Guy Debord – “Η κοινωνία του θεάματος”

1

Άπασα η ζωή των κοινωνιών στις οποίες κυριαρχούν οι σύγχρονες συνθήκες παραγωγής προαναγγέλλεται ως μια απέραντη συσσώρευση θεαμάτων. Ό,τι υπήρξε άμεσο βίωμα έχει απομακρυνθεί σε μια παράσταση.

2

Οι εικόνες που αποσπάσθηκαν από κάθε όψη της ζωής, συγχωνεύονται σε μια κοινή πορεία όπου η ενότητα αυτής της ζωής δεν είναι δυνατό πλέον να αποκατασταθεί. Η αποσπασματικά θεωρημένη πραγματικότητα εκτυλίσσεται εντός της ίδιας της γενικής ενότητας ως ένας κεχωρισμένος ψευδόκοσμος, αντικείμενο της μοναδικής παρατήρησης. Η εξειδίκευση των εικόνων του κόσμου επανευρίσκεται ολοκληρωμένη, εντός του κόσμου της αυτονομημένης εικόνας, όπου το ψευδές εξαπάτησε τον ίδιο του τον εαυτό. Το θέαμα, γενικά, ως συγκεκριμένη αντιστροφή της ζωής, είναι η αυτόνομη κίνηση του μη-ζώντος.  

3

Το θέαμα παρουσιάζεται ταυτοχρόνως ως η ίδια η κοινωνία, ως ένα μέρος της κοινωνίας και ως όργανο ενοποίησης. Ως μέρος της κοινωνίας είναι ρητά ο τομέας ο συγκεντρώνων παν βλέμμα και πάσα συνείδηση. Επειδή ακριβώς αυτός ο τομέας είναι διαχωρισμένος, είναι ο τόπος του εξαπατηθέντος βλέμματος και της ψευδής συνείδησης. Και η ενοποίηση που επιτελεί δεν είναι τίποτε άλλο από την επίσημη γλώσσα του γενικευμένου διαχωρισμού.

4

Το θέαμα δεν είναι σύνολο εικόνων αλλά μια κοινωνική σχέση ατόμων διαμεσολαβούμενη από τις εικόνες.

Αυτές είναι οι πρώτες τέσσερις θέσεις από τις 221 συνολικά θέσεις που συγκεντρώνονται κάτω από τον τίτλο Η κοινωνία του θεάματος. Οι θεωρίες του  Γκυ Ντεμπόρ προσπαθούν  να περιγράψουν το πνεύμα εκμοντερνισμού της ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας της καθημερινότητας από τις οικονομικές δυνάμεις όπως αυτές μετασχηματιζόταν στη μεταπολεμική Ευρώπη και γενικότερα στον δυτικό κόσμο.

Από τις αρχές του εικοστού αιώνα, τεχνολογικές καινοτομίες όπως ο κινηματογράφος και το ραδιόφωνο,  διαμόρφωσαν ριζικά το πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και την θέση μας σε αυτόν. Όπως η έκρηξη στα ποσοστά αλφαβητισμού έδωσε τεράστια  ώθηση στον έντυπο λόγο δημιουργώντας αναγνώστες  και τον έντυπο Τύπο τον 19ο αιώνα, ο κινηματογράφος και το ραδιόφωνο θα δημιουργήσει μαζικά ακροατές και θεατές. Η επιρροή τους και η αποδοχή τους είναι εκδημοκρατισμένη, και μαζική. Μετά το επόμενο βήμα εξέλιξης ήταν η τηλεόραση από την δεκαετία του 1950 και μετά.  Έστω και ημιτελείς ακόμα η οπτικοποίηση, (visualization) της είδησης και του γεγονότος έχει ξεκινήσει ενώ θα κάνει την εμφάνιση του ο όρος μαζική κουλτούρα (mass culture). Στοχαστές όπως ο Αντόρνο και η Άρεντ θα ασχοληθούν με το φαινόμενο μαζικής κουλτούρας όπου κυριαρχεί σε μια κοινωνία κατανάλωσης (consumer society).

