Για πρώτη φορά βρέθηκαν μικροπλαστικά στο αίμα μας. Αμέτρητες λέξεις έχουν γραφτεί για τη μόλυνση από το πλαστικό, για την ατμοσφαιρική και κάθε είδους ρύπανση. Όσο περισσότερο βομβαρδιζόμαστε από πληροφορία για την περιβαλλοντική κρίση που βιώνουμε, τόσο διασκορπίζεται και διαχέεται η ικανότητά μας να εστιάσουμε στα επιμέρους ζητήματα, να τα προσεγγίσουμε και να αναρωτηθούμε για αυτά. Η έκθεση “Weather Engines” που λαμβάνει χώρα στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση και το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών μας δίνει την ευκαιρία να αισθανθούμε και να βιώσουμε, λίγο πιο «χειροπιαστά», την κλιματική κατάσταση έκτακτης ανάγκης στην οποία βρισκόμαστε. Εγκαταστάσεις, φωτογραφίες, βίντεο, ηχητικά έργα και γλυπτά έχουν ως αφετηρία την κλιματική κρίση και εξετάζουν τα στοιχεία που επηρεάζουν την ανθρώπινη και μη ανθρώπινη ζωή.
«Τα έργα περιγράφουν μια περιβαλλοντική αισθητική που ταυτόχρονα αφορά την κλιματική δικαιοσύνη. Η έκθεση φέρνει στην επιφάνεια τις αντιπαραθέσεις που εμπλέκονται στην περιγραφή, την εμπειρία και την αντίσταση αποικιακών καιρών και ατμοσφαιρών. Σε μια περίοδο που ο καιρός ορίζεται από τις ανθρώπινες μεταβολές, κάθε καιρός είναι τεχνητός. Αν όμως ο καιρός όντως δημιουργείται, τότε αυτό σημαίνει πως υπάρχει ακόμα η δυνατότητα να αγωνιστούμε για τον καιρό και το κλίμα που θέλουμε να έχουμε στη ζωή μας», σημειώνουν οι επιμελητές της έκθεσης “Weather Engines”, Δάφνη Δραγώνα και Jussi Parikka.
Ξεκινάμε, λοιπόν, την περιήγησή μας στην έκθεση από το -1 της Στέγης, φτάνουμε μέχρι το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και σας παρουσιάζουμε 10 highlights που επιλέξαμε:
Στη «μικρή μας γη», όπως την αποκαλεί ο Jussi Parikka, που μας ξεναγεί στην έκθεση, βλέπουμε την τρισδιάστατη πλανητική χαρτογράφηση των ποσοτήτων και ροών CO2 που έχουν προκύψει από την δραστηριότητα της παγκόσμιας οικονομίας από τη δεκαετία του 1970 μέχρι σήμερα. Το “Carbon Topologies” του Manifest Data Lab μας δείχνει τις πλανητικές ανισότητες μέσω των δεδομένων που αντιστοιχίζονται στην επιφάνεια του πλανήτη. Μπορεί οι εκπομπές ορυκτών καυσίμων, η κατανάλωση ενέργειας, η βιομηχανία κι οι μεταφορές να είναι αόρατες, αλλά οι ρηγματώσεις και οι κορυφογραμμές περιγράφουν μια πλανητική συνθήκη καταστροφικά υποκείμενη σε μη βιώσιμα πρότυπα κατανάλωσης και εξορυκτικών οικονομικών. Ο παγκόσμιος Βορράς είναι ο κατεξοχήν υπεύθυνος για τις εκπομπές CO2 και το συγκεκριμένο έργο αποκρυσταλλώνει την ιστορική ευθύνη, συνδέοντας τις εκπομπές αυτές με ευρύτερες πολιτικές ανισότητες και κατανομή ισχύος.
Το καλλιτεχνικό ντούο Hypercomf μαζί με μια ομάδα θαλάσσιων ερευνητών που μελετούν τη ρύπανση από πλαστικά διερεύνησαν τα θαλάσσια οικοσυστήματα των σπηλαίων στα Χανιά της Κρήτης. Οι καλλιτέχνες συγκέντρωσαν πλαστικά υπολείμματα από τις ακτές. Το “Benthic Terrazzo” είναι μια σειρά από μωσαϊκά δαπέδου εμπνευσμένη από το παραδοσιακό βενετσιάνικο terrazzo. Μέσα από δίχτυα, σκοινιά, μικροπλαστικά και άλλα πλαστικά αντικείμενα, απευθύνεται μια έκκληση για επανεξέταση του κόστους της καθημερινής ζωής.
