Γιανούλης Χαλεπάς: Δούναι και Λαβείν. Ήμασταν στα εγκαίνια της μεγάλης έκθεσης στη Θεσσαλονίκη

Eίναι αδύνατον να αποτυπωθεί σε μία φωτογραφία το μεγαλείο των έργων του Γιανούλη Χαλεπά. Κάθε ράγισμα της καρδιάς του, κάθε δαίμονας που κυρίευσε το μυαλό του και η απέραντη λατρεία του για την ομορφιά και την τελειότητα, είναι στοιχεία που φανερώνονται όταν κοιτάζεις όσα εκείνος έχει σμιλέψει. Και στα μάτια των μορφών αυτών, η απόλυτη εκφραστικότητα. Μάτια που φανερώνουν τις ίδιες τις ψυχές. 

Όλα αυτά γίνονται αμέσως αντιληπτά κοιτώντας τριγύρω τα έργα του, στη μεγάλη αίθουσα του ισογείου, στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ της Θεσσαλονίκης. Εκεί όπου στεγάζεται η μεγάλη έκθεση “Δούναι και Λαβείν” σε συνδιοργάνωση με το Ίδρυμα Ωνάση. Είχαμε την ευκαιρία να περιηγηθούμε στην έκθεση μία ημέρα πριν τα εγκαίνιά της και να παρακολουθήσουμε προηγουμένως μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση για τη ζωή και το έργο του μεγάλου καλλιτέχνη, ανάμεσα στη διευθύντρια του Τελλογλείου και επιμελήτρια της έκθεσης Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά και τη Διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση, Αφροδίτη Παναγιωτάκου. Έναν μικρό πρόλογο που έριξε φως σε αρκετές πτυχές της ζωής του. 

Ο Γιανούλης -με ένα ν-, είναι γνωστός στις συνειδήσεις των πολλών ως ο δημιουργός της “Κοιμωμένης” που βρίσκεται στο Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών, στον τάφο της Σοφίας Αφεντάκη. Ο σπουδαίος αυτός γλύπτης από τον Πύργο της Τήνου, μεγάλωσε μέσα στο εργοστάσιο μαρμαρογλυπτών της οικογένειάς του, σπούδασε γλυπτική στο Πολυτεχνείο και συνέχισε τις σπουδές του στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου. Όταν επέστρεψε, το 1876, άνοιξε το δικό του εργαστήριο στην Αθήνα και την ίδια χρονιά δημιούργησε την “Κοιμωμένη”. Ήταν μόλις 24 ετών και πολύ ερωτευμένος με τη Μαριγώ. Όταν τη ζήτησε σε γάμο και οι γονείς της αρνήθηκαν, ο ίδιος κατέρρευσε ψυχικά, άρχισε να καταστρέφει τα έργα του και να κάνει απόπειρες αυτοκτονίας. Άλλες εποχές, άλλες διαγνώσεις, άλλοι άνθρωποι τότε, τα πράγματα πήραν διαφορετική τροπή από αυτή που θα είχαν πάρει σήμερα. Η μητέρα του ζήτησε να εισαχθεί στο φρενοκομείο όπου τον χαρακτήρισαν ως “πάσχων από άνοια” και τον κράτησαν εκεί 25 χρόνια. Όταν βγήκε σε ηλικία 50 ετών, η μητέρα του πίστευε ότι για όλα έφταιγε η γλυπτική και του απαγόρευσε να ασχοληθεί με οτιδήποτε καλλιτεχνικό, καταστρέφοντας μάλιστα όσα γλυπτά δεν είχε διαλύσει ο ίδιος. Μέχρι τον θάνατο της κυριαρχικής μητέρας του, ο Χαλεπάς πάλευε να διώξει τους δαίμονές του και να αναγεννηθεί, πράγμα που κατάφερε σε ηλικία 65 πια ετών όταν η ίδια έφυγε από τη ζωή. Ο τεράστιος αυτός καλλιτέχνης, που, όχι άδικα, αποκαλείται και Ροντέν της Ελλάδας, έγινε δημόσια αποδεκτός από τον πνευματικό κόσμο της Αθήνας σε ηλικία 76 ετών και λίγο πριν πεθάνει, φανέρωσε το παράπονό του λέγοντας ότι όλα έρχονται καθυστερημένα. 

