – Τα νεανικά χρόνια του Κοραή στο Άμστερνταμ»
Εκδόσεις: Κλειδάριθμος
Σελίδες: 264
Τον Ιούνιο του 1771 ένας νεαρός έμπορος αποπλέει µε τον βοηθό του από το λιμάνι της Σμύρνης µε προορισμό το κοσμοπολίτικο Άμστερνταμ, όπου θα αναλάβει τη διεύθυνση ενός εμπορικού συνεταιρισμού. Είναι ο εικοσιτριάχρονος ∆ιαμαντής Κοραής, που πέρα από τις εμπορικές δραστηριότητες θέλει απελπισμένα να ξεφύγει από τον ζυγό των Τούρκων, να αναπνεύσει τον αέρα της ελευθερίας και να καλλιεργήσει το πνεύμα του στη «φωτισμένη» Ευρώπη. Ο ίδιος αργότερα θα πει: «Η νεότης µου εσαλεύετο από τρικυµίας παθών». Αυτά τα πάθη περιγράφονται σε τούτη τη μυθιστορηματική βιογραφία –μια εν πολλοίς άγνωστη αλλά σημαντική πτυχή της ζωής του Αδαμάντιου Κοραή–, η μεταμόρφωσή του από συνεσταλμένο Ανατολίτη σε γοητευτικό μποέμ κοσμοπολίτη, η έκθεσή του στις ριζοσπαστικές ιδέες λίγο πριν από το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης, η επαφή του µε σπουδαίους διανοούμενους, το πάθος του για μάθηση και η μύησή του στην τέχνη, στον έρωτα και στις απολαύσεις.
«Ο δικός μας πόθος»
Μετάφραση: Δημήτρης Δημοκίδης
Εκδόσεις: Πόλις
Σελίδες: 296
Στο τόσο προσωπικό και συγχρόνως αναλυτικό κείμενό της, η Καρολίν Έμκε ψηλαφεί την αναζήτηση και τη βαθμιαία ανακάλυψη του δικού της, διαφορετικού πόθου. Μιλάει για την ομοφυλοφιλική επιθυμία, την περίοδο της νιότης της στη δεκαετία του ’80, όταν η σεξουαλικότητα παρέμενε καταχωνιασμένη σε βαθύ σκοτάδι. Αρθρώνει τις ποικίλες διαλέκτους του πόθου, περιγράφει την απόλαυση της εκπλήρωσης, αλλά και το δράμα, τον κοινωνικό αποκλεισμό των ανθρώπων που δεν βρίσκουν τον τρόπο να δώσουν περίγραμμα και μορφή στην επιθυμία τους. Ένας ύμνος στην ελευθερία, μια συγκλονιστική μαρτυρία, βαθιά προσωπική και, ταυτόχρονα, άκρως πολιτική.