«Ο καιρός υπάρχει εξαιτίας των ζωντανών οργανισμών που αλλάζουν την ατμόσφαιρα», λέει ο Matthias Fritsch, ενώ μας συνοδεύει στο δωμάτιο με τα μανιτάρια το οποίο περιέγραψε ως “sex room”. Τα μανιτάρια είναι κρυμμένα κάτω από τη γη κι εμείς βλέπουμε (και τρώμε) μονάχα τα σεξουαλικά τους όργανα, όπως μας πληροφορεί ο καλλιτέχνης. «Έχουμε ισορροπία, χάρη στα μανιτάρια που επιστρέφουν το διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, ώστε να το χρησιμοποιήσουν τα δέντρα και τα φυτά. Είναι ένα πολύ καλά ρυθμισμένο σύστημα που μετρά δισεκατομμύρια χρόνια» συνεχίζει. O Matthias Fritsch σε συνεργασία με τον Κύκλο των Μανιταριών μας δείχνει το ζωντανό γλυπτό με τα μανιτάρια που ως αποικοδομητές θέτουν τις βάσεις για τον επόμενο κύκλο ζωής και τρέφουν τη νέα ανάπτυξη φυτών που δημιουργούν την ατμόσφαιρα της Γης.
Οι κλιματικοί επιστήμονες και οι πολιτικοί ιθύνοντες είναι διχασμένοι ως προς τις μορφές γεωμηχανικής που πρέπει να υιοθετηθούν. Με ον όρο γεωμηχανική περιγράφονται οι τεχνολογίες που αντισταθμίζουν τις επιπτώσεις της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής μέσω εκούσιας παρέμβασης στα συστήματα της Γης. Ποιές προοπτικές διαφαίνονται για τον πλανήτη τη στιγμή που τα περιθώρια δράσης για την κλιματική αλλαγή στενεύουν ταχύτατα; Το έργο των Design Earth αποτελεί μια εικοτολογική μυθοπλασία, η οποία δείχνει μια σειρά από πιθανές εκδοχές της Γης μετά την εφαρμογή υποσχόμενων τεχνολογιών τέτοιου είδους. Η σειρά των πέντε κεφαλαίων συναρθρώνεται σε μια πλανητική ενότητα που καλύπτει ένα εύρος από το βαθύ υπέδαφος ως το διάστημα. Η κάθε γεωιστορία περιγράφει τους αντίστοιχους κόσμους τέτοιων τεχνολογιών λαμβάνοντας υπόψη τις αθέλητες παράπλευρες επιπτώσεις τους.
Μια δικάναλη ταινία-δοκίμιο χαρτογραφεί τα κολομβιανά εδάφη της περιοχής του Αμαζονίου, όπου αλληλοϋπάρχουν η ιθαγενής αντίσταση, τα δέντρα, τα εδάφη, τα σύννεφα, το φως κι η σκιά. Μέσα από την κινηματογραφική διαδρομή, αναδύονται αλληλεπικαλυπτόμενες επικυριαρχίες και οι εξορυκτικές βιομηχανίες συγκρούονται με ανθρώπινες και μη ανθρώπινες κοινότητες που αντιστέκονται στη βία κατά μήκος αυτού του κάθετου άξονα εξουσίας και κατοχής. Το “Rio Arriba” του Felipe Castelblanco, που σημαίνει «ενάντια στο ρεύμα του ποταμού», αντιπαραθέτει φυσικά και τοξικά νέφη, τοπικούς και πολιτικούς καιρούς, δικαιώματα των ιθαγενών και συμφέροντα, έχοντας ως αφετηρία το ζωντανό σώμα του ποταμού.
Η Susan Schuppli και η Forensic Architecture μέσα από τα βίντεο του “Cold Cases” διερευνούν τις πολιτικές του κρύου μέσα από μια σειρά διαφοροποιημένων εμπειριών και επιπτώσεων της θερμοκρασίας, οι οποίες σχετίζονται με νομικά ζητήματα, καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και με αξιώσεις για κοινωνική και κλιματική δικαιοσύνη. Η θερμοκρασία συχνά «πολιτογραφείτα» ως μια δεδομένη περιβαλλοντική συνθήκη πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο σε περιπτώσεις που κάποιοι καλούνται να λογοδοτήσουν για την πρόκληση βλάβης και βίας κατά ζώντων οργανισμών. Μέσα από μια σειρά υποθέσεων που «μπήκαν στον πάγο», το πρότζεκτ διερευνά τον στρατηγικό ρόλο της θερμοκρασίας, η οποία γίνεται ένα μητρώο βίας, που περιλαμβάνει τις κληρονομιές της κλιματικής αποικιοκρατίας, των μακροχρόνιων κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων και του δομικού ρατσισμού. Πόσο «ψυχρά» απονέμεται η δικαιοσύνη τελικά;
Οι Superflux ασχολούνται με θέματα οικολογικής αλληλεξάρτησης και ενός μέλλοντος που δεν θα είναι αποκλειστικά ανθρώπινο. Η «θέα από το παράθυρο» ρίχνει μια ματιά στα διάφορα επίπεδα μιας πόλης, η οποία έχει επανέλθει στην άγρια ζωή και το πως η ανθρώπινη και η μη ανθρώπινη ζωή συνευρίσκονται για να αναβιώσουν το περιβάλλον τους. Φαντάζεται ένα νέο τρόπο κατοίκησης με όρους ταπεινοφροσύνης, επινοητικότητας και φαντασίας και εστιάζει στο πώς μπορούμε να εργαστούμε όλοι μαζί για να χαράξουμε έναν νέο κόσμο μέσα από τα αποκαΐδια του παλιού, προκρίνοντας ανθεκτικές μορφές διαμοιρασμού και επιβίωσης.