Σήμερα, 84 χρόνια μετά τον θάνατό του, η έκθεση ¨Δούναι και Λαβείν¨ που εγκαινιάστηκε στις 18 Φεβρουαρίου από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου και θα διαρκέσει μέχρι τις 5 Ιουνίου, τιμά την ιδιοφυΐα του με τον καλύτερο τρόπο. Η ιδέα αυτής της μεγάλης έκθεσης ήρθε μετά την πρόσφατη απόκτηση ενός μεγάλου συνόλου γλυπτών και σχεδίων από το Ίδρυμα Ωνάση, μέσα από τη συλλογή της Ειρήνης και Βασιλείου Χαλεπά. Τα ανίψια του καλλιτέχνη τον έφεραν από την Τήνο στην Αθήνα τον Αύγουστο του 1930 και τα τελευταία οκτώ χρόνια της ζωής του δημιούργησε περισσότερα από 40 έργα και πάρα πολλά σχέδια. Η συλλογή τους είναι η σημαντικότερη που υπάρχει, αφού περιλαμβάνει σημαντικά έργα από κάθε δημιουργική του περίοδο. 

Η έκθεση στη Θεσσαλονίκη φιλοξενεί περισσότερα από 150 έργα του (γλυπτά, σχέδια, κατάστιχα), τα ογδόντα από τα οποία προέρχονται από τη συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση, τα είκοσι πέντε από τη συλλογή του Τελλογλείου ενώ τα υπόλοιπα είναι δάνεια από άλλους οργανισμούς, συλλέκτες και μουσεία. Στο κέντρο της αίθουσας μία ακόμα κοιμωμένη. Λίγο πιο ‘κει ο Σάτυρος και Έρωτας Ι, παραδίπλα το γλυπτό Οιδίπους και Αντιγόνη. Είναι πραγματικά ανατριχιαστικό να παρατηρείς τις λεπτομέρειες στην τέχνη του. Την εμμονή του να φτιάχνει το ίδιο άγαλμα ξανά και ξανά μέχρι να πετύχει την τελειότητα, τις εκφράσεις στα πρόσωπα. Πέρασα αρκετή ώρα να κοιτάζω το γύψινο πρόσωπο της αδερφής του Κατερίνας από διαφορετικά σημεία, παρατηρώντας ότι η έκφρασή της αλλάζει, αναλόγως από ποιο σημείο το κοιτάς. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και όταν κοιτάξεις τα αγάλματα του Χαλεπά περιστροφικά. Ένα σωρό στοιχεία ξεπροβάλλουν όσο κάνεις τη βόλτα γύρω τους. 

Το έργο του Χαλεπά χωρίζεται σε τρεις περιόδους: Η πρώτη περίοδος, 1870-1878, καλύπτει τα νεανικά του χρόνια μέχρι την εμφάνιση της αρρώστιας του, η δεύτερη περίοδος, 1902-1930, καλύπτει τα χρόνια που έζησε και εργάστηκε στην Τήνο μετά την επάνοδό του από το Ψυχιατρείο της Κέρκυρας, ενώ η τρίτη περίοδος ταυτίζεται με την εποχή που έζησε και δημιούργησε στην Αθήνα, δηλαδή τα χρόνια 1930-1938. Στην έκθεση δίνεται έμφαση σε θέματα που ο Χαλεπάς επέλεξε να δουλέψει σε όλη του τη ζωή όπως οι Μήδειες (μία από κάθε περίοδο), οι 10 από τους 12 Σάτυρους ή το Παραμύθι της Πεντάμορφης. Με τον Σάτυρο ασχολήθηκε επιμόνως, την πρώτη του Μήδεια την κατέστρεψε. Ήταν ένα ταραγμένο αλλά άκρως δημιουργικό ταξίδι ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι η ζωή του όλη και ακόμα και η επιλογή των θεμάτων του το αποδεικνύει και στην έκθεση ξεδιπλώνεται όλη η ιδιοφυία του. Εξαιρετικά επιτύμβια, αμφίπλευρα έργα, έργα σε σχέση με την αρχαιότητα, πορτρέτα και θέματα με τύπους καθημερινής ζωής, ολοκληρώνουν μια ανανεωμένη διεισδυτική περιδιάβαση στο έργο του. Πρώιμα έργα του στο Βουκουρέστι, καθώς και η ζωή του καλλιτέχνη στην Τήνο και στην Αθήνα, ζωντανεύουν με σπάνιο αρχειακό φωτογραφικό υλικό. Για πρώτη φορά μάλιστα παρουσιάζονται στο κοινό όλα μαζί τα κατάστιχα που σώζονται. Αναφέρονται στο εργαστήριο του πατέρα του και τη συνεργασία του με άλλους γλύπτες. Από τις σελίδες τους προέρχεται ο τίτλος της έκθεσης, “Δούναι και Λαβείν”. Εκφράζει απόλυτα το πάρε-δώσε μορφών, θεμάτων, παραγγελιών και την επιρροή τους στο έργο του Γιανούλη Χαλεπά.