Εδώ που στεκόμαστε ήδη, ζούμε μια άλλη μετάβαση χάριν πάλι της τεχνολογικής εξέλιξης. Το διαδίκτυο, ενσωματώνει τρόπο τινά όλα τα προηγούμενα στάδια, αλλά  ταυτόχρονα προσφέρει σε ένα ανώτερο επίπεδο μια διαρκή ροή εικόνων πάνω σε όλα όσα θα ονομάζαμε κοινωνική πραγματικότητα.  Η σχέση μεταξύ διαδικτύου και ατόμων είναι πια αμφισήμαντη αφού οι χρήστες είναι πέρα από δέκτες και παραγωγοί εικόνων, ειδήσεων .κ.λ.π. Τα δεκαπέντε λεπτά διασημότητας που υποσχόταν ο Άντυ Γουώρχολ έχουν ξεπεραστεί από τα selfies ή κάθε άλλου είδους παραδοξότητα μεταμφιεσμένη σε σύμβολο, εικόνες  και κείμενα-συνθήματα τα οποία περιφέρονται σε ένα μη πεπερασμένο κοινό, δυνητικά τουλάχιστον.  Δημιουργεί και ταυτόχρονα ομογενοποιεί μια εννιαία κουλτούρα σε παγκόσμιο επίπεδο. Επίσης θέτει τους όρους επικοινωνίας μεταξύ μας πια. Ότι είναι έξω από αυτό απλά δεν υφίσταται.

30) Η αλλοτρίωση του θεατή από το αντικείμενο της παρατήρησης (που είναι αποτέλεσμα της δικής του μη συνειδητής δραστηριότητας) εκφράζεται ως εξής: όσο περισσότερο παρατηρεί, τόσο λιγότερο ζει. ‘Οσο περισσότερο αποδέχεται να αναγνωρίζει τον εαυτό του  εντός των κυρίαρχων εικόνων της ανάγκης, τόσο λιγότερο κατανοεί τη δική του ύπαρξη και τη δική του επιθυμία. Η εξωτερικότητα του θεάματος, σε σχέση με τον δρώντα άνθρωπο είναι εμφανής από το γεγονός ότι οι ίδιες του οι χειρονομίες δεν ανήκουν πλέον σ’ αυτόν, αλλά σε κάποιον άλλο που του τις αναπαριστά. Ιδού γιατί ο θεατής δεν αισθάνεται σε κανένα μέρος στο στοιχείο του, διότι το θέαμα είναι παντού.  

Το θέαμα όντως μας γοητεύει και μας παρασύρει σε ένα δικό του κόσμο. Τι προκάλεσε όμως αυτή την αλλαγή; Ποιά είναι η φύση αυτών των εξελίξεων στις κοινωνίες μας; Ο Γκυ Ντεμπόρ θα υποστηρίξει, εκκινώντας από την μαρξιστική ανάλυση (αλλά πηγαίνοντας πολύ πέρα από αυτή), ότι αιτία είναι η  μετεξέλιξη της ίδιας της φύσης του κεφαλαίου όσο και του εμπορεύματος.

Ο τομέας του εμπορεύματος ήταν, στο εσωτερικό μιας φυσικής οικονομίας, ο σχηματισμός ενός πλεονάσματος της επιβίωσης.  Ωστόσο όταν συναντήθηκε με τις κοινωνικές συνθήκες εμπορίου  μεγάλης κλίμακας,  και την συσσώρευση κεφαλαίων κατέκτησε την ολική κυριαρχία της οικονομίας. Η μεγάλη κλίμακα παραγωγής, η εμφάνιση της εργασίας – εμπόρευμα, η μισθωτή εργασία δηλαδή  και η συνεχής συσσώρευση κεφαλαίου (που επαναεπενδύεται) οδήγησε σε μια διαδικασία συνεχούς ποσοτικής ανάπτυξης.  Αυτό το σύστημα  οικονομικής  ανάπτυξης αφού απελευθέρωσε τις κοινωνίες από τον διαρκή αγώνα για επιβίωση, συνέχισε να αυτοτροφοδοτείται ανεξάρτητα πια από ανάγκες ή άλλα χαρακτηριστικά των κοινωνιών αυτών. Όπως λέει ο Ντεμπόρ: « …Η οικονομία μεταμορφώνει τον κόσμο, αλλά τον μεταμορφώνει αποκλειστικά σε κόσμο της οικονομίας.» Η μαζική παραγωγή εμπορευμάτων, θα δημιουργήσει την μαζική κατανάλωση εμπορευμάτων και ενώ αυτή η διαδικασία εξαπλώνεται γεωγραφικά μετασχηματίζοντας τις κοινωνίες που συναντά, πίσω, στις αναπτυγμένες οικονομίες η υπερσυσσώρευση κεφαλαίου αλλάζει εκ νέου τη φύση της οικονομίας. Αναδύεται ο τριτογενής τομέας, ο τομέας των υπηρεσιών.  Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης που όπως είδαμε εξελίσσονται και παίζουν σημαντικό ρόλο, η διαφήμιση, ο τομέας της ψυχαγωγίας κ.λ.π.  Η γραφειοκρατία που γιγαντώνεται κρατική και εταιρική, πρέπει πια να επιλύσει όχι προβλήματα παραγωγής αλλά σχεδιασμού του εμπορεύματος και προώθησης του. Το να παράγουμε αυτοκίνητα πια είναι απλό, το δύσκολο είναι να σχεδιάσουμε ένα αυτοκίνητο που η εικόνα του να το κάνει επιθυμητό από τους καταναλωτές.  Αυτό εννοεί ο Ντεμπόρ στη θέση 34: «Το θέαμα είναι το κεφάλαιο σε τέτοιο βαθμό συσσώρευσης ώστε μετρέπεται σε εικόνα». Ο σχεδιασμός και η διαχείριση συμβόλων και εικόνων είναι πια το κεντρικό σημείο των αναπτυγμένων οικονομιών.