Υπάρχει μήπως ένα περιβάλλον όπου οι μύκητες από πλαστικό εξελίσσονται φυσιολογικά; H Kat Austen, με τα ροζ πλαστικά μανιτάρια στον κήπο έξω από Εθνικό Αστεροσκοπείο, μας προσκαλεί να συνειδητοποιήσουμε τη μακροζωΐα του υλικού και να αναλογιστούμε τις επιπτώσεις για το τρέχον και τα μελλοντικά μας οικοσυστήματα. «Το αρχείο με τα 3D printed μανιτάρια είναι προσβάσιμο σε όλους, μπορείτε να βάλετε κι εσείς στον κήπο σας ροζ μανιτάρια και να τα φωτογραφίζετε κάθε μέρα, για να δείτε αν αλλάζει κάτι», μας ενημερώνει η Δάφνη Δραγώνα. Το πλαστικό, σχεδιασμένο για να είναι ανθεκτικό και να μην αντιδρά χημικά, επιζεί περισσότερο από την περιβάλλουσα χλωρίδα και πανίδα του. Ωστόσο, μικροοργανισμοί εξελίσσονται για να τρέφονται με πλαστικό και φυτά απορροδούν μικροπλαστικά στον ιστό τους. Τα ροζ πλαστικά μανιτάρια του πρότζεκτ παραπέμπουν σε ανθρωπογενείς πετροχημικές οικολογίες και κληροδοτήσεις που επηρεάζουν ανθρώπινους και μη ανθρώπινους κόσμους.
Στον μεγαλύτερο πύργο στη Λατινική Αμερική, γνωστό και ως το Μετεωροσκοπείου του Ψηλού Πυργού, γίνονται μελέτες για την κατανόηση του ρόλου του Αμαζονίου στο σύστημα της γης. Για τους σκοπούς του πρότζεκτ, ο πύργος «καταλήφθηκε» προσωρινά και μεταμορφώθηκε σε ραδιοφωνικό σταθμό. Ο διάλογος ανάμεσα σε επιστήμονες και ντόπιους κατοίκους αφορά κεντρικά ερωτήματα σχετικά με την περιβαλλοντική κρίση που βιώνουμε: Πως διεξάγεται ο διάλογος σχετικά με αυτήν; Ποιες απόψεις εκπροσωπούνται; Τα επιστημονικά δεδομένα καμιά φορά διασταυρώνονται με τις προγονικές γνώσεις, κατά καιρούς αποσυνδέονται, ενώ η επιστημονική κοινότητα ακούσει και μαθαίνει περισσότερα για τους αγώνες υπεράσπισης των εδαφών και των τοπικών μέσων διαβίωσης των πληθυσμών του Αμαζονίου.
Μετά από έρευνα ενός έτους, η ταινία ιχνηλατεί τρέχουσες προσπάθειες στην περιοχή της Κίνας και της Νοτιοανατολικής Ασίας για την πρόγνωση του μέλλοντος των ολοένα και πιο παράξενων κλιμάτων της Γης, στη σκιά των προσπαθειών ελέγχου εδαφών κι επικράτειας. Το χάσμα ανάμεσα στη βιωμένη εμπειρία της κατακλυσμιαίας αβεβαιότητας και στον μαζικό όγκο των δεδομένων που συλλέγονται για εξαγωγή κέρδους από αυτή την αστάθεια διευρύνεται διαρκώς. Ο καιρός και το κλίμα αποκτούν ολοένα και περισσότερο γεωπολιτικές διαστάσεις.
«Αρκετά όμως με τον πλανήτη Γη, ας πάμε στον πλανήτη Άρη», είπε ο Jussi Parikka, έξω από το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, προκαλώντας μας να συνεχίσουμε την εξερεύνηση της έκθεσης “Weather Engines”.