Η έκθεση ολοκληρώνεται με ένα γλυπτό του Δημήτρη Φιλιππότη, τον Θεριστή, που συμπεριλήφθηκε μετά από πρόταση του προέδρου του Ιδρύματος Ωνάση Αντώνη Σ. Παπαδημητρίου και φέρνει στο προσκήνιο τη σχέση του πατρικού εργαστηρίου του Χαλεπά με τη γλυπτική, τους γλύπτες και τη θέση του Γιαννούλη μέσα σε αυτό. «Ο Χαλεπάς παραλαμβάνει κλασικές γραμμές, κλασικά σχέδια και κλασικό ύφος για να δημιουργήσει το δικό του, προσωπικό σύμπαν εξπρεσιονισμού. Πιστεύει στο όραμα, ακόμη και όταν οι άνεμοι είναι αντίξοοι. Μεταμορφώνει τα τραύματα σε εμπειρίες, αφηγείται τις δυνατότητες και τα όρια της νεοελληνικής κοινωνίας σε πείσμα του αποκλεισμού και της άρνησης. Το εσωτερικό φως του Γιανούλη Χαλεπά τον φέρνει κοντά μας για να τον ανακαλύψουμε με καινούρια ματιά. Κάθε έργο του περιέχει μια υπόσχεση ποιητικότητας. Είναι ένας καλλιτέχνης του 20ού αιώνα που μας αφορά μέσα από τις Κόρες και τους Αγγέλους, τον Οιδίποδα και την Αντιγόνη του. Όχι μόνο επειδή στα έργα αυτά μπορούμε να αναγνωρίσουμε το βάρος και τη χάρη του κόσμου. Αλλά και επειδή μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον εαυτό μας. Το αφιέρωμα που ετοιμάσαμε σε συνεργασία με το Τελλόγλειο Ίδρυμα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης είναι μια οφειλόμενη τιμή σ’ αυτόν τον «μοντέρνο» και της δικής μας εποχής, με το έργο του οποίου διατηρούμε σχέση από παλιά. Κάθε φορά που προβάλλουμε τις αξίες του ουμανισμού, ανανεώνουμε την πίστη μας στην αποστολή του Ιδρύματος Ωνάση με επίκεντρο τον άνθρωπο. Κάθε φορά που ανακαλύπτουμε τις κρυμμένες δυνάμεις του προσωπικού οράματος, προσκαλούμε την κοινωνία σε μια κοινή περιπέτεια. Η έκθεση για τον Γιανούλη Χαλεπά είναι μία ακόμη υπενθύμιση ότι μαζί συγκινούμαστε, μαζί σκεφτόμαστε τον κόσμο, μαζί βιώνουμε τις εμπειρίες, μαζί ονειρευόμαστε την επόμενη μέρα», ανέφερε στα εγκαίνια ο κ. Παπαδημητρίου.