Τρείς είναι οι κυριότερες επιπτώσεις της κοινωνίας του θεάματος μεταξύ άλλων.

Η πρώτη είναι η αποξένωση των ανθρώπων από την προσωπική εμπειρία και που αν και φαίνεται αυτό να αντισταθμίζεται από τις τεράστιες δυνατότητες επικοινωνίας που προσφέρει, τελικά εντείνει την ηθική τους απομόνωση τους από την πραγματικότητα και από τον εαυτό τους.

Η δεύτερη επίπτωση είναι ότι επιφέρει μια ενότητα στο τι βλέπουμε και ποθούμε σαν θεατές , αλλά έναν διαχωρισμό στο πως καταναλώνουμε. Ενώ μοιραζόμαστε όλοι το ίδιο όνειρο, η απόλαυση είναι ξεκάθαρα ιδιωτική. Ενώ προσφέρει μια παγκόσμια κοινότητα, όπου δεν έχει σημασία αν είσαι Άγγλος, Λατινοαμερικάνος η Βιετναμέζος ωστόσο διακηρύσει πόσο ξεχωριστός δυνητικά είσαι εσύ σε σχέση με τους άλλους.

Τρίτο είναι ότι δίνει την αίσθηση στις κοινωνίες μας ότι ζούνε σε ένα διαρκές ανεξάντλητο παρόν. Η μόδα, ο κινηματογράφος, η μουσική δανείζονται εικόνες ή σύμβολα από μια παλέτα ιστορικών  αναφορών του παρελθόντος ή ενός πιθανού μέλλοντος. Ιστορικές στιγμές “ξαναγράφονται” για αισθητικούς ή πολιτικούς λόγους. Κάτω από μια τέτοια οπτική η αίσθηση ιστορικότητας και εξέλιξης στην κοινωνία ξεθωριάζει. Η καθημερινή υποδοχή του οποιοδήποτε “νέου” και “καινοτόμου” προιόντος καθιστά ανέφικτο τον στοχασμό για το τι είναι όντος νέο και παλιό.

Η έκδοση του βιβλίου Η κοινωνία του θεάματος το 1967 άσκησε μεγάλη επίδραση στην εξέγερση του Μάη του 68. Ο ίδιος ο Ντεμπόρ θα εμπλακεί ενεργά στα γεγονότα. Ιδρυτικό μέλος της Καταστασιακής Διεθνούς, θα απελαθεί από τη Γαλλία το 1972, και στη συνέχεια θα ασχοληθεί με τον κινηματογράφο.  Η κοινωνία του θεάματος, ασκεί γοητεία όχι πια για τον ανατρεπτικό της λόγο, αλλά γιατί εγκαινίασε ένα είδος κριτικής εστιασμένο στην κουλτούρα και την αισθητική της, στις κοινωνίες μας. Προσφέρει στον προβληματισμό γιατί η κοινωνία μας εμφανίζεται έτσι ως τέτοια. Προσπαθεί να διακρίνει πια είναι η θέση μας σε μια τέτοια κοινωνία.

Σε μια καταναλωτική κοινωνία, η κοινωνική ζωή δεν είναι το ζείν αλλά το έχειν. Το θέαμα χρησιμοποιεί τις εικόνες για να καθορίσει τις ανάγκες  στους ανθρώπους και τι πρέπει να έχουν. Τελικά η κοινωνική ζωή προχώρησε  παραπέρα αφήνοντας μια κατάσταση του “έχειν”και προχώρησε σε μια κατάσταση της “εμφάνισης”. Κυριολεκτικά της εμφάνισης της εικόνας.

9

Εντός του πραγματικά ανεστραμμένου κόσμου, το αληθινό είναι μόνο μια στιγμή του ψεύδους.