Η έκθεση πλαισιώνεται από μία, πλούσια σε υλικό και άκρως εντυπωσιακή, δίγλωσση έκδοση που είναι διαθέσιμη στο Τελλόγλειο, στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση και σε βιβλιοπωλεία, σε παραγωγή του τμήματος Εκδόσεων του Ιδρύματος Ωνάση και σχεδιασμό του Grid Office. Ακολουθώντας πιστά τα βήματα της έκθεσης, η έκδοση συμπεριλαμβάνει 150 γλυπτά, σχέδια, εκμαγεία, σπάνιο αρχειακό υλικό –που παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο κοινό– και το σύνολο των σωζόμενων σχεδίων στα κατάστιχα. Το μεγαλύτερο σύνολο των έργων του ανήκει στη συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση, σε μουσεία και σε άλλες ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα. Το έργο του παρουσιάζεται σε θεματικές ενότητες, αναδεικνύοντας την εσωτερική σχέση και διασύνδεση όλου αυτού του υλικού. Όλα τα έργα του Γιαννούλη Χαλεπά που ανήκουν στη συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση θα έχουν μελλοντικά και ψηφιακή στέγη έτσι ώστε να είναι προσβάσιμα στο κοινό. Στόχος του Ιδρύματος Ωνάση είναι να συμβάλει στην ανάδειξη του έργου του Χαλεπά και σε διεθνές επίπεδο γι’ αυτό και στα σχέδια είναι η έκθεση να ταξιδέψει όσο το δυνατόν περισσότερο. 

Επιστημονική επιμέλεια έκθεσης και δίγλωσσης έκδοσης/καταλόγου: Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, Γενική Διευθύντρια Τελλογλείου Ιδρύματος Τεχνών Α.Π.Θ., Ομότιμη Καθηγήτρια Σχολής Καλών Τεχνών Α.Π.Θ.

Σχεδιασμός έκθεσης: Παύλος Θανόπουλος, Σκηνογράφος.

Παράλληλες δράσεις

Η ζωή και το έργο του γλύπτη Γιανούλη Χαλεπά γίνονται σύγχρονη μουσική τραγωδία, ένα ονειρικό αφήγημα για τον άνθρωπο που συντρίφτηκε στη νιότη του και αναγεννήθηκε δημιουργικά στην πλήρη ωριμότητά του. Η Στέγη μεταμορφωμένη για τις ανάγκες τις παράστασης ΧΑΛΕΠΑΣ: αληθινά δέντρα ξεφυτρώνουν πάνω και κάτω από τη σκηνή, όπου γιορτάζεται η άγρια φύση ενός μοναδικού δημιουργού, από τις 10 έως τις 27 Φεβρουαρίου. Μέσα από τις αισθήσεις του ονείρου, η Αργυρώ Χιώτη μπαίνει στο μυαλό του Χαλεπά και περπατά τον δύσβατο δρόμο του γλύπτη, ανάμεσα στη σιωπή και στο παράλογο, στην αδράνεια και στη δημιουργία, παραδίδοντας μια σύγχρονη μουσική τραγωδία σε λιμπρέτο του The Boy, μουσική του Jan Van, σκηνική εγκατάσταση της Έφης Μπίρμπα και με μια εξαιρετική ομάδα ερμηνευτών. Ο Σίμος Κακάλας και ο Αντώνης Μυριαγκός στους ρόλους του καλλιτέχνη και της σκιάς, του σάτυρου και του δαιμόνιού του, και οι Χαρά Κότσαλη, Γιώργος Νικόπουλος, Δημήτρης Σωτηρίου, Αργυρώ Χιώτη και Τζωρτζίνα Χρυσκιώτη σε ρόλους κομβικών προσώπων της ζωής του.

Διατίθεται στο Onassis Channel στο YouTube η μικρού μήκους ταινία ΧΑΛΕΠΑΣ, διά χειρός The Boy και Αργυρώς Χιώτη. Η ταινία πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο καλλιτεχνικής υποτροφίας έρευνας και ανάπτυξης της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση. Στο διάστημα της έρευνας η καλλιτεχνική ομάδα ταξίδεψε στο άγρια μαγευτικό τοπίο του κυκλαδίτικου νησιού της Τήνου, όπου βούτηξε στο σύμπαν του θρυλικού καλλιτέχνη, παράγοντας μια πρώτη εκδοχή του λιμπρέτου, τις πρώτες παρτιτούρες και την ταινία μικρού μήκους, με πρωταγωνιστές τον Σίμο Κακάλα, τη Μαρία Πανουργιά και την Τζωρτζίνα Χρυσκιώτη.